Regiony polskie w procesach integracyjnych

Zeszyty Naukowe nr 746 Akademii Ekonomicznej w Krakowie 2007 Anna Harańczyk Katedra Gospodarki Regionalnej Regiony polskie w procesach integracyjnych 1. Istota i zasady tworzenia NUTS Struktura organizacji terytorialnej współczesnych państw europejskich jest silnie zróżnicowana. Decydują o tym czynniki ustrojowe oraz tradycja i uwarunkowania historyczne. Unia Europejska nie zmierzała i nie zmierza do unifikacji tych struktur, traktując organizację wewnętrzną krajów członkowskich jako nienaruszalną sferę kompetencji ich władz. Niemniej polityka strukturalna Unii Europejskiej, a zwłaszcza aspekt regionalny tej polityki, wymaga osiągnięcia względnej porównywalności danych statystycznych gromadzonych w krajach członkowskich. Potrzeby te zadecydowały o ustanowieniu Nomenklatury jednostek terytorialnych do celów statystycznych NUTS. Nomenklatura jednostek terytorialnych do celów statystycznych (Nomenclature des Unites Territoriales pour les besoins statistiques NUTS) ustanawia jednolitą kategoryzację jednostek terytorialnych państw członkowskich Unii Europejskiej. Została ona opracowana na początku lat 70. XX w. przez Urząd Statystyczny Unii Europejskiej (Eurostat) we współpracy z odpowiednimi departamentami Komisji Europejskiej oraz urzędami statystycznymi państw członkowskich. Wcześniej wykorzystywała istniejące regiony administracyjne jako właściwe jednostki do prowadzenia statystyki regionalnej. Różnorodność systemów administracyjnych w poszczególnych krajach nie gwarantowała jednak porównywalności zestawień statystycznych. Dlatego też, w celu ujednolicenia systemu zbierania i agregacji danych o sytuacji społeczno-gospodarczej poszczególnych obszarów oraz wyznaczania kierunków polityki regionalnej Unii, dokonano kategoryzacji regionów członkowskich UE według prostego kryterium wielkości na regiony duże, średnie i małe odpowiednio poziom NUTS I, NUTS II i NUTS III. Oprócz tych wzajemnie powiązanych poziomów regionalnych wyróżniono również poziom

6 Anna Harańczyk krajowy (NUTS 0), który odzwierciedla granice administracyjne poszczególnych państw UE oraz dwa poziomy lokalne NUTS IV i NUTS V. Proces tworzenia i ewentualnych modyfikacji w klasyfikacji NUTS w obrębie własnego terytorium leży w gestii państw członkowskich UE, jednak jest każdorazowo definiowany na podstawie dwustronnych porozumień z Komisją Europejską, według kilku ogólnych zasad : jednostki NUTS powinny odpowiadać jednostkom administracyjnym kraju, jednostki NUTS powinny mieć charakter ogólny, tj. nie wiązać się z określonym rodzajem działalności gospodarczej, powinno istnieć pięć poziomów (NUTS I, II, III, IV, V) w układzie hierarchicznym, tzn. kraj powinien dzielić się na pełną liczbę obszarów NUTS I, z których każdy dzieli się na pełną liczbę obszarów NUTS II, które z kolei dzielą się na pełną liczbę NUTS III itd. Cechą klasyfikacji NUTS jest więc jej hierarchiczność (segmentacja). Oznacza to, że regiony typu NUTS I składają się z pewnej liczby jednostek NUTS II, a te z kolei z pewnej liczby jednostek NUTS III itd. Utworzenie takiego schematu nie było, wbrew pozorom, procesem łatwym. Większość krajów członkowskich nie posiada wykształconej struktury administracyjnej na wszystkich poziomach klasyfikacji NUTS. Dlatego też, aby zapewnić porównywalną siatkę NUTS w skali Unii Europejskiej, uzupełniono luki w tej hierarchii w sposób sztuczny, poprzez grupowanie mniejszych jednostek administracyjnych. Należy więc pamiętać, że takie jednostki NUTS nie zawsze pokrywają się z mapą administracyjną i służą jedynie celom statystyki regionalnej. Jednostki NUTS na poziomie regionalnym nie obejmują obszarów o charakterze specjalnym. Przy ustalaniu NUTS pomija się więc obszary geograficzne, charakterystyczne jedynie dla pewnych typów działalności (np. strefy typowo miejskie, górnicze, rolnicze). Wyróżnienie tak specyficznych obszarów jako jednostek NUTS mogłoby bowiem prowadzić do braku porównywalności danych statystycznych i nieadekwatnej oceny zjawisk społecznych i ekonomicznych. Z kolei jednostki NUTS na szczeblu lokalnym NUTS IV i NUTS V zdefiniowane są w sposób oddolny, co oznacza, że na bazie mniejszych jednostek tworzone są większe. Najmniejsze funkcjonalne jednostki NUTS V tworzą obszary NUTS IV. Z uwagi na to, że obszary NUTS o charakterze lokalnym nie są wykorzystywane w celach statystycznych w skali UE tak szeroko jak jednostki NUTS A. Mierosławska, Podział Polski na terytorialne jednostki statystyczne (NTS). Działania dostosowawcze, Stowarzyszenie Ekonomistów Rolnictwa i Agrobizesu, Roczniki Naukowe 2001, t. 3, s. 2.

Regiony polskie w procesach integracyjnych 7 o charakterze regionalnym, tylko niektóre państwa członkowskie zdecydowały się na wprowadzenie 5-stopniowej klasyfikacji NUTS 2. Regiony statystyczne UE są podstawą polityki rozwoju regionalnego oraz oceny dopuszczalności pomocy publicznej, jak również kwalifikacji obszarów mogących otrzymać środki wykorzystywane w ramach inicjatyw Wspólnoty, rejestrowane na poziomach od NUTS I do NUTS V. Podstawowe znaczenie dla analizy spójności mają regiony typu NUTS II, a także NUTS III. Klasyfikacja NUTS nie ma charakteru stałego. Od początków istnienia siatka jednostek statystycznych była wielokrotnie zmieniana, niemalże we wszystkich państwach członkowskich. Głównym powodem zmian są przekształcenia struktur administracyjnych poszczególnych krajów. Jeżeli dany poziom NUTS został zdefiniowany według obowiązującego podziału terytorialnego kraju, to jakiekolwiek zmiany w tej strukturze muszą mieć automatycznie swoje przełożenie na przekształcenia w strukturze NUTS. Deformuje to porównywalność szeregów czasowych badanych zjawisk i procesów w układzie NUTS. Zmiany w klasyfikacji NUTS mogą służyć nie tylko celom statystycznym, przyczyniając się do lepszej porównywalności regionów, lecz także wpływać na dystrybucję środków UE przeznaczonych na rozwój regionalny. Powyższe zróżnicowania wskazują, że idea spójnego systemu klasyfikacji i identyfikacji jednostek terytorialnych dla celów statystycznych jest daleka od pożądanej harmonizacji. Stało się to powodem, oprócz rozszerzenia Unii Europejskiej, przyspieszenia prac nad ujednoliceniem zasad ustalania klasyfikacji NUTS. Wiosną 2000 r. w UE rozpoczęto prace nad rozporządzeniem nadającym klasyfikacji NUTS status prawny. W lutym 2001 r. z inicjatywy Komisji Europejskiej przedstawiono oficjalny projekt Rozporządzenia o utworzeniu jednolitej klasyfikacji jednostek terytorialnych do celów statystycznych, który był przedmiotem szerokich konsultacji z państwami członkowskimi UE. Celem tego aktu prawnego było udoskonalenie systemu statystyki regionalnej w UE poprzez harmonizację i ujednolicenie klasyfikacji NUTS. Rozporządzenie miało przede wszystkim uprawomocnić obecny podział NUTS w państwach członkowskich. Uznano, że system ukształtowany w ciągu ostatnich 20 lat, mimo swoich niedoskonałości, sprawdził się jako narzędzie operacyjne przy zbieraniu, obliczaniu i udostępnianiu regionalnych danych statystycznych. Kolejnym ważnym celem rozporządzenia było sformułowanie jednolitych kryteriów definiowania jednostek NUTS na poziomie regionalnym. Zakłada się, że powinny być one porównywalne pod względem liczby mieszkańców. W tabeli 1 2 Należy zaznaczyć, że liczba jednostek NUTS V w UE jest najmniej stabilna. Jest to konsekwencją przeprowadzanych reform administracyjnych, reorganizacji struktur i zadań władz lokalnych oraz łączenia gmin. Modyfikacje na tym poziomie dokonywane są dość często.

8 Anna Harańczyk przedstawiono progi wielkościowe, których spełnienie w przyszłości będzie niezbędne przy wyznaczaniu jednostek NUTS w każdym kraju UE. Tabela 1. Progi wielkościowe w klasyfikacji NUTS POZIOM NUTS Minimalna liczba mieszkańców Maksymalna liczba mieszkańców NUTS I 3 000 000 7 000 000 NUTS II 800 000 3 000 000 NUTS III 150 000 800 000 Źródło: J. Żebrowska-Cielek, NUTS Nomenklatura jednostek terytorialnych do celów statystycznych, PARR, Warszawa 2002, s. 15. Powyższe wymogi odnoszą się do średniej liczby mieszkańców przypadających na regiony normatywne, które mają stanowić dany poziom NUTS. Jeżeli dla danego poziomu NUTS nie jest możliwe wyznaczenie jednostek administracyjnych, spełniających kryteria ludnościowe, powinny one być tworzone tak jak dotychczas: poprzez agregację istniejących, mniejszych jednostek terytorialnych (z uwzględnieniem oczywistych czynników geograficznych, społeczno-ekonomicznych, historycznych, kulturowych itp.). Odrębnym problemem jest ewentualny podział tych jednostek NUTS, które nie mieszczą się w wyznaczonych w rozporządzeniu progach wielkościowych. Należy przypuszczać, że delimitacja jednostek NUTS na mniejsze będzie dokonywana z zachowaniem tej samej zasady, jak w przypadku łączenia jednostek. Równocześnie w uzasadnionych przypadkach Komisja Europejska zastrzega sobie prawo do uchylenia wymogu stosowania się do progów wielkościowych (np. jeżeli mamy do czynienia z niewielkimi, wydzielonymi obszarami, takimi jak wyspy). Wyznaczenie progów ludnościowych jednostek NUTS powinno, zgodnie z rozporządzeniem, wpłynąć na lepszą porównywalność i obiektywizację danych statystycznych, zwłaszcza tych, które są wykorzystywane przy realizacji polityki strukturalnej na szczeblu Wspólnoty. W rozporządzeniu wiele miejsca poświęcono nowym regułom tworzenia jednostek NUTS, które mają przyczynić się do zminimalizowania niekorzystnego oddziaływania częstych zmian w układzie NUTS na dostępność i porównywalność danych statystycznych. W przyszłości wszelkie zmiany w klasyfikacji jednostek NUTS na poziomie regionalnym będą ustalane we współpracy z Programowym Komitetem Statystycznym. Oznacza to, że renegocjacje struktury NUTS przestaną być wyłącznie przedmiotem indywidualnych ustaleń między danym państwem członkowskim a Komisją Europejską, a w proces modyfikacji będą pośrednio zaangażowane także pozostałe kraje Wspólnoty UE.

Regiony polskie w procesach integracyjnych 9 Dodatkowo w rozporządzeniu narzucono dość sztywne ograniczenia czasowe na wprowadzanie zmian do klasyfikacji NUTS. Państwa członkowskie UE będą mogły dokonywać modyfikacji w strukturze NUTS nie częściej niż raz na trzy lata i z zachowaniem wyznaczonych progów ludnościowych. Po dokonaniu ewentualnych zmian w klasyfikacji NUTS dany kraj będzie zobowiązany do zapewnienia przez dwa kolejne lata dostępności danych statystycznych przygotowanych w nowym przekroju, również dla historycznych szeregów czasowych, z ostatnich pięciu lat. Pozwoli to na zachowanie stabilności porównywania danych statystycznych. Jest to ważne dla wszystkich, którzy zajmują się statystyką lub korzystają z danych statystycznych (np. prowadząc badania nad rozwojem społeczno-gospodarczym regionów). 2. Funkcjonowanie NUTS w Polsce Integracja Polski z Unią Europejską oznaczała konieczność przyjęcia przez nasz kraj europejskich kryteriów spójności (kohezji), co warunkuje wykorzystanie znacznych środków finansowych, dostępnych w ramach polityki strukturalnej UE, na przedsięwzięcia służące spójności ekonomicznej, społecznej i przestrzennej. Spójność jest oceniana w układach państw członkowskich, regionów poszczególnych krajów oraz wszystkich regionów wchodzących w skład UE. Dokonana reforma samorządowa umożliwiła wprowadzenie finansowania rozwoju regionalnego oraz włączenie się Polski do systemu wspierania rozwoju regionalnego Unii Europejskiej. Umożliwia to skorzystanie z dużych środków Unii przeznaczonych na ten cel. Perspektywa członkostwa w UE skłoniła Polskę i inne kraje kandydujące do opracowania własnej klasyfikacji jednostek statystycznych, opartych na wzorcach unijnych. 13 lipca 2000 r. Rada Ministrów Rzeczpospolitej Polski przyjęła Rozporządzenie w sprawie wprowadzenia Nomenklatury jednostek terytorialnych do celów statystycznych (Dz.U. 2000, nr 58, poz. 685) 4. Pomimo że Spójność ekonomiczna oceniana jest najczęściej na podstawie PKB na jednego mieszkańca, według parytetu siły nabywczej poszczególnych walut, spójność społeczna natomiast według stopy bezrobocia, które kreuje wysokie prawdopodobieństwo występowania w regionie różnych patologii społecznych. Spójność przestrzenna rozumiana jest jako dobra dostępność do wszystkich miast i regionów UE niezależnie od ich bardziej lub mniej korzystnego położenia geograficznego. Peryferyjne położenie oznacza, że koszt funkcjonowania podmiotów gospodarczych w danym mieście i regionie jest wyższy, co powoduje ich niższą konkurencyjność. Dla oceny spójności przestrzennej brakuje, jak dotychczas, jednego uniwersalnego miernika. W ostatnich latach poziom peryferyjności zaczęto oceniać za pomocą czasu podróży z danego miasta do kilkuset najważniejszych ośrodków Europy (por. A. Mierosławska, Wspieranie rozwoju regionalnego w Polsce, Samorząd Terytorialny 2001, nr 9). 4 Zostało ono zmienione 8 lutego 2001 r. kolejnym Rozporządzeniem Rady Ministrów, wprowadzając niewielkie zmiany na poziomie NTS V.

10 Anna Harańczyk nomenklatura ta obowiązywała wyłącznie w Unii Europejskiej, Polska starając się o członkostwo w tym ugrupowaniu, zobowiązała się wdrożyć ją od 2001 r. 5 Przyjęcie rozporządzenia było poprzedzone długotrwałą dyskusją. Ogólnie panowała zgoda co do wytyczenia poziomów IV i V. Nie było wątpliwości, że powinny nimi być odpowiednio powiaty i gminy. Najwięcej emocji budziło natomiast wyznaczenie obszarów NUTS II i III, ponieważ właśnie te jednostki odgrywają w polityce strukturalnej Unii Europejskiej największą rolę. Na podstawie danych statystycznych tych regionów kwalifikowane są one do pomocy finansowej z funduszy strukturalnych z zachowaniem określonych kryteriów 6. Kryterium kwalifikacyjnym dla NUTS II jest PKB na jednego mieszkańca (liczony jako średnia z ostatnich trzech lat) niższy niż 75% średniej wspólnotowej. Dla NUTS III różnie, w zależności od charakteru problemów strukturalnych, zasadniczo zaś stopa bezrobocia i udział regionu w danym sektorze. Ponadto wykorzystując statystki dla NUTS II i III, przeprowadza się wszechstronne analizy społecznogospodarcze regionów Unii oraz bada się skalę zróżnicowania regionalnego. Jedynie sztucznie utworzonymi w Polsce jednostkami NUTS są podregiony. Ich liczba jest różna w poszczególnych NUTS II, w zależności od powierzchni i zróżnicowania struktury gospodarczej województwa. Wynosi ona w woj. wielkopolskim, mazowieckim 5, dolnośląskim i śląskim 4, małopolskim, pomorskim, warmińsko-mazurskim, łódzkim, lubelskim 3, kujawsko-pomorskim, podkarpackim, podlaskim, lubuskim oraz zachodniopomorskim 2, świętokrzyskim i opolskim 1. Szczególnymi przypadkami są województwa świętokrzyskie i opolskie, w których NUTS III pokrywa się z NUTS II. Należy jednak zaznaczyć, że liczba podregionów w ciągu kilku lat zmieniła się. Początkowo liczbę jednostek na tym poziomie określono na 44, jednak po krótkim okresie utworzono dodatkowo jeden podregion, tj. rybnicko-jastrzębski. Stało się tak z powodu reorganizacji podziału województwa śląskiego na mocy Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 14 marca 2002 r. ( Dz.U. 2002, nr 34, poz. 311). Ponadto w miejsce początkowo utworzonych trzech podregionów NUTS III, tj. północno-śląskiego, południowo-śląskiego i centralnego śląskiego utworzono cztery, a ich nazwy odzwierciedlają ich położenie: częstochowski, bielsko-bialski, centralny śląski i rybnicko-jastrzębski 7. 5 Użycie pojęcia NUTS zostało zakwestionowane przez Eurostat ze względu na zastrzeżenie stosowania tej nazwy wyłącznie dla państw członkowskich UE. Dlatego w Polsce przed 1 maja 2004 r. używano skrótu NTS dla odróżnienia od nazwy analogicznych jednostek NUTS w państwach członkowskich UE. 6 A.M. Gmyrek, NUTS w Polsce, Rozwój Regionalny 2001, nr 7/8. 7 Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 14 marca 2002 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie wprowadzenia Nomenkleatury jednostek terytorialnych do celów statystycznych, Dz.U. 2001, nr 62, poz. 630.

Regiony polskie w procesach integracyjnych 11 Ustanowienie niektórych miast na prawach powiatu (Krakowa, Wrocławia, Łodzi i Poznania, a także łączenie Gdańska, Gdyni i Sopotu) jednostkami NUTS III budzi pewne kontrowersje. Po pierwsze, z punktu widzenia programowania rozwoju regionalnego, niewskazane jest oddzielanie powiatów grodzkich od powiatów ziemskich. Po drugie, powiaty grodzkie, w świetle ustawy z 12 maja 2000 r. o zasadach wspierania rozwoju regionalnego (Dz.U. 2000, nr 48), nie mogą być uznane za obszary wsparcia, a więc obszary, do których adresowana jest pomoc państwa w ramach polityki regionalnej. Art. 2.2 tej Ustawy stanowi: [ ] Jeżeli obszarem wsparcia jest miasto na prawach powiatu, obszar wsparcia musi obejmować to miasto wraz z okalającym je powiatem lub powiatami. Zatem ustanowienie powiatów grodzkich jednostkami NTS III może rodzić istotne implikacje finansowe. Do kwietnia 2004 r. Nomenklatura jednostek terytorialnych do celów statystycznych dzieliła Polskę na terytorialne, hierarchicznie powiązane jednostki na pięciu poziomach, z czego trzy określono jako poziomy regionalne, a dwa jako poziomy lokalne. Poziom regionalny obejmował swym zasięgiem: NUTS I obszar całego kraju, NUTS II obszar województw, NUTS III podregiony (grupy powiatów w ramach jednego województwa). Poziom lokalny obejmuje swoim zasięgiem: NUTS IV powiaty oraz NUTS V gminy. Od 1 maja 2004 r., z dniem uzyskania przez Polskę członkostwa w Unii Europejskiej, zaczęło obowiązywać Rozporządzenie Rady Ministrów zmieniające rozporządzenie w sprawie wprowadzenia Nomenkleatury jednostek terytorialnych do celów statystycznych (NTS) 8, zgodnie z którym poziom NUTS I obejmuje 6 regionów, a nie jak dotychczas obszar całego kraju: centralny (województwa: łódzkie i mazowieckie), południowy (województwa: małopolskie i śląskie), wschodni (województwa: lubelskie, podkarpackie, świętokrzyskie i podlaskie), północno-zachodni (województwa: wielkopolskie, zachodniopomorskie i lubuskie), południowo-zachodni (województwa: dolnośląskie i opolskie), północny (województwo kujawsko-pomorskie, warmińsko-mazurskie i pomorskie). Obowiązujący obecnie model NUTS w Polsce przedstawiono w tabeli 2. 8 Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 27 kwietnia 2004 r. zmieniające Rozporządzenie w sprawie wprowadzenia Nomenklatury jednostek terytorialnych do celów statystycznych (NTS), Dz.U. nr 98, poz. 998.

12 Anna Harańczyk Tabela 2. NUTS w Polsce Wyszczególnienie Liczba jednostek NUTS I Regiony 6 NUTS II Województwa 16 NUTS III Podregiony (utworzone z powiatów) 45 NUTS IV Powiaty (314) i miasta na prawach powiatu (65) 379 NUTS V Gminy 2478 Źródło: opracowanie własne na podstawie: www.stat.gov.pl, 31.12.2004. Struktura grupowań NUTS, ich symbole i sposób zapisu oparte są na systemie identyfikatorów i nazw jednostek podziału administracyjnego kraju, który jest częścią krajowego Rejestru urzędowego podziału terytorialnego kraju TERYF, wykaz identyfikatorów gmin (poziom V) według wykazu zamieszczonego w Dz.U. 2000, nr 58, poz. 685. Przemiany gospodarcze, społeczne czy administracyjne we wszystkich krajach Europy Środkowowschodniej sprawiają, że klasyfikacja NUTS jest niestabilna i jest przedmiotem wielu modyfikacji uzgadnianych z Eurostatem. Wyznaczenie jasnych reguł definiowania jednostek NUTS dla krajów Europy Środkowowschodniej, które przystąpiły do UE od 1 maja 2004 r., ma znaczenie, ponieważ pozwoli na odpowiednie przygotowanie się do prowadzenia spójnej statystyki w rozszerzonej UE oraz do korzystania z funduszy strukturalnych. 3. Metodologia badań Analizę warunków i poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego podregionów NUTS III w Polsce przeprowadzono za lata 2000 2003, opierając się na następującym zestawie mierników: x 1 gęstość zaludnienia, x 2 udział ludności w wieku produkcyjnym, x 3 przyrost naturalny na 1000 osób, x 4 zgony niemowląt na 1000 urodzeń żywych, x 5 saldo migracji na 1000 osób, x 6 pracujący na 1000 osób, x 7 stopa bezrobocia rejestrowanego, x 8 zarejestrowani długotrwale bezrobotni (w % ogółu bezrobotnych), x 9 produkt krajowy brutto (w zł na 1 mieszkańca), x 10 wartość dodana brutto (w zł na 1 pracującego),

Regiony polskie w procesach integracyjnych 13 x 11 zużycie energii elektrycznej w gospodarstwach domowych (w GWh na 1 mieszkańca), x 12 udzielone noclegi w obiektach turystycznych zbiorowego zakwaterowania na 1000 mieszkańców, x 13 podmioty gospodarki narodowej zarejestrowane w rejestrze REGON na 10 000 mieszkańców (bez osób fizycznych), x 14 długość sieci wodociągowej (w km na 100 km 2 ), x 15 długość sieci kanalizacyjnej (w km na 100 km 2 ), x 16 długość sieci gazowej (w km na 100 km 2 ), x 17 ścieki przemysłowe i komunalne oczyszczone (w % ścieków wymagających oczyszczenia), x 18 drogi publiczne (gminne i powiatowe) o twardej nawierzchni (w km na 100 km 2 ), x 19 przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto (w zł na 1 mieszkańca), x 20 mieszkania oddane do użytku na 1000 osób, x 21 przeciętna powierzchnia użytkowa mieszkania (w m 2 na 1 osobę), x 22 liczba ludności na 1 łóżko w szpitalu, x 23 liczba ludności na 1 sklep, x 24 liczba ludności na 1 stację benzynową, x 25 współczynnik wykrywalności sprawców przestępstw, x 26 emisja zanieczyszczeń pyłowych (w t na 1 km 2 ), x 27 emisja zanieczyszczeń gazowych (w t na 1 km 2 ), x 28 odpady wytworzone (w t na 1 km 2 ), x 29 udział obszarów o szczególnych walorach przyrodniczych prawnie chronionych w ogólnej powierzchni podregionu, x 30 nakłady inwestycyjne na ochronę środowiska (w zł na 1 mieszkańca), x 31 nakłady inwestycyjne na gospodarkę wodną (w zł na 1 mieszkańca). Wśród wymienionych cech jedne były stymulantami, a inne destymulantami rozwoju regionalnego, jak np. zgony niemowląt na 1000 żywych urodzeń, stopa bezrobocia rejestrowanego, długotrwale bezrobotni (odsetek ogółu bezrobotnych), liczba ludności na 1 łóżko w szpitalu, liczba ludności na 1 sklep, liczba ludności na 1 stację benzynową, emisja zanieczyszczeń pyłowych w t na 1 km 2, emisja zanieczyszczeń gazowych w t na 1 km 2, odpady wytworzone w t na 1 km 2. Dobierając cechy diagnostyczne, kierowano się takimi kryteriami, jak: logiczny związek z badanym zjawiskiem, oddziaływanie na atrakcyjność obszaru, dostępność źródła informacji i kompletność danych oraz wymierność liczbowa.

14 Anna Harańczyk 4. Ocena warunków i poziomu rozwoju polskich podregionów Do oceny warunków i poziomu rozwoju badanych podregionów wykorzystano, oparty na koncepcji wzorca rozwoju gospodarczego, syntetyczny miernik rozwoju gospodarczego Hellwiga. Wzorzec został zdefiniowany jako obiekt charakteryzujący się wszystkimi najwyższymi wartościami stymulant i najniższymi wartościami destymulant. Wskaźnik ten wyliczono ze wzoru: C0i Di =, (1) C0 gdzie: D i wskaźnik oceny syntetycznej (jego maksymalna wartość wynosi 1, minimalna zaś jest na ogół większa od 0), C 0 = C + 2 c s, m C0i = ( t0 j tij ), (2) j = 1 gdzie: t 0j, t ij standaryzowana wartość j-tej cechy dla i-tego podregionu, xij x j ti =, (3) j s j gdzie: x ij wartość j-cechy dla i-tego podregionu, x j średnia arytmetyczna j-tej cechy, S j odchylenie standardowe j-tej cechy, C średnia arytmetyczna ciągu {c 0i }, c s odchylenie standardowe ciągu {c 0i }, t 0j standaryzowana wartość maksymalna danej cechy dla stymulant i minimalna dla destymulant. Syntetyczny wskaźnik rozwoju przyjmuje postać: i m j = 1 ij 2 1 W = z, (4) m gdzie: W i syntetyczny wskaźnik rozwoju, z ij wartość j-tej standaryzowanej cechy diagnostycznej w i-tym podregionie, m ilość cech diagnostycznych.

Regiony polskie w procesach integracyjnych 15 Doprowadzenie danych do porównywalności odbywa się według następujących formuł: xi xmin. Zi = 100 dla symulant, (5) x x max. min. Z i x = 100 x max. xi x max. min. dla destymulant. (6) Wartości wskaźnika syntetycznego (D i ) są miarą unormowaną. Górną jego granicą jest 1, niewielkie jest zaś prawdopodobieństwo wartości mniejszej niż 0. Sytuacja taka występuje tylko w przypadku bardzo dużych odległości cechy od jej wzorca. Im wyższa wartość wskaźnika, tym wyższy rozwój podregionu. Wartości omawianego wskaźnika pozwalają na uporządkowanie zbioru podregionów pod względem poziomu rozwoju badanego zjawiska, wyznaczając jednocześnie pozycję każdej z jednostek w relacji do pozostałych. Ponadto wartości te mogą być podstawą oceny wskazującej na dystans dzielący dany podregion od jednostki modelowej (informuje o tym dopełnienie wartości D i do 1). Obliczone wartości syntetycznych wskaźników (W i ) dla poszczegolnych NUTS III w Polsce dla lat 2000 i 2003 zamieszczono w tabeli 3. Tabela 3. Wartości wskaźników W i w latach 2000 i 2003 Lp. Podregion numer 2000 Wskaźnik W i Podregion numer 2003 Wskaźnik W i 1 Miasto Warszawa 22 0,400 Miasto Poznań 42 0,368 2 Miasto Poznań 42 0,387 Miasto Wrocław 4 0,308 3 Miasto Wrocław 4 0,344 Miasto Warszawa 22 0,307 4 Gdańsk Gdynia Sopot 30 0,301 Bielsko-bialski 32 0,291 5 Warszawski 20 0,264 Warszawski 20 0,255 6 Miasto Kraków 17 0,251 Gdańsk Gdynia Sopot 30 0,247 7 Południowo-śląski 32 0,234 Miasto Kraków 17 0,221 8 Szczeciński 43 0,232 Poznański 39 0,194 9 Gorzowski 10 0,196 Centralny śląski 33 0,192 10 Poznański 39 0,190 Krakowsko-tarnowski 15 0,182 11 Ciechanowsko-płocki 18 0,186 Szczeciński 43 0,176 12 Miasto Łódź 14 0,164 Gorzowski 10 0,168 13 Bydgoski 5 0,164 Jeleniogórsko-wałbrzyski 1 0,158

16 Anna Harańczyk cd. tabeli 3 Lp. Podregion numer 2000 Wskaźnik W i Podregion numer 2003 Wskaźnik W i 14 Jeleniogórsko-wałbrzyski 1 0,162 Miasto Łódź 14 0,156 15 Legnicki 2 0,160 Zielonogórski 11 0,155 16 Białostocko-suwalski 26 0,158 Gdański 29 0,147 17 Opolski 23 0,156 Olsztyński 36 0,145 18 Krakowsko-tarnowski 15 0,145 Bydgoski 5 0,142 19 Olsztyński 36 0,143 Rzeszowsko-tarnobrzeski 24 0,140 20 Północno-śląski 31 0,142 Legnicki 2 0,139 21 Gdański 29 0,142 Nowosądecki 16 0,138 22 Toruńsko-włocławski 6 0,142 Kaliski 40 0,138 23 Koszaliński 44 0,135 Rybnicko-jastrzębski 45 0,134 24 Zielonogórski 11 0,135 Białostocko-suwalski 26 0,132 25 Lubelski 9 0,134 Koniński 41 0,132 26 Kaliski 40 0,134 Wrocławski 3 0,131 27 Nowosądecki 16 0,133 Ciechanowsko-płocki 18 0,130 28 Świętokrzyski 34 0,132 Opolski 23 0,129 29 Rzeszowsko-tarnobrzeski 24 0,129 Częstochowski 31 0,126 30 Łódzki 12 0,115 Lubelski 9 0,125 31 Centralny śląski 33 0,108 Piotrkowsko-skierniewicki 13 0,123 32 Piotrkowsko-skierniewicki 13 0,107 Świętokrzyski 34 0,123 33 Krośnieńsko-przemyski 25 0,107 Toruńsko-włocławski 6 0,121 34 Pilski 38 0,105 Łódzki 12 0,110 35 Koniński 41 0,105 Pilski 38 0,110 36 Radomski 21 0,104 Słupski 28 0,103 37 Słupski 28 0,104 Krośnieńsko-przemyski 25 0,088 38 Wrocławski 3 0,101 Elbląski 35 0,069 39 Elbląski 35 0,096 Radomski 21 0,068 40 Ostrołęcko-siedlecki 19 0,080 Koszaliński 44 0,064 41 Bialskopodlaski 7 0,078 Chełmsko-zamojski 8 0,058 42 Chełmsko-zamojski 8 0,077 Ełcki 37 0,053 43 Ełcki 37 0,068 Ostrołęcko-siedlecki 19 0,047 44 Łomżyński 27 0,056 Łomżyński 27 0,039 45 Bialskopodlaski 7 0,036 Źródło: obliczenia własne.

Regiony polskie w procesach integracyjnych 17 Z analizy tabeli 3 wynika, że zdecydowanie najwyższą pozycję w grupie badanych podregionów pod względem poziomu rozwoju w 2000 r. zajmuje Warszawa, a drugą pozycję zajmuje Poznań. Wysoką wartością miernika w badanej grupie wyróżnia się także Wrocław i Trójmiasto. Ostatnią pozycję zajmuje podregion łomżyński. W 2003 r. pierwszą pozycję zajmował Poznań, ale jego przewaga była stosunkowo niewielka nad podregionem zajmującym kolejną pozycję w przedstawianym rankingu podregionów, czyli Wrocławiem. Kolejne miejsce zajmuje Warszawa. Ranking badanych podregionów zamyka podregion bialskopodlaski. Należy zauważyć, że różnica między jednostką z pierwszej i ostatniej pozycji jest znacząca 9. Warto przypomnieć, że w 2002 r. na mocy Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 14.03.2002 r. (Dz.U. 2001, nr 62, poz. 630) nastąpiły zmiany w podregionach w województwie śląskim polegające na utworzeniu podregionu rybnicko-jastrzębskiego (45), a także na zmianie nazwy podregionu (31) z północno-śląskiego na częstochowski i nazwy podregionu (32) z południowo-śląskiego na bielsko-bialski. W podregionach tych zmienił się równocześnie obszar i liczba ludności. Następnie, w drugim etapie badań, wszystkie analizowane jednostki przestrzenne podzielono na pięć grup pod względem poziomu rozwoju. Poszczególnym grupom przypisano następujące wartości wskaźnika W i : I grupa powyżej 0,300, II grupa 0,200 0,300, III grupa 0,150 0,200, IV grupa 0,100 0,150, V grupa poniżej 0,100. Przestrzenne rozmieszczenie poszczególnych grup podregionów przedstawiono na rys. 1 i 2. Z analizy kartogramów wynika, że najsilniej rozwinięte podregiony związane są z istnieniem na ich obszarze aglomeracji miejsko-przemysłowych. Wysoki poziom rozwoju cechuje również podregiony województw zachodniopomorskiego, lubuskiego, dolnośląskiego, śląskiego i małopolskiego. Najsłabiej natomiast rozwinięte są podregiony województw północnych (warmińsko-mazurskiego i podlaskiego) oraz województw wschodnich, głównie lubelskiego i podlaskiego. Procesy rozwoju poszczególnych podregionów charakteryzują się więc pewną prawidłowością. Specyfika tych procesów zmienia się nie tylko w miarę przesuwania się z zachodu na wschód, ale również z południa na północ. Przyczyn tego zjawiska należy poszukiwać przede wszystkim w XIX w. W okresie rewolucji przemysłowej wykształciły się w Europie pewne charakterystyczne osie rozwoju, które i dziś jeszcze mają podstawowe znaczenie dla struktury naszego kraju. Warto podkreślić, że układ ten cechuje stabilność. Mimo zmnieniających się granic państw, stosunków politycznych i społeczno-gospodarczych, na obszarach tych istnieje dalsza koncentracja ludności i potencjału gospodarczego. 9 Szerzej problem ten omówiono w pracy: A. Harańczyk, M. Musiał, NUTS III w Polsce. Ocena warunków i poziomu warunków i rozwoju, maszynopis, AE w Krakowie, Kraków 2005, s. 67.

18 Anna Harańczyk Wartość wskaźnika W i w 2000 r.: powyżej 0,300 0,200 0,300 0,150 0,200 0,100 0,150 poniżej 0,100 43 10 11 1 44 38 42 39 28 2 3 4 30 29 36 37 35 5 27 6 18 19 41 14 40 12 13 31 23 33 17 45 32 22 20 21 9 34 24 15 16 25 7 26 8 Rys. 1. Przestrzenne roamieszczenie poszczególnych grup podregionów w 2000 r. Źródło: opracowanie własne. Wartość wskaźnika W i w 2003 r.: powyżej 0,300 0,200 0,300 0,150 0,200 0,100 0,150 poniżej 0,100 43 10 11 1 44 38 42 39 28 2 3 4 30 29 36 37 35 5 27 6 18 19 41 22 14 20 40 12 13 21 9 31 23 34 33 17 24 45 15 32 16 25 7 26 8 Rys. 1. Przestrzenne roamieszczenie poszczególnych grup podregionów w 2003 r. Źródło: opracowanie własne.

Regiony polskie w procesach integracyjnych 19 Literatura Gmyrek A.M., NUTS w Polsce, Rozwój Regionalny 2001, nr 7/8. Harańczyk A., Musiał M., NUTS III w Polsce. Ocena warunków i poziomu warunków i rozwoju, maszynopis, AE w Krakowie, Kraków 2005. Mierosławska A., Podział Polski na terytorialne jednostki statystyczne (NTS), Działania dostosowawcze, Stowarzyszenie Ekonomistów Rolnictwa i Agrobizesu, Roczniki Naukowe 2001, t. 3. Mierosławska A., Wspieranie rozwoju regionalnego w Polsce, Samorząd Terytorialny 2001, nr 9. Żebrowska-Cielek J., NUTS Nomenklatura jednostek terytorialnych do celów statystycznych., PARR, Warszawa 2002. Polish Regions in Integration Processes The purpose of this article is to conduct a statistical analysis of the level and development conditions of NUTS III sub-regions in Poland. In the first section, the author presents the essence and principles for establishing the Nomenclature of Units for Territorial Statistics and conditions for its functioning in Poland. The second part evaluates the conditions for and the level of development of 45 sub-regions in Poland in 2000 and 2003 based on a set of 31 diagnostic characteristics.