O D P O W I E D A U T O R A

O D P O W I E D A U T O R A ROCZNIKI PSYCHOLOGICZNE Tom XI, numer 1 2008 PATRZ C W PRZYSZ O Czytaj c poszczególne wypowiedzi w bardzo interesuj cej, moim zdaniem, dyskusji, która wywi za a si wokó pi cioczynnikowego modelu osobowo ci, odnios em wra enie, e dominuj w niej trzy w tki. Po pierwsze sprawa kulturowej uniwersalno ci pi cioczynnikowego modelu, po drugie warto diagnostyczna opartych na nim kwestionariuszy, po trzecie kwestia dalszego rozwoju teorii i kierunku przysz ych bada. W dyskusji uderzaj ce jest to, e coraz trudniej mówi spójnie o statusie pi cioczynnikowego modelu, pomijaj c rozró nienie na badania z nurtu leksykalnego i psychometrycznego. Wydaje si, e obecnie reprezentanci tych dwóch podej maj cz sto zupe nie odmienne spojrzenia na przyk ad na kwestie zwi zane ze statusem teoretycznym modelu czy jego kulturow uniwersalno. W swoim artykule dyskusyjnym te dwa odmienne podej cia wyra nie rozdzielaj Jerzy Siuta i Andrzej Beauvale: Teoria osobowo ci Costy i McCrae nazywana jest cz sto teori Wielkiej Pi tki, jednak zgodnie z propozycj jej twórców b dziemy j nazywa teori pi cioczynnikow, zachowuj c okre lenie Wielka Pi tka dla czynników wyodr bnionych w badaniach leksykalnych [...] (s. 161). To dobry pomys. Uwa am, e kwestia ta nie zosta a przeze mnie wystarczaj co klarownie nakre lona we wst pnym artykule, w którym mimo wszystko próbowa em odnie si do modelu pi cioczynnikowego ca o ciowo; czytaj c ten tekst, nietrudno jednak odgadn, e bli sza jest mi optyka w a ciwa podej ciu leksykalnemu. Zapewne wp yn o to troch na kierunek i charakter dyskusji. Powró my jednak do zagadnie najcz ciej poruszanych w tekstach polemicznych. Odno nie do kulturowej uniwersalno ci wypowiadaj si w swoich tekstach Waldemar Klinkosz i Andrzej E. S kowski, Jerzy Siuta i Andrzej Beauvale oraz Bogdan Zawadzki. Wi kszo autorów odwo uje si raczej do doniesie z kr gu bada psychometrycznych, które wskazuj na du uniwersalno kulturow modelu. Siuta i Beauvale zwracaj jednak s usznie uwag, e problem zwi -

174 ODPOWIED AUTORA zany z kulturow uniwersalno ci teorii Costy i McCrae a czy Wielkiej Pi tki nale y odnie nie tylko do pi ciu czynników, ale te do ich poszczególnych sk adników, a tutaj dane s daleko mniej jednoznaczne. O problemach zwi zanych z weryfikacj tych za o e w paradygmacie leksykalnym pisz Klinkosz i S kowski. Nic dziwnego, e w ród przedstawicieli tej opcji wida (zw aszcza ostatnio) wi ksz ostro no w formu owaniu uniwersalistycznych wniosków. Dobrym przyk adem mo e by przeprowadzona niedawno reanaliza obejmuj ca 13 taksonomii j zykowych (De Raad i in., w druku), której autorzy dochodz do wniosku, e uzyskane wspó czynniki zgodno ci pomi dzy poszczególnymi czynnikami pozwalaj mówi najwy ej o uniwersalno ci trzech, a w najlepszym wypadku czterech filarów Wielkiej Pi tki. Odmienne stanowisko w kwestii uniwersalno ci pi ciu wielkich czynników osobowo ci prezentuj McCrae i Costa. Jak trafnie pisze Zawadzki, mo e ono budzi uznanie z uwagi na jednoznaczno, jak i wewn trzn spójno formu owanych tez o naturze poszczególnych cech, ale budzi tak e zastrze enia, które odnosz si zarówno do twierdzenia o wy cznie genetycznych uwarunkowaniach cech Wielkiej Pi tki, jak równie ich zupe nej niezale no ci od kultury. Wydaje mi si jednak, e pocz tkowe, istotnie do radykalne stanowisko autorów w tej kwestii, uleg o z czasem pewnej zmianie. W cytowanym przez Klinkosza i S kowskiego artykule opisuj cym mi dzynarodowe badania z wykorzystaniem kwestionariusza NEO-PI-R (McCrae i in., 2005) autorzy przyznaj otwarcie, e sposób przeprowadzenia porównania z góry wyklucza odnalezienie jakichkolwiek kulturowo specyficznych wymiarów osobowo ci, nie wykluczaj c wcale ich istnienia. O tym, e po czenie optyki uniwersalistycznej i kulturowej jest mo liwe, przekonuj David Matsumoto i Linda Juang w wydanej niedawno po polsku Psychologii miedzykulturowej (2007) [...] fakt, e pewne aspekty osobowo ci mog mie struktur uniwersaln, nie wyklucza mo liwo ci, i inne elementy osobowo- ci s specyficzne dla kultur, w których powsta y. By mo e w a nie te specyficzne kulturowo aspekty osobowo ci nadaj jej niepowtarzalny charakter w ka dym ze rodowisk kulturowych oraz umo liwiaj badaczom zg bianie zjawisk, których nie mogliby obserwowa w innych kulturach. Wydaje si zatem, e aby wyja ni zwi zek mi dzy kultur a osobowo ci, warto spostrzega uniwersalne i kulturowo specyficzne aspekty osobowo ci jako dwie strony jednego medalu, zamiast traktowa je jako wzajemnie sprzeczne (s. 409).

ODPOWIED AUTORA 175 Kolejny wa ny w tek poruszony w dyskusji zwi zany jest z przydatno ci narz dzi odwo uj cych si do pi cioczynnikowego modelu w diagnostyce psychologicznej. Bior cy udzia w dyskusji maj tu zdecydowanie mniej krytycznych uwag ni ja w swoim artykule. Uwa am, e mój rzeczywi cie nadmierny chyba krytycyzm wynika zapewne z faktu, e w swojej pracy u ywa em przede wszystkim narz dzi starszych, które w kolejnych latach zosta y udoskonalone b d zast pione nowymi. Tak e wybór metod jest obecnie nieporównywalnie wi kszy ni mia o to miejsce w latach dziewi dziesi tych. De Raad i Perugini (2002) kilka lat temu zestawili ze sob wybrane podej cia do pomiaru pi ciu czynników w 500- stronicowej ksi ce Big Five assessment, a od tego czasu liczba narz dzi znacznie si zwi kszy a. Wida to wyra nie, nawet je li skupimy si tylko na tandemie McCrae i Costa. W 2004 r. przedstawili oni ulepszon, now wersj kwestionariusza NEO-FFI, czyli kwestionariusz NEO-FFI-R, rok pó niej powsta a nowa wersja kwestionariusza NEO-PI-R, nazwana NEO-PI-3, w której zmienionych zosta o a 37 pierwotnych pozycji, powsta a te skrócona wersja tego kwestionariusza, czyli NEO-FFI-3. Ewolucj tych narz dzi autorzy opisuj w wydanym niedawno artykule (McCrae, Costa, 2007). Wspomn przy okazji, e na pocz tku lat dziewi dziesi tych kiedy prowadzi em badania nad polsk taksonomi przymiotników s u cych do opisu cz owieka, które mia y ostatecznie przynie potwierdzenie pi cioczynnikowej struktury danych, do dyspozycji mia em jedynie kwestionariusz NEO-FFI (Zawadzki, Szczepaniak, Strelau, 1995). Pó niej, na podstawie w asnych bada, opracowa em Polsk List Przymiotnikow (Szarota, 1995), która by a pierwszym emicznym narz dziem do diagnozy Wielkiej Pi tki w Polsce. Cieszy to, e tak e u nas przyby o dobrych narz dzi diagnostycznych. Klinkosz i S kowski pisz o swoich kilkuletnich badaniach prowadzonych ró nymi metodami: NEO-PI-R (Costa, McCrae, 1992 t um. Siuta, 1999), wersj obrazkow NFFI (Ostendorf, Sommer, Weber, 2003 t um. Klinkosz, 2005) oraz wersj kliniczna SIFFM (Trull, Widiger, 1997 t um. Klinkosz, 2006). We wszystkich trzech przypadkach spójno wewn trzna narz dzi okaza a si zadowalaj ca, a uzyskane czynniki odpowiada y wersjom oryginalnym. Boris Mla i, przedstawiaj c badania prowadzone przez siebie w Chorwacji, zwraca z kolei uwag na baz nie podlegaj cych op atom licencyjnym narz dzi psychologicznych, opracowan przez nestora bada nad Wielk Pi tk Lewisa R. Goldberga, nazwan przez niego International Personality Item Pool (IPIP).

176 ODPOWIED AUTORA W ród kwestionariuszy znajduje si tak e oryginalne, licz ce 100 pozycji w formie krótkich stwierdze, narz dzie do diagnozy Wielkiej Pi tki i jego skrócona 50-itemowa wersja. Narz dzie to dost pne jest ju w wielu j zykach, cho chyba nie zosta o jeszcze przet umaczone na j zyk polski. Na koniec wspomn o polskiej adaptacji skróconej (104-itemowej) wersji kwestionariusza HEXACO-PI autorstwa Lee i Ashtona (2004). Skrót HEXACO pochodzi od nazwy sze ciu skal: Honesty-Humility (H), Emotionality (E), extraversion (X), Agreeableness (A), Conscientiousness (C), Openness to Experience (O); w obr bie ka dej z nich wyró niono cztery podskale. W wersji polskiej spójno wewn trzna skal mierzona wspó czynnikiem Alfa jest zadowalaj ca i waha si od 0,78 dla Ugodowo ci do 0,85 dla Sumienno ci (Szarota, Ashton, Lee, 2007). I wreszcie ostatnia kwestia. O przysz o bada nad pi cioczynnikowym modelem osobowo ci pytaj m.in. Jarmu i Mla i. Model Wielkiej Pi tki nie jest docelow stacj cechowych koncepcji osobowo ci pisze Jarmu. Po okresie wielkiego zainteresowania i ogromnej ilo ci prac w latach dziewi dziesi tych przysz a pora na etap w tpliwo ci i krytyki (s. 141). Uwa am, e to z pewno ci prawda, mam te podobnie chyba jak Autor nadziej, e okres ten przyniesie nowe i oryginalne rozwi zania. Mla i próbuje z kolei nakre li przysz o leksykalnego podej cia, którego jest przedstawicielem. Pok ada on nadziej w nowych projektach taksonomicznych, studiach leksykalnych, które wykraczaj poza dobrze ju zbadany kr g j zyków indoeuropejskich. Autor pisze tak e o konieczno ci wyj cia poza studia oparte wy cznie na przymiotnikach. Przyznam, e nie w pe ni podzielam ten entuzjazm. Uwa am, e by oby to w du ej mierze rozwijanie pomys ów znanych ju z lat dziewi dziesi tych. Niestety taksonomie w j zyku chi skim (Yang, Bond, 1990), tagalog (Church i in., 1997) czy nieindoeuropejskim j zyku z naszej cz ci wiata, czyli w gierskim (Szirmak, De Raad, 1994), cho poznawczo na pewno cenne, nie przynios y raczej prze omu w badaniach nad Wielk Pi tk. Prze omu takiego nie wywo a y tak e realizowane na niderlandzkim materiale j zykowym (De Raad, 1992) analizy czasowników czy rzeczowników. Uwa am, e najwa niejsze jest to, aby Wielka Pi tka przekszta ci a si w dojrza teori osobowo ci, w pe ni konkurencyjn cho by dla ci gle maj cej swoich zwolenników trzyczynnikowej teorii Eysencka. W ci gu ostatnich 10 lat dokona si ju w tym wzgl dzie du y prze om, który zawdzi czamy g ównie dokonaniom Costy i McCrae a. Przyznam jednak, e ze swej strony jeszcze wi k-

ODPOWIED AUTORA 177 sze nadzieje zwi zane z rozwojem teorii pok adam w znacznie m odszych, ale bardzo ju zas u onych badaczach: M. Ashton i K. Lee z Kanady. W tym wypadku b dzie to ju jednak Wielka Szóstka. BIBLIOGRAFIA Church, A. T., Reyes, J. A. S., Katigbak, M. S., Grimm, S. D. (1997). Filipino personality structure and the Big Five Model: A lexical approach. Journal of Personality, 65, 477-528. Costa, P. T., Jr., McCrae, R. R. (1992a). Revised NEO Personality Inventory. Manual. Odessa, FL: Psychological Assessment Resources, Inc. De Raad, B. (1992). The replicability of the Big Five personality dimensions in three word-classes of the Dutch language. European Journal of Personality, 6, 13-29. De Raad, B., Levert, E., Szirmak, Z., Szarota, P., Perugini, M., Di Blas, L., Mla i, B., Ostendorf, F., H ebièková, M., Saucier, G., Church, T., Katigbak, M. (w druku). Cross-language replicable personality factors: A comparison of Six-factor structures among thirteen languages. Journal of Personality and Social Psychology. De Raad, B., Perugini, M. (2002). Big Five assessment. Seattle: Hogrefe & Huber. Lee, K., Ashton, M. C. (2004). Psychometric properties of the HEXACO Personality Inventory. Multivariate Behavioral Research, 39, 329-358. Matsumoto, D., Juang, L. (2007). Psychologia mi dzykulturowa (t. A. Nowak). Gda sk: Gda skie Wydawnictwo Psychologiczne. McCrae, R. R., Costa, P. T., Jr. (2007). Brief versions of the NEO-PI-3. Journal of Individual Differences, 28, 116-128. McCrae, R. R., Terracciano, A., Khoury, B., Nansubuga, F., Kneþeviè, G., Djuric Jocic, D., Ahn, H., Ahn, C., De Fruyt, F., Gülgöz, S., Ruch, W., Arif Ghayur, M., Avia, M. D., Sánchez- -Bernardos, M. L., Rossier, J., Dahourou, D., Fischer, R., Shakespeare-Finch, J., Yik, M. S. M., Smith, P. B., Angleitner, A., Ostendorf, F., Halim, M. S., H ebíèková, M., Martin, T. A., Sineshaw, T., Sekowski, A., Klinkosz, W., Prentice, G., McRorie, M., Flores-Mendoza, C., Shimonaka, Y., Nakazato, K., Mastor, K. A., Barbaranelli, C., Alcalay, L., Simonetti, F., Pramila, V. S., Falzon, R., Lauri, M. A., Borg Cunen, M. A., Calleja, S. S., Pedroso de Lima, M., Bratko, D., Maruðiã, I., Allik, J., Realo, A., Abdel Khalek, A. M., Alansari, B. M., del Pilar, G. E. H., Ojedokun, A. O., Munyae, M., Budzinski, L., Oishi, S., Diener, E., Chittcharat, N., Wang, L., Beer, A., Humrichouse, J., Mortensen, E. L., Jensen, H. H., Jónsson, F. H., Ficková, E., Adamovová, L., Rus, V. S., Podobnik, N., Diaz-Loving, R., Leibovich, N. B., Schmidt, V., Reátegui, N., Brunner-Sciarra, M., Ayearst, L. E., Trobst, K. K., Matsumoto, D., Neubauer, A., Porrata, J., Rolland, J.-P., Petot, J. M., Camart, N. (2005). Universal features of personality traits from the observer s perspective: Data from 50 cultures. Journal of Personality and Social Psychology, 88, 547-561. Ostendorf, F., Sommer, B., Weber, M. (2003). NFFI Kurzform (Manuscript). Bielefeld: University of Bielefeld.

178 ODPOWIED AUTORA Szarota, P. (1995). Polska Lista Przymiotnikowa: narz dzie do diagnozy pi ciu wielkich czynników osobowo ci. Studia Psychologiczne, 33, 227-256. Szarota, P., Ashton, M., Lee, K. (2007). Taxonomy and structure of the polish personality lexicon. European Journal of Personality, 21, 823-852. Szirmák, Z., De Raad, B. (1994). Taxonomy and structure of Hungarian personality traits. European Journal of Personality, 8, 95-118. Trull, T. J., Widiger, T. A. (1997). Structured Interview for the Five-Factor Model of Personality (SIFFM). Professional Manual. Odessa, FL: Psychological Assessment Resources, Inc. Yang, K., Bond, M. H. (1990). Exploring implicit personality theories with indigenous or imported constructs: The Chinese case. Journal of Personality and Social Psychology, 58, 1087-1095. Zawadzki, B., Szczepaniak, P., Strelau, J. (1995). Diagnoza psychometryczna pi ciu wielkich czynników osobowo ci: adaptacja kwestionariusza NEO-FFI Costy i McCrae a do warunków polskich. Studia Psychologiczne, 33, 189-225. FUTURE PROSPECTS S u m m a r y The author identifies three main themes, which seem crucial in the present discussion: the cultural universality of the Five Factor Model, its diagnostic utility and possible directions of the future research. Regarding the universality of the model it has been pointed out that there is apparently no consensus between researchers themselves on that matter. The proponents of the lexical approach to personality like Goldberg or De Raad are much less eager to claim universal status of the Big Five than Costa, McCrae and other proponents of psychometric tradition. However as the author concluded the universality and cultural relativity may not necessarily be seen as the mutually exclusive concepts, at least in the personality research. Regarding diagnostic utility of the model, author softens his former critical stance and points to the diversity of the new instruments, which are also available in Poland. Regarding the future of the Big Five research it has been pointed that apart of the new lexical projects or cross-cultural comparisons there should be even more stress put on the development of the model into the advanced and sophisticated personality theory. Piotr Szarota Szko a Wy sza Psychologii Spo ecznej w Warszawie