Izabela Kosędka 1 Gospodarstwo Rolne Przyrów Marcin Wysokiński 2 SGGW w Warszawie, Wydział Nauk Ekonomicznych, Katedra Ekonomiki i Organizacji Przedsiębiorstw, Zakład Ekonomiki i Inżynierii Logistyki Towary niebezpieczne w rolnictwie na przykładzie środków ochrony roślin w gospodarstwach mlecznych 1. WPROWADZENIE Towary niebezpieczne stanowią znaczący i ciągle rosnący odsetek towarów występujących w procesach transportowych i magazynowych. Zgodnie z polskim prawodawstwem magazynowanie materiałów niebezpiecznych (nawet na krótki okres czasu) w magazynach do tego odpowiednio nie przystosowanych jest całkowicie zabronione. Surowce do produkcji, półprodukty, wyroby gotowe a także odpady poprodukcyjne, ze względu na swoje niebezpieczne właściwości chemiczne, fizyczne oraz biologiczne, stanowią czynnik stwarzający zagrożenie w środowisku pracy. Transport i magazynowanie dużych ilości substancji niebezpiecznych stwarza realne zagrożenie dla środowiska i ludzi, w wyniku niekontrolowanego przebiegu zdarzeń. Prawo wprowadza rygorystyczne przepisy mające na celu zminimalizowanie prawdopodobieństwa wystąpienia niepożądanych zdarzeń z towarami niebezpiecznymi [2]. Dzięki zapewnieniu właściwej organizacji przepływu i magazynowania towarów niebezpiecznych oraz odpowiednio dostosowanych technologii przewozowych i magazynowych, można zwiększyć efektywność gospodarowania tymi towarami, a także minimalizować bądź zupełnie wyeliminować skutki zagrożeń występujących podczas ich obrotu [1]. Lista materiałów niebezpiecznych spotykanych w typowym gospodarstwie rolnym jest bardzo długa, począwszy od środków ochrony roślin, benzyny, oleju napędowego, oleju opałowego a skończywszy na takich towarach jak detergenty, środki czystości, wszelkiego rodzaju rozpuszczalniki, farby i substancje chemiczne. 1 Wszystkie te substancje przy nieodpowiednim postępowaniu w trakcie przemieszczania oraz przechowywaniu mogą stwarzać zagrożenie dla zdrowia i życia osób znajdujących się w gospodarstwie rolnym, szczególnie dla dzieci jak również dla środowiska. Występowanie w środowisku pracy rolnika któregokolwiek z wymienionych produktów wymaga bezwzględnego przestrzegania przepisów regulujących zasady i procedury postępowania z tymi towarami. W gospodarstwach rolnych bardzo często dochodzi jednak do łamania tych przepisów, co skutkuje licznymi wypadkami. W artykule zaprezentowano wyniki badań ankietowych dotyczących przestrzegania przepisów dot. magazynowania, transportu i stosowania środków ochrony roślin w gospodarstwach mlecznych. 2. MATERIAŁ I METODY BADAWCZE W ramach zadania badawczego przeprowadzono badania ankietowe. Kwestionariusz ankiety zawierał pytania dotyczące postępowania ze środkami ochrony roślin. Pytania były zróżnicowane i miały na celu możliwie jak najlepsze określenie stopnia znajomości i przestrzegania przepisów dot. przepisów i zasad magazynowania, transportowania i stosowania środków ochrony roślin. W badaniach wzięło udział 30 kierowników gospodarstw rolnych zlokalizowanych w województwie 1 izabelakosedka@gmail.com 2 marcinwysokinski@sggw.pl 388 Logistyka 2/15
śląskim, powiat częstochowski, gmina Przyrów. Gmina ta zajmuje powierzchnię 80,4 km 2. Jest położona około 35 km na wschód od Częstochowy. Zamieszkuje ją około 3800 mieszkańców. Rys. 1. Lokalizacja gminy Przyrów Źródło: Podregiony województwa śląskiego, http://www.stat.gov.pl/gus/58_5987_plk_html.htm [data odczytu 12.11.13]. Gospodarstwa, w których przeprowadzono badania, posiadały hurtowe kwoty mleczne i sprzedawały mleko do podmiotów skupu. W gminie Przyrów znajdowało się wówczas 164 dostawców mleka posiadających hurtowe kwoty mleczne, badaniem objęło więc 18% populacji. Badania zostały przeprowadzone w miejscowościach: Zarębice, Bolesławów, Zalesice oraz Staropole. Odbyło się ono w okresie sierpień listopad 13. Badane gospodarstwa pogrupowano według liczby posiadanych krów i poziomu wykształcenia osób zarządzających. Odpowiedzi rolników przedstawiono zarówno bez podziału na grupy, jak również według liczby posiadanych krów w gospodarstwie i poziomu wykształcenia. Przyjęte kryteria grupowania próby badawczej miały na celu ułatwić pogłębioną interpretację wyników i odpowiedź na pytanie, czy występują zależności pomiędzy poziomem wykształcenia a stanem bhp w gospodarstwie oraz stopniem koncentracji produkcji liczonej liczba krów w stadzie a stanem bhp w gospodarstwie. Badania nie mają charakteru reprezentatywności. Pozwalają jednak na opracowanie wartościowych wniosków w obszarze prowadzonych badań. Struktura ankietowanych obiektów: Pod względem liczby krów mlecznych w gospodarstwie Tabela 2. Charakterystyka gospodarstw w zależności od liczby krów w gospodarstwie Wyszczególnienie Liczba gospodarstw Udział (%) 15 50 11 krów 7 23,3 21-30 krów 5 16,7 3 10 Źródło: opracowanie własne. Pod względem wykształcenia osób prowadzących gospodarstwo rolne Tabela 3. Charakterystyka gospodarstw w zależności od wykształcenia kierownika Wyszczególnienie Liczba osób Udział (%) rolnicze 15 50 3 10 nie rolnicze 5 16,7 Podstawowe lub zasadnicze nie rolnicze 7 23,3 Źródło: opracowanie własne. Logistyka 2/15 389
3. WYNIKI BADAŃ W ankiecie znalazły się pytania dotyczące przestrzegania przepisów BHP podczas magazynowania, transportu i stosowania środków ochrony roślin w gospodarstwach. Pierwszym pytaniem z tego obszaru była kwestia przechowywania wspomnianych materiałów. Wyłącznie jedno z 30 przebadanych gospodarstw spełniało wszystkie wymagania w zakresie magazynowania środków ochrony roślin. W 6 gospodarstwach nie były spełniane żadne tego typu kryteria. W tych gospodarstwach środki ochrony roślin nie były nawet przechowywane w oryginalnych opakowaniach, co stwarzało potencjalne zagrożenie dla rolnika i osób przebywających w gospodarstwie. Najczęściej spełnianym kryterium było przechowywanie środków ochrony roślin w wydzielonym specjalnie do tego miejscu. Tylko w dwóch gospodarstwach pomieszczenia służące do magazynowania środków ochrony roślin były wyposażone w środki ochrony indywidualnej, apteczki oraz wykaz przechowywanych środków i preparatów. Pomieszczenie nie jest specjalnie wydzielone, a powyższe zasady nie są praktykowane 6 Środki ochrony roślin są przechowywane w oryginalnych opakowaniach 24 W pomieszczeniu, w którym znajdują się środki ochrony roślin nie jest przechowywana żywność, pasza, materiały łatwopalne 14 W pomieszczeniu znajdują się środki ochrony indywidualnej, apteczki, wykaz przechowywanych substancji i preparatów 2 Temperatura w pomieszczeniach, w których są przechowywane środki ochrony roślin nie przekracza st. C latem, a zimą nie spada poniżej 0 st. C 5 Osoby nie powołane nie mają dostępu do pomieszczenia, w którym przechowywane są środki ochrony roślin 14 Pomieszczenie ma czytelny napis: środki ochrony roślin oraz zakaz palenia 8 Pomieszczenie, w którym się znajduje jest dobrze wentylowane 9 Środki ochrony roślin znajdują się w wydzielonym miejscu 21 0 5 10 15 25 30 Rys. 2. Przechowywanie środków ochrony roślin Ankietowani rolnicy rozcieńczali środki ochrony roślin w oddzielnych naczyniach przeznaczonych do tego celu, z dala od odkrytych ujęć wodnych, zgodnie z instrukcją umieszczoną na etykiecie w 80% przypadków. Najkorzystniejsza sytuacja miała miejsce w grupie osób z wykształceniem zasadniczym rolniczym oraz w obiektach o liczbie krów powyżej 30. Najmniej natomiast osób spełniało te wymogi w grupie rolników o podstawowym lub zasadniczym wykształceniu nierolniczym oraz liczbie krów z przedziału 21-30. 390 Logistyka 2/15
Podstawowe lub zasadnicze 42,9 57,1 0 0 Nie Tak rolnicze 80 0 60 80 1 11- krów 14,3 60 85,7 Nie Tak 80 Rys. 3. Poprawność procesu rozcieńczania środków ochrony roślin (%) Po wykonaniu zabiegów chemizacyjnych uprawy były oznakowywane czytelną tabliczką z nazwą zastosowanego środka, klasą toksyczności, datą opryskiwania, a także okresem karencji i prewencji jedynie w 10% gospodarstw. W niemal 77% przypadków badani nigdy nie oznaczali opryskiwanych pól. Biorąc pod uwagę wykształcenie ankietowanych, jedynie w przypadku osób z wykształceniem wyższym lub średnim rolniczym, uzyskano odpowiedź, że opryskane pole jest oznaczane tabliczką informacyjną. Biorąc pod uwagę koncentrację krów, najlepsza sytuacja miała miejsce w największych badanych gospodarstwach - % ankietowanych oznaczało pole tabliczką informacyjną po zastosowaniu środka ochrony roślin, a niemal 70% robi to tylko w przypadku zastosowania silnie toksycznych substancji chemicznych. 0 60 80 1 Podstawowe lub zasadnicze rolnicze,0 13,3 6,7 33,7 80,0 80,0 0 60 80 Nie, w gospodarstwie nie praktykowane są tego typu środki ostrożności Jedynie w przypadku zastosowania bardzo toksycznych środków Tak, oznakowuje pola po zastosowaniu środka ochrony roślin Rys. 4. Oznaczanie pól upranych po zastosowaniu środków ochrony roślin (%) Logistyka 2/15 391
Zaledwie połowa badanych, po zakończonym zabiegu chemizacyjnym myła opryskiwacz z zewnątrz, a jego zbiornik był co najmniej trzykrotnie płukany w małej ilości wody, wypryskanej następnie na chronione pole. Najwięcej osób stosujących się do tych zasad wystąpiło wśród osób z wykształceniem wyższym lub średnim rolniczym. Najmniej natomiast w grupie rolników o wykształceniu wyższym lub średnim nierolniczym oraz posiadających od 21 do 30 krów. Wszyscy rolnicy o liczbie stada mlecznego powyżej 30 sztuk, praktykowali czynność mycia opryskiwacza w swoich gospodarstwach. Podstawowe lub zasadnicze rolnicze,0 42,9 57,1 60,0 0 50 Nie, opryskiwacz nie jest myty Tak, opryskiwacz jest myty 11- krów 42,9 57,1 60 80 Nie, opryskiwacz nie jest myty Tak, opryskiwacz jest myty 0 60 80 Rys. 5. Czyszczenie opryskiwacza po zakończonym zabiegu chemizacyjnym (%) Połowa ankietowanych rolników utylizowała opakowania po środkach ochrony roślin zgodnie z instrukcją etykietą umieszczoną na substancji chemicznej. Najpoważniejsze zaniedbania w tym zakresie były w grupie osób posiadających wykształcenie podstawowe lub zasadnicze rolnicze % oraz w grupie osób posiadających 11- krów 57,1%. Najlepiej radzili sobie z pustymi opakowaniami rolnicy z wykształceniem wyższym lub średnim rolniczym, w tym przypadku niemal 70% rolników utylizowało opakowania po środkach ochrony roślin zgodnie z instrukcją. Wśród rolników utrzymujących od 21 do 30 krów, aż 80% ankietowanych postępowało z pustymi opakowaniami zgodnie z prawem i to był zdecydowanie najlepszy wynik według skali chowu. Podstawowe lub zasadnicze rolnicze,0 60,0 0 60 80 Nie, opakowania nie są utylizowane zgodnie z etykietą Tak, opakowania są utylizowane zgodnie z etykietą 392 Logistyka 2/15
11- krów 80 57,1 42,9 53,3 46,7 Nie, opakowania nie są utylizowane zgodnie z etykietą Tak, opakowania są utylizowane zgodnie z etykietą Rys. 6. Utylizacja opakowań po środkach ochrony roślin (%) W trakcie przeprowadzania ankiety, wielu rolników sugerowało, że nie wiedzą co zrobić z pustymi opakowaniami po środkach ochrony roślin. Bardzo często zdarza się, że chcą je zwrócić do punktu zakupu, jednakże nie są w stanie tego zrobić, ponieważ nie otrzymują paragonu za zakup środków chemicznych. Na pytanie, co dzieje się w takim razie z opakowaniami, rolnicy najczęściej odpowiadali, że puste opakowania są palone w piecu centralnego ogrzewania (5 osób) oraz wyrzucane do kosza na śmieci komunalne (5 osób). Innymi sposobami na przysłowiowe pozbycie się zużytych opakowań było ich magazynowanie w różnych pomieszczeniach w gospodarstwie (1 osoba). Jedna osoba udzieliła również odpowiedzi, iż opakowania są oddawane do skupu plastiku. Najbardziej niezrozumiałym sposobem na utylizację pustych opakowań po środkach ochrony roślin było jednak palenie ich w ognisku, co wiąże się z kompletnym brakiem elementarnej świadomości ekologicznej oraz obowiązujących przepisów w rolnictwie. Rolnicy zostali zapytani również czy zabiegi chemizacyjne wykonywane są przy użyciu ochron indywidualnych takich jak: kombinezon, buty gumowe, rękawice gumowe, maski, półmaski czy gogle. Wyniki prezentują się w następujący sposób: % ankietowanych stosuje ochrony indywidualne podczas wykonywania zabiegów chemizacyjnych, 26,7% ankietowanych stosuje środki ochrony indywidualnej jedynie w przypadku, gdy oprysk wykonywany jest bardzo toksycznym środkiem ochrony roślin, 53,3% ankietowanych nie stosuje żadnych ochron indywidualnych w trakcie wykonywania oprysków. 0 60 80 Podstawowe lub zasadnicze Nie, stosuje ochron indywidualnych Jedynie w przypadku użyciu bardzo toksycznych środków ochrony roślin Tak, stosuje ochrony indywidualne rolnicze 26,7 0 60 80 Logistyka 2/15 393
Nie, stosuję ochron indywidualnych 11- krów 0 26,7 53,3 Jedynie w przypadku użyciu bardzo toksycznych środków ochrony roślin Tak, stosuję ochrony indywidualne Rys. 7. Stosowanie środków ochrony indywidualnej podczas zabiegów chemizacyjnych (%) Źródło: opracowanie własne. Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań ankietowych. Biorąc pod uwagę wykształcenie rolników najlepiej o swoje bezpieczeństwo dbały osoby o wykształceniu wyższym lub średnim rolniczym oraz posiadający stado krów o liczebności 21-30 sztuk. Bardzo niepokojące jest to, że wszyscy rolnicy o wykształceniu zasadniczym rolniczym, nigdy nie wykonywali zabiegów chemizacyjnych przy użyciu ochron indywidualnych. Jeśli chodzi o drugi podział, najgorzej pod tym względem wypadła grupa gospodarstw z przedziału 11- krów - tylko w % przypadków środki ochrony indywidualnej były stosowane podczas wykonywania zabiegów chemizacyjnych bardzo toksycznymi środkami a % badanych środków ochrony indywidualnej nie zakładało nigdy. Przed posiłkami oraz po pracy z trującymi substancjami chemicznymi zmieniało ubranie i starannie myło ręce, twarz oraz płukało jamę ustną i nos czystą wodą 76,7% ankietowanych. Najwięcej osób zachowujących zasady higienicznej pracy z chemicznymi środkami występowało wśród rolników o wykształceniu wyższym lub średnim rolniczym (73,3%) oraz posiadających 11- i (%). Jeżeli chodzi o nieprzestrzeganie powyższych zasad, najgorzej było wśród osób o podstawowym lub zasadniczym nierolniczym wykształceniu (%), a także wśród rolników utrzymujących więcej niż 30 krów (67,7%) [3]. 0 60 80 Podstawowe lub zasadnicze 60 Nie Tak rolnicze 26,7 73,3 0 60 80 394 Logistyka 2/15
11- krów Nie Tak 0 60 80 Rys. 8. Stosowanie zasad higieny osobistej po zakończeniu zabiegu chemizacyjnego (%) 4. PODSUMOWANIE Większość ankietowanych rolników nie wiedziało w jaki sposób prawidłowo przechowywać środki ochrony roślin i jak z nimi bezpiecznie postępować. Tylko jedno gospodarstwo na 30 przebadanych spełniało wszystkie wymogi i przepisy w tym zakresie. Zaobserwowano wiele rażących zaniedbań będących potencjalnym zagrożeniem dla życia i zdrowia ludzi oraz środowiska. Znaczna część rolników nie potrafiła np. utylizować opakowań zgodnie z instrukcją, stosując rozwiązania zabronione prawem, typu spalanie opakowań w piecu czy ognisku. Ponad połowa ankietowanych nie stosowała ochron indywidualnych podczas zabiegów chemizacyjnych, świadomie narażając się na działanie chemikaliów. Badania wykazały, iż wraz ze wzrostem wykształcenia rolników wzrastał poziom bezpieczeństwa i higieny pracy podczas magazynowania i transportowania środków ochrony roślin oraz podczas zabiegów chemizacyjnych. Najgorsze zaniedbania w omawianym obszarze stwierdzono u rolników o wykształceniu podstawowym lub zasadniczym nierolniczym. Streszczenie W artykule podjęto tematykę bezpiecznego i higienicznego stosowania środków ochrony roślin w rolnictwie. W opracowaniu zaprezentowano wyniki badań ankietowych dotyczących znajomości i przestrzegania przepisów dot. stosowania środków ochrony roślin w gospodarstwach mlecznych. Podczas badań m.in. zaobserwowano współzależność pomiędzy poziomem wykształcenia a stosowaniem się do przepisów prawa. Słowa kluczowe: rolnictwo, bezpieczeństwo pracy, towary niebezpieczne, gospodarstwa mleczne Plant protection products in dairy farms as an example of dangerous goods use in the farmers environment Abstract The issue of the article is safe and healthy use of pesticides in agriculture. The paper presents the results of surveys concerned to knowledge and observance of the regulations concerning the plant protection products use in dairy farms. Surveys have shown the relationship between level of farmers education and the adherence to the law regulations. Key words: agriculture, health and safety at work, dangerous goods, dairy farms LITERATURA 1. Różycki M.: Magazynowanie materiałów niebezpiecznych. Towary Niebezpieczne, nr 1/06, Warszawa 05 Logistyka 2/15 395
2. Kos B.: Logistyczne aspekty przepływu ładunków niebezpiecznych. Wydawnictwo Uczelniane Akademii Ekonomicznej im. Karola Adamieckiego w Katowicach, Katowice 1998 3. Kosędka I.: Ocena stanu bezpieczeństwa i higieny pracy w gospodarstwach mlecznych znajdujących się w gminie Przyrów. Praca Magisterska, SGGW, Warszawa 14 396 Logistyka 2/15