158 ROCZNIKI NAUK ROLNICZYCH, H. RUNOWSKI SERIA G, T. 95, z. 1, 2008 TENDENCJE ZMIAN W EKONOMICE PRZEDSIÊBIORSTW HODOWLANYCH W LATACH - Henryk Runowski Katedra Ekonomiki i Organizacji Przedsiêbiorstw SGGW w Warszawie Kierownik: prof. dr hab. Wojciech Ziêtara S³owa kluczowe: przedsiêbiorstwa wielkoobszarowe, spó³ki hodowlane, ekonomika, wskaÿniki oceny. Key words: large area companies, breeding companies, economics, indicators of results S y n o p s i s. W artykule przedstawiono sytuacjê ekonomiczno-finansow¹ przedsiêbiorstw hodowli roœlin i zwierz¹t Agencji Nieruchomoœci Rolnych w latach -. Przeanalizowano kszta³towanie siê wskaÿników wydajnoœci pracy, p³ynnoœci finansowej, zyskownoœci, sprawnoœci dzia³ania oraz zad³u enia. WSTÊP Jednym z zadañ ekonomiki rolnictwa jest wyznaczanie miar i parametrów oceny funkcjonowania przedsiêbiorstw rolnych. Cech¹ przedsiêbiorstw rolnych jest to, e proces produkcji nie pokrywa siê z procesem pracy, produkcja jest mocno uzale niona od czynnika przyrodniczego, oraz to, e obserwuje siê (szczególnie w produkcji roœlinnej) znaczne przesuniêcie w czasie fazy osi¹gania rezultatów ekonomicznych w stosunku do fazy ponoszenia nak³adów. Ostatnio wymieniona cecha nie pozostaje obojêtna dla kszta³towania p³ynnoœci finansowej przedsiêbiorstwa, szczególnie w okresach krótkoterminowych. Bior¹c pod uwagê tylko wymienione cechy przedsiêbiorstw rolnych nie budzi w¹tpliwoœci potrzeba wyznaczania dla nich standardów oceny funkcjonowania, a szczególnie takiej wyk³adni interpretacyjnej miar i wskaÿników, która uwzglêdniaæ bêdzie ow¹ specyfikê produkcji rolniczej. Podobn¹ uwagê mo na odnieœæ do oceny poszczególnych grup, czy typów przedsiêbiorstw rolniczych. Obiektywizowaniu ocen przedsiêbiorstw lepiej s³u ¹ analizy i obserwacje d³ugookresowe ni krótkookresowe. CEL BADAÑ Celem artyku³u by³a próba oceny sytuacji ekonomiczno-finansowej wielkoobszarowych przedsiêbiorstw rolnych, na przyk³adzie spó³ek hodowlanych Agencji Nieruchomoœci Rolnych, w d³u szym okresie. Chodzi³o o wyznaczenie poziomów kszta³towania siê ró nych miar oceny ekonomiczno-finansowej grupy przedsiêbiorstw, prowadz¹cych z jednej
TENDENCJE ZMIAN W EKONOMICE PRZEDSIÊBIORSTW HODOWLANYCH W LATACH - 159 strony produkcjê rolnicz¹ w du ym na ogó³ rozmiarze, z drugiej zaœ dzia³alnoœæ zwi¹zan¹ z tworzeniem i upowszechnianiem postêpu biologicznego w rolnictwie. Jest to celowe dla próby obiektywizowania ocen ekonomicznych przedsiêbiorstw pe³ni¹cych specyficzne funkcje w rolnictwie, a do takich nale ¹ z pewnoœci¹ przedsiêbiorstwa hodowlane ANR. Zgodnie z wyznaczon¹ im przez w³aœciciela misj¹ doskonalenia noœników postêpu biologicznego i szerzenia szeroko rozumianego postêpu technicznego w ca³ym polskim rolnictwie, przedsiêbiorstwa te realizuj¹c wymienione zadania, musz¹ jednoczeœnie spe³niaæ kryteria efektywnoœci ekonomicznej charakterystyczne dla spó³ek handlowych, a wiêc co najmniej pokrywaæ wydatki z w³asnych przychodów i realizowaæ zyski na poziomie niezbêdnym dla zapewnienia rozwoju przedsiêbiorstwa. Analizowane przedsiêbiorstwa ró ni¹ siê od przedsiêbiorstw typowo komercyjnych systemem celów strategicznych wyznaczanych przez ich w³aœcicieli. Faktu tego nie nale y gubiæ z pola widzenia w ocenie ekonomiczno-finansowej. METODYKA BADAÑ Materia³ Ÿród³owy do badañ stanowi¹ dane dotycz¹ce sytuacji ekonomicznej przedsiêbiorstw hodowli roœlin, bêd¹cych jednoosobowymi spó³kami Agencji Nieruchomoœci Rolnych (ANR). Badania obejmuj¹ okres od do roku. W ka dym roku badañ w celu zachowania porównywalnoœci wyników badañ analiz¹ objêto 51 tych samych przedsiêbiorstw zajmuj¹cych siê hodowl¹ twórcz¹ i zachowawcz¹ roœlin i zwierz¹t. Niezbêdne dane analityczne uzyskano ze sprawozdañ finansowych spó³ek, a tak e innych dokumentów wewnêtrznych, takich jak sprawozdania zarz¹dów oraz dane dla spó³ek zgromadzone przez Zespó³ Nadzoru W³aœcicielskiego ANR. Wykorzystano metody analizy wskaÿnikowej bilansu, rachunku wyników, analizê korelacji oraz metody statystyki opisowej. WYNIKI BADAÑ Wyniki badañ zaprezentowano w kilku obszarach oceny ekonomiczno-finansowej badanych przedsiêbiorstw, a mianowicie poziomu zatrudnienia i wydajnoœci pracy, p³ynnoœci finansowej, zyskownoœci (rentownoœci), sprawnoœci dzia³ania i zad³u enia. ZATRUDNIENIE, KOSZTY P AC I WYDAJNOŒÆ PRACY Koszty si³y roboczej nale ¹ do tej grupy kosztów, które w d³u szym okresie wykazuj¹ szybsz¹ tendencjê wzrostow¹ ni koszty pozosta³ych czynników produkcji [Runowski, Maniecki ]. Oznacza to, e gospodarstwa i przedsiêbiorstwa korzystaj¹ce w procesie produkcji z pracy najemnej s¹ zmuszone do wdra ania pracooszczêdnych technik wytwórczych i tym samym substytucji pracy ywej prac¹ uprzedmiotowion¹. Choæ czêsto podkreœla siê, e koszty si³y roboczej w Polsce w stosunku do ich poziomu w krajach zachodnioeuropejskich s¹ niskie, to jednak wykazuj¹ one w ostatnich latach szybki wzrost. Jest to zwi¹zane z jednej strony ze wzrastaj¹cym w ostatnich latach popytem wewnêtrznym na ten czynnik produkcji, z drugiej zaœ z zarobkow¹ migracj¹ zagraniczn¹ osób czynnych zawodowo, powodowan¹ wy sz¹ op³at¹ pracy w krajach zachodnioeuropejskich ni w Polsce. Potrzeba racjonalnego gospodarowania czynnikiem pracy najemnej w rolnictwie wynika ze specyficznych cech gospodarowania, w tym sezonowoœci zapotrzebowania na pracê w
160 H. RUNOWSKI Rok Zatrudnieni e na 100 ha UR [osoby] 9,46 9,04 8,04 6,65 6,17 5,64 5,58 5,50 5,50 5,50 5,17 Tabela 1. Zatrudnienie i wydajnoœæ pracy w badanych przedsiêbiorstwach Przeciêtna p³aca z pochodnymi na zatrudnionego rocznie [tys. z³] 15,06 18,39 20,63 24,36 27,16 29,19 28,29 30,06 30,69 31,43 37,10 Koszty ogó³em na zatrudnionego [tys. z³] 49,69 58,57 66,80 83,51 92,99 104,44 105,72 119,85 121,31 126,32 147,82 Przychody ogó³em na zatrudnionego [tys. z³] 50,69 58,56 66,12 86,45 94,75 106,17 107,40 130,10 130,59 133,79 160,79 Udzia³ p³ac z pochodnymi w kosztach ogó³em [%] 34,14 37,05 36,91 34,23 33,69 32,73 31,79 28,89 27,90 27,85 27,93 Przychody na 1z³ kosztów wynagrodzeñ z pochodnymi [z³] 3,37 3,19 3,20 3,55 3,49 3,64 3,80 4,33 4,25 4,26 4,33 ci¹gu roku. Mniejsze stany zatrudnienia w przedsiêbiorstwie oznaczaj¹ mniejsze problemy z efektywnym wykorzystaniem zasobów pracy w okresach zmniejszonego zapotrzebowania na nie. Ograniczanie zatrudnienia jest zwi¹zane z koniecznoœci¹ prowadzenia równoczesnych dzia³añ dostosowawczych, chocia by takich jak upraszczanie organizacji produkcji i technologii, a w szczególnoœci inwestowanie w œrodki trwa³e, pozwalaj¹ce zwiêkszyæ wydajnoœæ pracy. Analiza badanych przedsiêbiorstw w d³u szym okresie potwierdza taki kierunek zmian. Œwiadcz¹ o tym dane liczbowe przedstawione w tabeli 1. Wynika z nich, e w latach - przeciêtne zatrudnienie zmniejszy³o siê z 9,5 do 5,2 osób na 100 ha UR. W odniesieniu do innych gospodarstw wielkoobszarowych w Polsce, a szczególnie do podobnych gospodarstw w krajach zachodnioeuropejskich jest ono ci¹gle doœæ wysokie. Dla przyk³adu w gospodarstwach na terenie wschodnich Niemiec przeciêtne zatrudnienie na 100 ha kszta³tuje siê na poziomie 0,89-2,47 osoby w zale noœci od kierunku produkcji [Agrarbericht zur Land-...]. Pewnym wyt³umaczeniem wy szego poziomu zatrudnienia w badanych przedsiêbiorstwach jest to, e poza typowo rolnicz¹ dzia³alnoœci¹, prowadz¹ one hodowlê twórcz¹ roœlin i zwierz¹t, w tym pracoch³onn¹ hodowlê roœlin z wyodrêbnionymi dzia³ami hodowlanymi oraz nasiennictwem. Dane przedstawione w tabeli 1 potwierdzaj¹, e koszty pracy w badanych przedsiêbiorstwach s¹ coraz wy- sze. Przeciêtna p³aca brutto z pochodnymi p³ac na 1 pracownika w ujêciu nominalnym wzros³a w badanym okresie blisko 2,5-krotnie. W ujêciu realnym, to jest po uwzglêdnieniu inflacji w badanym okresie (46,5%), wzrost ten wyniós³ 68%. Pozytywnym zjawiskiem by³o to, e wynagrodzenia ros³y wolniej ni wydajnoœæ pracy. W latach - przychody ogó³em w cenach bie ¹cych na 1 zatrudnionego w badanej grupie przedsiêbiorstw wzros³y 3,2-krotnie i wynosi³y w roku 161 tys. z³. Udzia³ kosztów robocizny w kosztach ogó³em zmniejszy³ siê w badanym okresie z 34,1 do 27,9%. W kolejnych latach nale y oczekiwaæ dalszego zmniejszenia tego udzia³u do poni ej 25%. Warto podkreœliæ, e wskaÿniki wydajnoœci pracy choæ na warunki polskie s¹ wysokie odbiegaj¹ nadal od poziomu osi¹ganego w wielkoobszarowych przedsiêbiorstwach rolnych (z chowem byd³a) we wschodnich Niemczech [Agrarbericht zur Land-... ]. Przychody na 1 zatrudnionego wynosi³y tu 63,4 tys. euro na osobê zatrudnion¹, a wiêc 227,1 tys. z³otych (przy kursie 3,5820 z³/euro na dzieñ 31.12. r.). Przytoczone dane œwiadcz¹ o tym, e badane przedsiêbiorstwa dostosowuj¹ politykê gospodarowania zasobami wytwórczymi do obserwowanych tendencji
TENDENCJE ZMIAN W EKONOMICE PRZEDSIÊBIORSTW HODOWLANYCH W LATACH - 161 zmian w ich kosztach. W procesach tych nale y kierowaæ siê zasad¹, zgodnie z któr¹, firmie nie op³aca siê zatrudniaæ du ej liczby pracowników s³abo op³acanych. Nowoczesne podejœcie do polityki zatrudnienia oznacza zatrudnianie mniejszej liczby dobrze op³acanych, zaanga owanych i wysoko wydajnych pracowników, wspomaganych nowoczesn¹ technik¹. OCENA P YNNOŒCI FINANSOWEJ Zachowanie p³ynnoœci finansowej jest podstawowym warunkiem funkcjonowania przedsiêbiorstw [Wyszkowska 1996]. Z danych zamieszczonych w tabeli 2 wynika, e w badanym okresie nastêpowa³a poprawa wskaÿników p³ynnoœci finansowej. WskaŸnik p³ynnoœci bie ¹cej zwiêkszy³ siê z 2,28 w r. do 3,42 w r. W pocz¹tkowym okresie do r. notowano jego pogarszanie, natomiast pocz¹wszy od r. systematyczn¹ poprawê. Na podstawie analizy kszta³towania siê wskaÿnika p³ynnoœci bie ¹cej mo na stwierdziæ, e z wyj¹tkiem r., jego poziom kszta³towa³ siê w granicach uznawanych w literaturze za zadowalaj¹cy [Bieñ, Kowalczyk, Siemiñska, Siudek i in. ], tj. 1,5 do 2,0 lub by³ wy- Tabela 2. P³ynnoœæ finansowa badanych przedsiêbiorstw szy. Warto jednak zauwa yæ, e w okresach kszta³towania siê poziomu tego wskaÿnika w granicach uznawanych w literaturze za optymalny, kondycja ekonomiczna badanych przedsiêbiorstw by³a s³aba. Od roku obserwuje siê jego wzrost do poziomu powy ej 3. W okresie tym sytuacja ekonomiczna uleg³a wyraÿnej poprawie. Poszukuj¹c zwi¹zku miêdzy wielkoœci¹ wskaÿnika p³ynnoœci bie ¹cej a sytuacj¹ ekonomiczn¹ przedsiêbiorstw nale y stwierdziæ, e w okresach, w których notowano w miarê dobr¹ sytuacjê ekonomiczn¹ przedsiêbiorstw wskaÿnik ten oscylowa³ oko³o 3. Mo na na tej podstawie wnosiæ, e w przedsiêbiorstwach rolnych, z uwagi na koniecznoœæ naturalnego utrzymywania na koniec roku wysokiego poziomu zapasów produkcyjnych i produktów towarowych optymalna wielkoœæ wskaÿnika p³ynnoœci bie ¹cej kszta³tuje siê na poziomie wy szym ni zalecany w literaturze przedmiotu, to jest w wysokoœci oko³o 3, przy za³o eniu, e jest on obliczany na podstawie stanu aktywów bie ¹cych i zobowi¹zañ bie ¹cych na koniec roku kalendarzowego, tj. w okresie wysokiego poziomu zapasów produkcyjnych i produktów gotowych. Z wykonanego rachunku korelacji wynika, e wskaÿnik p³ynnoœci bie ¹cej jest skorelowany z takimi czynnikami, jak: wartoœæ kapita³u w³asnego (r = 0,43), wynik finansowy (r = 0,54), zyskownoœæ przychodów (r = 0,39), wskaÿnik zad³u enia ogó³em (r = 0,50) oraz wynik finansowy na 1 zatrudnionego (r = 0,66). WskaŸnik p³ynnoœci podwy szonej w badany okresie kszta³towa³ siê w przedziale od 0,59 w r. do 1,78 w r. W literaturze przedmiotu jako optymalny zakres kszta³towania siê tego wskaÿnika podaje siê przedzia³ wynosz¹cy 0,8-1,0 [Siemiñska, Kowalczyk, Siudek i in. ]. W badanych przedsiêbiorstwach w okresach charakteryzuj¹cych siê korzystn¹ sytuacj¹ ekonomiczn¹ wskaÿnik ten przekracza 1,4, a wiêc kszta³towa³ siê na poziomie wy szym ni zalecany w literaturze. Utrzymywanie wy szego poziomu wskaÿnika p³ynnoœci podwy szonej w przedsiêbiorstwie ni zalecane w literaturze nie jest wystarczaj¹cym argumentem dla formu³owania wniosku o nadp³ynnoœci i nieracjonalnym zarz¹dzaniu œrodkami finansowymi. Wynika to miêdzy innymi st¹d, e przedsiêbiorstwa rolne z uwagi na Rok p³ynnoœci bie ¹cej 2,28 1,99 1,72 2,07 2,06 2,25 2,14 3,01 3,23 3,21 3,42 Wielkoœci wskaÿnik a p³ynnoœci podwy - szonej 0,59 0,58 0,56 0,66 0,72 0,88 0,87 1,48 1,65 1,69 1,78 p³ynnoœci wysokiej 0,26 0,22 0,23 0,30 0,35 0,43 0,44 0,78 0,83 0,82 0,83
162 H. RUNOWSKI ich ograniczon¹ si³ê przetargow¹ w zderzeniu z coraz wiêkszymi przedsiêbiorstwami przetwórstwa rolno-spo ywczego maj¹ problemy z terminowym odzyskiwaniem nale noœci, a tak e z tego, e w okresach s³abej koniunktury w rolnictwie anga owanie wolnych œrodków pieniê nych w produkcjê rolnicz¹ mo e byæ z ekonomicznego punktu widzenia mniej efektywne ni ich lokowanie na oprocentowanych kontach bankowych. Dopiero w sytuacji, gdy rentownoœæ rolniczej dzia³alnoœci produkcyjnej jest wy sza od oprocentowania lokat bankowych ich utrzymywanie mo e œwiadczyæ o wystêpowaniu zjawiska nadp³ynnoœci œrodków pieniê nych. WskaŸnik p³ynnoœci wysokiej uznawany w literaturze za optymalny na poziomie 0,2-0,5 [Siudek i in. ] kszta³towa³ siê w badanych przedsiêbiorstwach w wiêkszoœci analizowanych lat na ni szym poziomie i dopiero od r. by³ wy szy. W latach od r. do r. wielkoœci tego wskaÿnika oscylowa³y w granicach 0,78-0,83. Przy tym poziomie p³ynnoœci obserwowano wyrównywanie siê okresów sp³ywów nale noœci i okresów sp³aty zobowi¹zañ. Mo na z tego wnioskowaæ, e w okresach trudnych przedsiêbiorstwa wymusza³y zgodê partnerów handlowych na odraczanie p³atnoœci, na zasadzie kredytu kupieckiego, ponosz¹c prawdopodobnie z tego tytu³u dodatkowe koszty. Pe³na ocena kszta³towania siê wskaÿników p³ynnoœci w badanych przedsiêbiorstwach jest utrudniona, z uwagi na to, i pocz¹wszy od r. by³ w nich realizowany program inwestycyjny dofinansowywany œrodkami w³aœciciela (ANR). Zgodnie z przyjêtym programem przedsiêbiorstwa podejmuj¹ce inwestycje zwi¹zane z modernizacj¹ œrodków trwa³ych, mog³y skorzystaæ ze wsparcia finansowego w wysokoœci 50-75% wartoœci realizowanych inwestycji [Runowski ]. Œrodki te by³y przekazywane w formie zaliczek na wyodrêbnione konta bankowe, jednak ich uruchomienie warunkowane by³o stosown¹ decyzj¹ organu nadzoru ANR. Drug¹ przyczyn¹ wzrostu stanu œrodków pieniê nych odnotowanych w aktywach jest wzrastaj¹cy wynik finansowy, g³ównie z tytu³u wzrostu dotacji (dop³aty bezpoœrednie). ZYSKOWNOŒÆ (RENTOWNOŒÆ) DZIA ALNOŒCI I MAJ TKU Analiza wskaÿników zyskownoœci dowodzi, e w badanym okresie wystêpowa³y wahania w kszta³towaniu siê wysokoœci poszczególnych wskaÿników z tej grupy. Daje siê zauwa- yæ wyraÿn¹ poprawê wskaÿników zyskownoœci pocz¹wszy od r., tj. od przyst¹pienia Polski do Unii Europejskiej (tab. 3). W latach - wystêpowa³a s³aba koniunktura w rolnictwie. Szczególnie trudn¹ sytuacjê odnotowano w latach -, kiedy to badane przedsiêbiorstwa ponosi³y straty i to na wszystkich rodzajach dzia³alnoœci uwzglêdnianych w rachunku wyników. Zyskownoœæ sprzeda y siêga³a minus 10%, a rentownoœæ netto dzia³alnoœci przedsiêbiorstwa przyjmowa³a wartoœci ujemne w odró nieniu od pozosta³ych lat. Nale y zauwa yæ, e zyskownoœæ ze sprzeda y we wszystkich latach kszta³towa³a siê na poziomie poni ej zera, z tendencj¹ jej poprawy od r. Zyskownoœæ dzia³alnoœci operacyjnej w ca³ym badanym okresie by³a dodatnia, przy czym najni szy jej poziom odnotowano w latach i. Zyskownoœæ netto dzia³alnoœci przedsiêbiorstw poza rokiem i, by³a dodatnia choæ do roku w³¹cznie, na niskim poziomie (poni ej 3,6%). Dopiero w latach - ukszta³towa³a siê na poziomie 5,6-8,4%. Podobne tendencje odnotowano w kszta³towaniu siê zyskownoœci maj¹tku i zyskownoœci kapita³u w³asnego. Zyskownoœæ kapita³u w³asnego w latach - by³a wiêksza i zbli ona do poziomu oprocentowania lokat terminowych na rachunkach bankowych. Korzystna sytuacja ekonomiczna w latach - by³a rezultatem sprzyjaj¹cej sytuacji na rynku europejskim i œwiatowym. W roku przyst¹pienia Polski do Unii Europejskiej, z uwagi na niedobory na rynku UE ywca
TENDENCJE ZMIAN W EKONOMICE PRZEDSIÊBIORSTW HODOWLANYCH W LATACH - 163 Tabela 3. Zyskownoœæ badanych przedsiêbiorstw R ok Zyskownoœæ [%] ze sprzeda y -8,18-9,36-9,81-4,78-6,19-6,47-7,97-3,34-3,13-6,33-3,92 dzia³alnoœci operacyjnej 3,16 1,76 0,26 4,06 2,67 2,36 3,30 8,26 7,26 6,10 8,87 dzia³alnoœci brutto gospodarczej dzia³alnoœci przedsiêbiorstw 1,97-0,01-1,03 3,40 1,86 1,63 1,56 7,88 7,10 5,58 8,05 2,21-0,08-1,00 3,57 2,04 1,72 1,62 7,94 7,15 5,61 8,17 netto dzia³alnoœci przedsiêbiorstw 1,89-0,14-0,93 3,39 1,90 1,44 1,31 7,92 6,82 5,34 7,94 ze sprzeda y z dotacjami 1,96-0,15-0,97 3,57 1,99 1,51 1,38 8,24 7,06 5,56 8,39 maj¹tku 1,45-0,11-0,69 2,66 1,44 1,01 0,85 5,31 4,23 3,09 4,70 kapita³ u w³asnego 1,89-0,15-0,98 3,71 1,98 1,36 1,15 6,68 5,20 3,86 5,77 wo³owego, cielêcego oraz produktów mlecznych, znacz¹co wzros³y ich ceny krajowe, a w kolejnych latach w wyniku nieurodzaju w produkcji roœlinnej i wyczerpania siê zapasów magazynowych, a tak e niekorzystnej sytuacji w rolnictwie g³ównych œwiatowych eksporterów produktów roœlinnych, utrzymywa³y siê wysokie ceny produktów rolnych (poza ywcem wieprzowym i drobiowym). Znalaz³o tym samym potwierdzenie znane w ekonomii zjawisko pod nazw¹ paradoksu niskich plonów, polegaj¹ce na tym, i w okresach nieurodzajów ceny i dochody rolnicze kszta³tuj¹ siê na poziomie wy szym ni w latach urodzajnych. Tezê tê potwierdza sytuacja w rolnictwie w 2008 r., w którym na skutek wysokich urodzajów w pañstwach eksporterach ceny zbó, mleka, buraków cukrowych na rynku œwiatowym i europejskim, a tak e krajowym kszta³tuj¹ siê na poziomie znacznie ni szym ni w roku. Spadek cen jest tak g³êboki, e nie zostanie zrekompensowany wiêkszymi zbiorami i tym samym wiêkszym wolumenem sprzeda y. W 2008 roku nale y spodziewaæ siê pogorszenia siê sytuacji ekonomicznej badanych przedsiêbiorstw, a niewykluczone, e po korzystnych latach -, powrotu sytuacji rozwierania siê no yc cen, polegaj¹cej na tym, e ceny produktów rolnych bêd¹ ros³y wolniej ni ceny œrodków produkcji. SPRAWNOŒÆ DZIA ANIA Interesuj¹ce wnioski wynikaj¹ z analizy wskaÿników sprawnoœci dzia³ania. Kierunki odnotowanych zmian s¹ doœæ zaskakuj¹ce, co potwierdzaj¹ dane zawarte w tabeli 4. W badanym okresie obserwuje siê wyraÿne pogorszenie wskaÿnika produkcyjnoœci œrodków trwa³ych, który wynosi³ w r. 100,9%, a w r. 78,5%. Ukszta³towanie siê takiej prawid³owoœci wynika z tego, e znacz¹cym inwestycjom w œrodki trwa³e nie towarzyszy³ proporcjonalny wzrost wartoœci produkcji. Mo na zatem postawiæ pytanie o celowoœæ zrealizowanych inwestycji. W odpowiedzi na nie nale y zauwa yæ, e wiêkszoœæ inwestycji zwi¹zana by³a z modernizacj¹ maj¹tku trwa³ego, w tym budow¹ nowych obiektów inwentarskich i rezygnacj¹ wykorzystywania starych, wymian¹ zamortyzowanego parku maszynowego na nowy, o lepszych parametrach technicznych. Inwestycje te w wiêkszoœci przypadków mia³y charakter odtworzeniowy, a nie zwiêkszaj¹cy moce produkcyjne. Inwestycje te by³y jednak niezbêdne ze wzglêdów pozaekonomicznych, takich jak potrzeba poprawy
164 H. RUNOWSKI dobrostanu zwierz¹t, warunków pracy, a tak e poprawy jakoœci produkcji i stanu ochrony œrodowiska. Wa nym efektem realizacji tych inwestycji by³y towarzysz¹ce im pracooszczêdne technologie. Mo na jednak na podstawie analizy stanu zatrudnienia stwierdziæ, e ich substytucyjny efekt w stosunku do nak³adów pracy ywej nie zosta³ w pe³ni wykorzystany. W klasycznym podejœciu wzrost amortyzacji z tytu³u inwestycji w œrodki trwa³e powinien znaleÿæ Rok Tabela 4. Sprawnoœæ dzia³ania badanych przedsiêbiorstw WskaŸni k Udzia³ maj¹tku produkcyjnoœci trwa³ego œrodków trwa w maj¹tku ³ych [%] ogó³em [%] 100,86 105,05 102,40 106,69 105,58 97,93 87,91 91,61 85,99 78,17 78,53 64,21 64,16 63,40 62,35 61,57 61,34 63,54 59,68 60,32 61,64 62,15 Przeciêtny Przeciêtny okres sp³ywu okres sp³aty nale noœci zobowi¹zañ [dni] [dni] 29,15 34,62 39,26 35,80 38,87 47,08 48,03 62,40 70,49 78,51 77,80 78,22 86,73 106,31 90,65 94,41 93,63 100,76 81,82 79,62 82,61 76,73 swoje odbicie w oszczêdnoœciach kosztów robocizny, przy za³o eniu, e wielkoœæ produkcji, jak i jej jakoœæ nie ulegaj¹ wiêkszym zmianom. Ogólna analiza tego zjawiska pozwala stwierdziæ, e nie zrealizowano w pe³ni efektu substytucyjnego nak³adów na zwiêkszenie œrodków trwa³ych w stosunku do ponoszonych kosztów pracy ywej. Na uwagê zas³uguje fakt, e w ca³ym badanym okresie na zbli onym poziomie utrzymuj¹ siê relacje miêdzy maj¹tkiem trwa³ym a obrotowym w aktywach. Daje siê zauwa yæ tylko niewielki spadek udzia³u maj¹tku trwa³ego w maj¹tku ogó³em z 64,2% w r. do 62,2% w r. W obszarze sprawnoœci dzia³ania przedsiêbiorstwa zwraca siê równie uwagê na zarz¹dzanie nale noœciami i zobowi¹zaniami. Przeciêtny okres sp³ywu nale noœci wynosi³ od 29 w r. do 78 dni w r. Oznacza to znaczne wyd³u enie okresu sp³aty nale noœci przez kontrahentów, które œwiadczyæ mo e o s³abej aktywnoœci zarz¹du w tym zakresie. W obecnym systemie bezgotówkowego obrotu 2 tygodniowy okres sp³aty nale noœci powinien stanowiæ normê, tym bardziej e przedsiêbiorstwa te nie mog¹ liczyæ na rekompensatê utraconych korzyœci z tytu³u opóÿnionego sp³ywu nale noœci. OCENA ZAD U ENIA Z danych zamieszczonych w tabeli 5 wynika, e poziom zad³u enia badanych przedsiêbiorstw w pocz¹tkowym okresie analizy (do roku) nieznzcznie wzrasta³, a nastêpnie sukcesywnie siê obni a³. Nigdy jednak nie osi¹ga³ pu- ³apu zagra aj¹cego dalszemu funkcjonowaniu przedsiêbiorstw. W takim samym kierunku zmienia siê wskaÿnik zad³u enia kapita³u w³asnego, który w ostatnim badanym roku spad³ poni ej 20%. Korzystnie kszta³tuje siê równie wskaÿnik pokrycia odsetek zyskiem. Rok 1996 Tabela 5. Zad³u enie badanych przedsiêbiorstw WskaŸni k zad³u enia ogó³em [%] 20,08 22,00 23,45 24,94 22,83 22,47 20,87 21,89 16,87 15,43 16,82 15,56 Zad³u enie na 1 ha UR [z³] 1104,60 1375,09 1586,61 1790,80 1674,05 1736,70 1772,73 2017,84 1798,30 1780,07 2133,49 2186,00 WskaŸnik zad³u enia kapita³u w³asnego [%] 25,49 28,79 31,92 35,36 31,83 31,00 27,93 29,56 21,22 18,97 21,02 19,14 WskaŸnik pokrycia odsetek zyskiem [relac. ] 12,42 5,16-0,18-3,43 10,05 1,68 1,33 1,37 10,87 11,45 8,75 16,97
TENDENCJE ZMIAN W EKONOMICE PRZEDSIÊBIORSTW HODOWLANYCH W LATACH - 165 PODSUMOWANIE Przeprowadzone badania wskazuj¹, e przedsiêbiorstwa hodowli roœlin i zwierz¹t ANR osi¹ga³y w ostatnich latach korzystne wyniki ekonomiczno-finansowe. Dotyczy to szczególnie okresu po przyst¹pieniu Polski do Unii Europejskiej, tj. od roku. W porównaniu z okresem wczeœniejszym poprawi³a siê ich zyskownoœæ, p³ynnoœæ finansowa oraz wskaÿniki zad³u enia. Równoczeœnie zaobserwowano pogarszanie siê wskaÿnika sp³aty nale noœci oraz wykorzystania maj¹tku trwa³ego. Zrealizowane inwestycje w wiêkszoœci przypadków nie zwiêksza³y zdolnoœci produkcyjnych przedsiêbiorstw. By³y one g³ównie ukierunkowane na modernizacjê zaplecza technicznego, w tym budynków inwentarskich, maszyn i urz¹dzeñ rolniczych oraz poprawê warunków pracy, dobrostanu zwierz¹t i ochrony œrodowiska. Nale y zauwa yæ, e nie wyczerpano jeszcze korzyœci mo liwych do osi¹gniêcia z dalszej substytucji pracy ywej zrealizowanymi inwestycjami i wdro onymi pracoszczêdnymi technologiami produkcji. Bêdzie to warunkiem niezbêdnym w sytuacji utrzymuj¹cej siê dynamiki wzrostowej kosztów p³ac. LITERATURA Agrarbericht zur Land- und Ernährungswirtschaft des Landes Brandenburg. : Bieñ W. : Zarz¹dzanie finansami przedsiêbiorstwa. Wyd. Difin. Warszawa. Kowalczyk L. : Ocena wiarygodnoœci przedsiêbiorstwa. Wyd. Difin. Warszawa. Runowski H. : Finansowanie inwestycji w spó³kach hodowli roœlin i zwierz¹t AWRSP. [W:] Efektywnoœæ produkcyjna i ekonomiczna inwestycji w gospodarstwach rolnych. Wyd. Politechniki Koszaliñskiej. Koszalin. Runowski H., Maniecki F. : Tendencje zmian w organizacji i ekonomice przedsiêbiorstw. [W:] Postêp techniczny a organizacja gospodarstw rolniczych. Wyd. SGGW, Warszawa. Siemiñska E. : Finansowa kondycja firmy metody pomiaru i oceny. Wyd. Poltext. Warszawa. Siudek T., Zawojska A., Dani³owska A., Wasilewski M., Skuza S. : Wybrane zagadnienia z finansów. Wyd. SGGW, Warszawa. Wyszkowska Z. 1996: Wybrane elementy wskaÿnikowej analizy finansowej na przyk³adzie przedsiêbiorstw rolniczych. Wyd. Akademii Techniczno-Rolniczej w Bydgoszczy, Bydgoszcz. Henryk Runowski TENDENCIES IN ECONOMICS OF BREEDING COMPANIES IN THE YEARS - Summary The paper aims to present the financial and economic situation of plant and animal breeding companies owned by the Agency of Agricultural Property. The research period cover the years - and the analysis were conducted for 51 companies. There were analyzed indicators of labour efficiency, financial liquidity, effectiveness of activity, profitability and indebtedness. Accordingly the areas of the activity of the researched companies were analyzed. The results show that in case of almost all indicators, besides indicator of debt payment and return of fixed assets, there was a positive tendency. Adres do korespondencji: Prof. dr hab. Henryk Runowski Szko³a G³ówna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie Katedra Ekonomiki i Organizacji Przedsiêbiorstw ul. Nowoursynowska 166 02-787 Warszawa e-mail: henryk_runowski@sggw.pl