ZWIERZĘTA W KRAINIE EGO Zwierzęta to wielkie królestwo obejmujące wielokomórkowe organizmy w większości zdolne do aktywnego poruszania się. Są największym i najbardziej zróżnicowanym gatunkowo królestwem organizmów. Największą grupę zwierząt stanowią bezkręgowce, a wśród nich owady. Drugą grupą zwierząt są kręgowce, a wśród nich tradycyjnie wyróżnia się ryby, płazy, gady, ptaki i ssaki, do których należy również człowiek. Około 500 mln lat temu (kambr), występowali już przedstawiciele wszystkich znanych obecnie typów bezkręgowców. Na obszarze EGO występuje 51 gatunków ssaków z 89 stwierdzonych w Polsce. Wśród nich przedstawiciele sześciu rzędów: parzystokopytne, drapieżne, ząjącokształtne, nietoperze, owadożerne, gryzonie. Największym ssakiem zamieszkującym ostępy Puszczy Boreckiej jest jedyny przedstawiciel rodziny pustorogich żubr. Populacja tych zwierząt liczy obecnie około 80 osobników. Typowym gatunkiem leśnym, a zarazem największym przedstawicielem rodziny jeleniowatych jest liczący około kilkadziesiąt osobników łoś. Kompleksy leśne zasiedla liczny na tym terenie jeleń szlachetny (kilkaset osobników). Pospolita jest również sarna (około 2 tys. osobników), spotykana na polach, łąkach i w strefie polno-leśnej. Duże zwarte lasy (zwłaszcza wilgotne) oraz zakrzaczone brzegi jezior w sąsiedztwie lasów zamieszkuje jedyny krajowy przedstawiciel świniowatych dzik (kilka tysięcy). Rząd drapieżnych na terenie EGO reprezentowany jest przez 13 gatunków z trzech rodzin: psowate, łasicowate, kotowate. Do rodziny psowatych należy największy drapieżnik" wilk, lis i jenot, pochodzący ze wschodniej Azji. W Polsce pojawił się po raz pierwszy w 1955 roku w rejonie Puszczy Białowieskiej i od tego czasu jego zasięg zdecydowanie wzrósł. Obecnie jest u nas zwierzęciem pospolitym. Populacja wilków na terenie EGO liczy obecnie kilkanaście osobników i powoli zwiększa swoją liczebność. Drapieżniki, a zwłaszcza wilki, polując na łosie, jelenie, dziki i sarny korzystnie wpływają na populacje zwierzyny łownej, eliminują spośród nich zwierzęta chore i stare. Zjadając padlinę zmniejszają możliwość wybuchu chorób i poprawiają stan zdrowotny populacji. Jednocześnie ograniczając liczebność zwierzyny płowej i czarnej, przyczyniają się do zmniejszania szkód w uprawach leśnych i polach uprawnych. Do rodziny kotowatych należy jeden gatunek - ryś, występujący już bardzo nielicznie, bo w liczbie około 10 osobników w dużych kompleksach leśnych: Puszczy Rominckiej, Lasach Skaliskich i Puszczy Boreckiej. Od 1993 roku ryś i wilk podlega ochronie na mocy rozporządzenia wojewody suwalskiego, a od 1995 roku ryś objęty jest na obszarze całego kraju ochroną gatunkową. Największym przedstawicielem rodziny łasicowatych jest borsuk zamieszkujący tereny pagórkowate, laski śródpolne i obrzeża większych obszarów leśnych. Dla rzadkiej u nas wydry i 1
norki amerykańskiej charakterystyczne są biotopy związane z wodą: doliny rzek, zarośnięte brzegi jezior i stawów. Na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat norka amerykańska (gatunek północnoamerykański sprowadzony do Europy jako zwierzę futerkowe) zajęła niszę ekologiczną rodzimej norki europejskiej. Znaczny wzrost liczebności tego gatunku jest jednym z głównych powodów zmniejszania się liczebności ptaków wodnych i wodno-błotnych. Gatunkiem silnie związanym ze środowiskiem leśnym jest kuna leśna, która zasiedla dziuple drzew, opuszczone gniazda dużych ptaków, stosy gałęzi i wykroty. Jej krewna, kuna domowa oraz tchórz zwyczajny są gatunkami synantropijnymi, tzn. żyją na terenach zamieszkałych przez człowieka. Zasiedlają strychy, zabudowania gospodarcze, parki, ogrody, ruiny i kamieniska. Zbliżone siedliska oraz doliny rzeczne, skraje lasów i stare parki zamieszkują gronostaj i łasica łaska. Gatunki te w naszych warunkach klimatycznych, bieleją na czas zimy. Rząd zającokształtne jest reprezentowany przez dwa gatunki: zająca szaraka oraz nieco mniejszego od niego zająca bielaka - gatunek tundrowy związany z lasami, spotykany sporadycznie w Puszczy Rominckiej. W odróżnieniu od szaraka, bielak zasiedla zwarte tereny leśne i torfowiska. Rząd nietoperzy, w porównaniu z południową częścią kraju, jest na obszarze EGO stosunkowo ubogi, liczy tylko 12 gatunków. Większość nietoperzy zamieszkuje dziuple starych drzew, budki dla ptaków i strychy budynków. Przeważnie są gatunkami wędrownymi a na miejsca zimowania wybierają bunkry, piwnice czy studnie. Z puszczami i lasami EGO związane są: borowiec wielki, karlik malutki, karlik większy, mroczek pozłocisty. Pospolitymi gatunkami towarzyszącymi ludziom, występującymi na strychach domów są: mroczek późny, mroczek posrebrzany i gacek brunatny. Nad zbiornikami wodnymi i ciekami spotykany jest podczas polowania na owady: nocek łydkowłosy, nocek wąsatek, nocek rudy. Z rządu owadożernych na terenie EGO występuje 5 gatunków. Dość pospolity jest kret i jeż wschodni zasiedlający brzegi lasów liściastych i mieszanych o gęstym podszycie oraz ogrody i parki. Odżywia się owadami, ślimakami, dżdżownicami, płazami, gadami, młodymi ssakami i padliną. Pozostałe gatunki to przedstawiciele ryjówkowatych: ryjówka aksamitna i ryjówka malutka. Oba gatunki występują licznie na terenie całego obszaru, zasiedlając lasy, zarośla wśród łąk, stare parki i cmentarze. Zarośnięte brzegi wód, podmokłe łąki oraz olsy zamieszkuje rzęsorek rzeczek. Pokarm jego stanowią owady i drobne bezkręgowce, które uśmierca za pomocą jadu. Ze względu na duże znaczenie w zwalczaniu szkodników owadzich wszystkie ssaki owadożerne podobnie jak i nietoperze, podlegają ochronie prawnej. Gryzonie są najliczniej reprezentowanym rzędem ssaków. Na terenie EGO stwierdzono występowanie 16 gatunków. Zamieszkują one prawie wszystkie biotopy. Środowisko ziemnowodne 2
licznie zasiedla bóbr europejski. Obecnie wielkość populacji bobra europejskiego jest zbyt liczna w stosunku do pojemności środowiska. Zbiorniki wodne zamieszkuje również karczownik ziemnowodny i gatunek obcy naszej faunie piżmak amerykański. Początkowo populacja piżmaka była liczna, ale przez ostatnie lata została silnie zredukowana, najprawdopodobniej przez norkę amerykańską. Podmokłe zarośla w dolinach rzek i jezior, łąki i bagna zamieszkują nornik północny, nornik bury, mysz zaroślowa oraz badylarka. Suche tereny rolnicze mysz polna. W lasach, parkach i zadrzewieniach występuje wiewiórka, borealny gatunek smużka, mysz leśna, polnik oraz nornica ruda. Zabudowania zamieszkują szczur wędrowny i mysz domowa. Gady i płazy Populacja gadów na terenie EGO jest liczna. Występuje tu 6 z 10 gatunków gadów stwierdzonych w kraju. Najliczniejsze są płazy ze względu na znaczną powierzchnię środowisk wodnych i podmokłych. Spotkać możemy tu 13 z 18 krajowych gatunków płazów. W suchych nasłonecznionych miejscach na usypiskach kamieni, zrębach leśnych i skrajach lasów pospolitym gatunkiem jest jaszczurka zwinka. Na podmokłych łąkach, wilgotnych polankach śródleśnych, torfowiskach i w pobliżu wód spotykana jest jaszczurka żyworodna. Cieniste lasy liściaste lub mieszane o wilgotnym podłożu i bogatym podszycie porosłe mchem i paprocią, zarośla na obrzeżach lasów oraz bujnie zarośnięte łąki to miejsca występowania padalca zwyczajnego. Tereny suche, dobrze nasłonecznione, otwarte lub zarośnięte jedynie rzadkimi krzakami o glebie piaszczystej lub kamienistej zamieszkuje nieliczny u nas wąż gniewosz plamisty. Gatunkiem ciepłolubnym jest również żmija zygzakowata spotykana na polanach leśnych, skrajach lasu i polach uprawnych. Na łąkach i w pobliżu wód najczęściej widywany jest zaskroniec zwyczajny. Tereny podmokłe i brzegi zbiorników wodnych, łąki i bagna są typowymi biotopami płazów, ponieważ ich rozród i rozwój ściśle związany jest z wodą. Występują tam: żaba śmieszka, żaba wodna, żaba jeziorkowa oraz należący do rodziny ropuszkowatych kumak nizinny. Cieniste lasy i łąki to siedliska żaby trawnej i żaby moczarowej, których zbiorowe gody można obserwować na wiosennych rozlewiskach. Oprócz pospolitych gatunków płazów tereny podmokłe: stawy, strumyki, łąki, jeziorka śródleśne oraz lasy liściaste i mieszane, parki, sady, ogrody zamieszkują traszka zwyczajna i traszka grzebieniasta (szczególnie liczna populacja występuje w Puszczy Rominckiej). Z podobnymi naturalnymi biotopami związana jest ropucha szara i ropucha zielona. Nielicznym gatunkiem zamieszkującym gleby luźne i suche ze skąpą roślinnością, np. pola uprawne, sady, ogrody jest ropucha paskówka oraz grzebiuszka ziemna. Dość rzadko spotykana jest na terenie EGO rzekotka drzewna. Najczęściej przebywa ona na liściach niskich krzewów i zarośli łąkowych, rzadziej w koronach drzew w lasach oraz w sadach i ogrodach. 3
Jeziora obszaru EGO oraz liczne cieki, stwarzają doskonałe warunki do życia i rozrodu ichtiofauny. W wodach żyją tu: 1 gatunek minoga i 44 gatunki ryb należące do 12 rodzin; najliczniejsze są karpiowate 21 gatunków, łososiowate 7, okoniowate i kozowate po 3, głowaczowate i ciernikowate po 2, lipieniowate, dorszowate, węgorzowate, stynkowate, szczupakowate i sumowate po jednym gatunku. Charakterystycznymi rybami w głębokich jeziorach polodowcowych oligo-mezotroficznych i mezotroficznych regionu są należące do rodziny łososiowatych: sielawa i sieja. Są to gatunki wód północnych zimnych, dobrze natlenionych o niskiej żyzności, odżywiające się głównie planktonem i fauną denną. Podobnie jak głąbiele również stynka żywi się zooplanktonem i związana jest z obszarami ostatniego zlodowacenia. Nowym gatunkiem podobnym do siei aklimatyzowanym w jeziorach mazurskich, a pochodzącym z północnej Azji, jest peluga. Rodzina ryb łososiowatych reprezentowana jest przez: troć jeziorową, pstrąga potokowego, pstrąga tęczowego i gatunek wód górskich głowacicę. W czystych wartko płynących rzekach i potokach o charakterze górskim (Jarka, Błędzianka, Bludzia) zachowały się jeszcze rodzime populacje pstrąga potokowego oraz w dolnym odcinku rzeki Błędzianki lipienia. Występuje tam również: strzebla potokowa, koza i śliz. W jeziorach eutroficznych najliczniejsze są ryby karpiowate: leszcz, płoć, krąp, ukleja, lin, wzdręga, słonecznica. W rzekach żyje: boleń, jaź, kleń, brzana, jelec i piekielnica. Natomiast płytsze bardziej zeutrofizowane zbiorniki, szybko nagrzewające się preferują takie gatunki, jak: karaś, karaś srebrzysty i karp. Prawie wszystkie typy jezior i rzek zamieszkują ryby drapieżne: szczupak, okoń, jazgarz i węgorz, natomiast silniej zeutrofizowane sandacz. W niektórych jeziorach już bardzo rzadko występuje sum. Płytkie zamulone zbiorniki wodne nielicznie zamieszkuje piskorz Misgurnus fosillis. W strefie brzegowej jezior i wolno płynących rzek spotkać można: ciernika Gasterosteus aculeatus, cierniczka Pungitius pungitius, kiełbia Gobio gobio oraz różankę Rhodeus sericeus amarus bardzo interesujący gatunek składający ikrę do jamy skrzelowej małży, głównie skójek Unio pictorum. Gatunkami obcymi dla naszych wód są aklimatyzowane u nas z cieplejszych wód Azji tołpyga biała Hypophthalmichthys molitrix, tołpyga pstra Aristichthys nobilis i amur biały Ctenopharyngodon idella. Najprymitywniejszymi kręgowcami, podobnymi do ryb, są krągłouste (Cyclostomi), do których należy rodzina minogowate, z minogiem strumieniowym Lampetra planeri licznym w rzekach pstrągowych. Najliczniejszą jednak grupą zwierząt są bezkręgowce. Należy do nich przede wszystkim najbogatsza w gatunki gromada owadów, stanowiąca ponad 75 % krajowej fauny, tj. około 25 tys. gatunków. Podobnie jak w przypadku roślin i zwierząt wyższych na terenie EGO poza 4
gatunkami typowymi dla Polski licznie występują gatunki północne (borealne). Gatunki reliktowych motyli to perłowiec błotny i perłowiec tundrowy oraz. Ciekawe gatunki torfowisk wysokich to: pomarańczowo-biały miernikowiec, szlaczkoń torfowiec i czerwończyk najmniejszy. Na wilgotnych łąkach nielicznie występują: czerwończyk łąkowy, czerwończyk płomieniec oraz zagrożony czerwończyk nieparek, modraszek czarny, strzępotka. Na suchych murawach spotykane są takie gatunki, jak: modraszki, skalniki, przeplatki. Wieczorem można spotkać motyle nocne: pięknie ubarwione sówki kapturnica srebrna, oraz rzadkie gatunki występujące na niskich torfowiskach: błyszczka mała i gatunek borealny Diachrysia zosimi. W Czerwonej Księdze zwierząt ginących umieszczono spotykane tu jętki: Nigrobaetis digitatus, Heptagenia fuscogrisea, Eurylophella karelica oraz bardzo rzadki gatunek Caenis lactea. Jednym z najrzadszych i najsilniej zagrożonych krajowych motyli z grupy ciem występujących w zachodniej części regionu jest niedźwiedziówka hebe, gatunek stepowy zasiedlający suche i ciepłe stepy z macierzanką, lasy sosnowe oraz drogi i miedze. W Puszczy Rominckiej występuje gatunek euro-syberyjski wynurt chrząszcz żywiący się spróchniałym drewnem. Świat zwierząt możemy obserwować przez okrągły rok. Kolejne pory roku sprzyjają oczywiście podglądaniu różnych gatunków. Zimą można najłatwiej tropić zwierzęta na śniegu. Lato obfituje w gamę barwnych owadów. W Krainie EGO dostępne są dobrze zilustrowane trasy pozwalające poznawać świat zwierząt. W Parku Krajobrazowym Puszczy Rominckiej przygotowane są specjalne ścieżki poznawcze, w Olecku jest wiewiórcza ścieżka. Lasy Państwowe również pozwalają szczególnie dzieciom zapoznawać się z fauną lasów. W poszczególnych Nadleśnictwach istnieją możliwości edukacji, jest przygotowana baza i odpowiedni pracownicy. Jednak najciekawsze są takie miejsca, w których możemy odbyć swoiste safari z aparatem fotograficznym zamiast śmiercionośnej broni. Największym i zarazem najstarszym obiektem tego typu jest hodowla dzikich zwierząt, znana jako Bezkrwawe safari Rodziny Rudziewiczów z Jabłońskich koło Gołdapi. Na 300 ha żyją tam z dużą swobodą jelenie, sarny, daniele, dziki, zebry, konie, muflon, kozy, bydło szkockie, a nawet jak, struś oraz egzotyczne ptaki. Na północ od Szeskiej Góry, w miejscowości Rudzie powstała hodowla gospodarcza jeleni. Na kilkuset hektarach możemy obserwować (oczywiście jedynie przez płot) tysiące jeleni. Podobne hodowle w mniejszej odpowiednio skali powstały przy niektórych gospodarstwach rolnych i agroturystycznych Krainy EGO. Opr. Ryszard F. Dutkiewicz, 2011 5