Qui rogat non errat kto pyta nie błądzi OBOWIĄZKI PRACODAWCY I PRACOWNIKA NA PODSTAWIE USTAWY Z DNIA 26.06.1974 R. KODEKS PRACY Rzeszów 2008 1
Podkarpacki Ośrodek Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego ul. Fredry 4/58 35-959 Rzeszów tel/fax (0-17) 86 20 122 porso@poczta.onet.pl www.porso.yoyo.pl Broszura opracowana przez Annę Ziębę Broszura sfinansowana przez Polsko-Amerykańską Fundację Wolności w ramach programu Obywatel i Prawo IV 2
Każdy z nas nawiązując stosunek pracy powinien zdawać sobie sprawę z tego jakie obowiązki rodzą się dla obu stron stosunku pracy, aby móc w pełni respektować swoje prawa, a także dzięki realizacji swoich obowiązków nie wejść z nim w sprzeczność. Ponadto, w stosunkach pomiędzy pracodawcą a pracownikiem można mówić o korelacji pomiędzy prawami i obowiązkami, tzn., iż korelatem praw pracowniczych jest zbiór obowiązków pracodawcy. Jak zatem wynika, temat obowiązków obu stron stosunku pracy nie może zostać omówiony bez wyraźnego naznaczenia także kwestii ich praw. Niektóre z tych praw i obowiązków mają charakter ogólny (np. obowiązek poszanowania godności i innych dóbr osobistych pracownika), inne zaś mają charakter szczegółowy (np. obowiązek wydania pracownikowi świadectwa pracy). Jedne prawa i obowiązki mają charakter konkretny (np. obowiązek prowadzenia dokumentacji związanej ze stosunkiem pracy, obowiązek prowadzenia ewidencji czasu pracy), inne natomiast mają charakter abstrakcyjny (np. obowiązek obiektywizmu i sprawiedliwej oceny pracownika). Ponadto prawa i obowiązki stron w stosunkach pracy można podzielić na główne oraz pomocnicze, czyli takie, które służą realizacji tych pierwszych (np. głównym obowiązkiem dla pracownika jest wykonywanie pracy pod kierownictwem pracodawcy, zaś obowiązkiem ubocznym może być zachowanie tajemnicy służbowej). 3
OBOWIĄZKI PRACODAWCY Obowiązki pracodawcy wymienione zostały przede wszystkim w art. 94 KP. Zgodnie z tym artykułem, pracodawca zobowiązany jest: zaznajamiać pracowników podejmujących pracę z zakresem ich obowiązków, sposobem wykonywania pracy na wyznaczonych stanowiskach oraz ich podstawowymi uprawnieniami, organizować pracę w sposób zapewniający pełne wykorzystanie czasu pracy, jak również osiąganie przez pracowników, przy wykorzystaniu ich uzdolnień i kwalifikacji, wysokiej wydajności i należytej jakości pracy, organizować pracę w sposób zapewniający zmniejszenie uciążliwości pracy, zwłaszcza pracy monotonnej i pracy w ustalonym z góry tempie, przeciwdziałać dyskryminacji w zatrudnieniu, w szczególności ze względu na płeć, wiek, niepełnosprawność, rasę, religię, narodowość, przekonania polityczne, przynależność związkową, pochodzenie etniczne, wyznanie, orientację seksualną, a także ze względu na zatrudnienie na czas określony lub nieokreślony albo w pełnym lub niepełnym wymiarze czasu pracy, 4
zapewnić bezpieczne i higieniczne warunki pracy oraz prowadzić systematyczne szkolenie pracowników w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy, terminowo i prawidłowo wypłacać wynagrodzenie, ułatwiać pracownikom podnoszenie kwalifikacji zawodowych, stwarzać pracownikom podejmującym zatrudnienie po ukończeniu szkoły prowadzącej kształcenie zawodowe lub szkoły wyższej warunki sprzyjające przystosowaniu się do należytego wykonywania pracy, zaspokoić w miarę posiadanych środków socjalne potrzeby pracowników, stosować obiektywne i sprawiedliwe kryteria oceny pracowników oraz wyników ich pracy, prowadzić dokumentację w sprawach związanych ze stosunkiem pracy oraz akta osobowe pracowników, wpływać na kształtowanie w zakładzie pracy zasad współżycia społecznego. 5
Ponadto, można stwierdzić, iż z punktu widzenia treści stosunku pracy, najistotniejsze są dwa obowiązki pracodawcy wobec pracownika. Obowiązki te wynikają z art. 22KP, mianowicie: obowiązek zatrudniania pracownika, obowiązek wypłacania pracownikowi wynagrodzenia za pracę. Pierwszy z tych obowiązków, czyli obowiązek zatrudniania pracownika z mocy umowy o pracę lub innego aktu, który jest podstawą stosunku pracy spoczywa na pracodawcy. Zgodnie z tym, pracodawca obowiązany jest udostępnić pracownikowi stanowisko pracy w zakładzie odpowiednie do rodzaju pracy jaką pracownik obowiązany jest świadczyć. Korelatem tego obowiązku jest prawo pracownika do rzeczywistego wykonywania pracy. Kolejny z wyżej wymienionych obowiązków, czyli obowiązek wypłacenia pracownikowi wynagrodzenia za pracę ciąży na każdym pracodawcy niezależnie od tego, czy zobowiązuje się on wobec pracownika do wypłacania określonego wynagrodzenia, albowiem korzystanie z pracy nieodpłatnej jest zabronione, a odmienne postanowienia są nieważne i ulegają zastąpieniu przez odpowiednie przepisy płacowe. Ponadto, z podstawowych zasad prawa pracy także wynikają pewne obowiązki dla pracodawcy, mianowicie: 6
obowiązek poszanowania godności i innych dóbr osobistych pracownika (art. 11 KP) oznacza on, iż pracownik pomimo tego, iż zobowiązuje się świadczyć pracę podporządkowaną na rzecz pracodawcy, to jego dobra osobiste nie mogą doznać żadnego uszczerbku ze strony pracodawcy. Jak zatem wynika, obowiązek ten stanowi zarazem granicę dla pracodawcy co do wydawanych przez niego poleceń, oceny pracownika i stosowania kar wobec niego. obowiązek równego traktowania pracowników (art. 11 2 KP) oznacza, że wszyscy pracownicy, wykonujący taką samą pracę mają takie same prawa. Ponadto obowiązek ten wiąże się ściśle i uzupełnia z zakazem dyskryminacji pracowników oraz obowiązkiem stosowania obiektywnych i sprawiedliwych kryteriów oceny pracowników i wyników ich pracy. obowiązek zapewnienia pracownikom bezpiecznych i higienicznych warunków pracy (art. 15 KP) oznacza, iż prawo do wykonywania pracy określonego rodzaju może być tylko wtedy w pełni realizowane, gdy pracownik ten nie doznaje przeszkód w świadczeniu tej pracy, tzn. gdy warunki pracy są pod każdym względem dogodne, bezpieczne i higieniczne. Obowiązek ten jak zatem wynika z powyższego wiąże się z obowiązkiem zatrudnia 7
pracownika na stanowisku odpowiednim ze względu na rodzaj umówionej pracy. obowiązek zaspokajania bytowych, socjalnych oraz kulturalnych potrzeb pracowników stosownie do możliwości i warunków (art. 16 KP) a zgodnie z art. 94 KP w miarę posiadanych środków. obowiązek ułatwiania pracownikom podnoszenia kwalifikacji zawodowych (art. 17 KP) jest to obowiązek zarówno wobec całej załogi, jak i indywidualnych pracowników. Przejawia się on w obowiązku organizowania i finansowania różnych form szkoleń i dokształcania zawodowego. Na uwagę zasługuje także obowiązek pracodawcy z art. 94 3 KP, a mianowicie obowiązek przeciwdziałania mobbingowi w zakładzie pracy czyli działaniom lub zachowaniom dotyczącym pracownika lub skierowanym przeciwko pracownikowi, polegające na uporczywym i długotrwałym nękaniu lub zastraszaniu pracownika, wywołujące u niego zaniżoną ocenę przydatności zawodowej, powodujące lub mające na celu poniżenie lub ośmieszenie pracownika, izolowanie go lub wyeliminowanie z zespołu współpracowników. Ponadto, należy dodać, iż w oświadczeniu pracodawcy o wypowiedzeniu umowy o pracę zawartej na czas nieokreślony lub o rozwiązaniu umowy o pracę bez wypowiedzenia, pracodawca 8
powinien wskazać przyczynę uzasadniającą wypowiedzenie lub rozwiązanie tej umowy a także powinno zawierać pouczenie o przysługującym pracownikowi prawie odwołania do sądu pracy. Pracodawca o zamiarze wypowiedzenia pracownikowi umowy o pracę zawartej na czas nieokreślony powinien ponadto zawiadomić zakładową organizację związkową i podać jej przyczynę, która uzasadnia zwolnienie danej osoby. Pracodawca taki nie może natomiast, wypowiedzieć umowy o pracę pracownikowi, jeżeli brakuje mu nie więcej niż dwa lata do osiągnięcia wieku emerytalnego, a okres zatrudnienia umożliwia mu uzyskanie prawa do emerytury wraz z osiągnięciem tego wieku. Nie dopuszczalne jest także rozwiązanie umowy o pracę w czasie urlopu pracownika, a także w czasie innej usprawiedliwionej jego nieobecności w pracy, jeżeli nie upłynął okres, który uprawnia do rozwiązania umowy o pracę bez wypowiedzenia. Pracodawca obowiązany jest także do wypłacania odpraw z tytułu zwolnień z przyczyn leżących po stronie zakładu pracy, z tytułu odpraw emerytalnych i rentowych, z tytułu odpraw pośmiertnych, odszkodowań i renty wyrównawczej. Kolejnym obowiązkiem pracodawcy zasługującym na omówienie jest obowiązek wydania świadectwa pracy. Zgodnie z art. 97 KP w związku z rozwiązaniem lub wygaśnięciem stosunku pracy pracodawca jest obowiązany niezwłocznie wydać pracownikowi świadectwo pracy, a jego wydanie nie może być uzależnione od uprzedniego rozliczenia się pracownika z pracodawcą. 9
W przypadku rozwiązania lub wygaśnięcia umowy o pracę z pracownikiem, z którym dotychczasowy pracodawca nawiązuje kolejną umowę o pracę bezpośrednio po rozwiązaniu lub wygaśnięciu poprzedniej umowy o pracę, pracodawca obowiązany jest wydać pracownikowi świadectwo pracy, tylko na jego żądanie. W świadectwie pracy należy powinny znaleźć się informacje dotyczące okresu i rodzaju wykonywanej pracy, zajmowanych stanowisk, trybu rozwiązania albo okoliczności wygaśnięcia stosunku pracy, a także inne informacje niezbędne do ustalenia uprawnień pracowniczych i uprawnień z ubezpieczenia społecznego. Ponadto, w świadectwie pracy zamieszcza się wzmiankę o zajęciu wynagrodzenia za pracę w myśl przepisów o postępowaniu egzekucyjnym. Na żądanie pracownika w świadectwie pracy podaje się także informację o wysokości i składnikach wynagrodzenia oraz o uzyskanych kwalifikacjach. W ciągu 7 dni od otrzymania świadectwa pracy pracownik może wystąpić z wnioskiem do pracodawcy o sprostowanie świadectwa. W razie nieuwzględnienia wniosku pracownikowi przysługuje, w ciągu 7 dni od zawiadomienia o odmowie sprostowania świadectwa pracy, prawo wystąpienia z żądaniem jego sprostowania do sądu pracy. Ponadto, pracownikowi za szkodę wyrządzoną mu przez pracodawcę w wyniku niewydania lub wydania niewłaściwego 10
świadectwa pracy, przysługuje roszczenie o naprawienie tej szkody. Odszkodowanie które może uzyskać w ten sposób pracownik równa się wynagrodzeniu za czas pozostawania bez pracy z tego powodu, jednakże nie dłuższy niż 6 tygodni. 11
OBOWIĄZKI PRACOWNIKA Jak to już wcześniej zostało powiedziane przy omawianiu obowiązków pracodawcy, do podstawowych obowiązków pracownika według art. 22 1 KP jest obowiązek wykonywania pracy określonego rodzaju. Obowiązek ten uściślają i konkretyzują przepisy wskazujące, jak pracownik obowiązany jest wykonywać swoją pracę. Stanowi o tym art. 100 KP, który stanowi, iż ma on wykonywać swą pracę sumiennie i starannie. Sumienność oznacza, iż pracownik powinien wykonywać swą pracę w sposób najlepszy zgodnie z intencjami pracownika, staranność zaś oznacza, iż powinien wykonywać tą pracę z dbałością, dokładnością, dobry efekt. Kolejnym obowiązkiem pracownika jest obowiązek przestrzegania ustalonego z pracodawcą czasu pracy, a co się z tym wiąże punktualne stawianie się do pracy i stosowanie się do obowiązującego w zakładzie rozkładu czasu pracy. Wśród obowiązków spoczywających na pracowniku, można wyróżnić i takie, które mają na celu przede wszystkim zabezpieczenie prawidłowego przebiegu pracy zespołowej w zakładzie pracy. 12
Wśród tych obowiązków porządkowych wymienić należy: przestrzeganie regulaminu pracy oraz ustalonego w zakładzie pracy porządku, tzn. stosowanie reguł organizacyjnych, które w swoim założeniu mają zapewnić ład w zakładzie pracy, niezakłócony tok czynności oraz należyty wygląd pomieszczeń oraz stanowisk roboczych, przestrzeganie przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, przestrzeganie przepisów przeciwpożarowych, co wiąże się nijako z obowiązkiem zachowania bezpieczeństwa w pracy i ochrony mienia pracodawcy, przestrzeganie w zakładzie pracy zasad współżycia społecznego, czyli stosowanie się do norm pozaustawowych, czyli na zasadzie wzajemności, życzliwości, solidarności, z zachowaniem kultury w kontaktach osobistych, a także okazując sobie pomoc wzajemną. Art. 100 KP wskazuje również na obowiązek dbałości o dobro pracodawcy. Dbałość ta powinna przejawiać się zarówno w należytym wykonywaniu przez pracownika obowiązków, które wynikają z umowy o pracę, a także przedsiębraniu starań niewchodzących w zakres obowiązków wynikających z umowy, a które są konieczne do odwrócenia grożącej pracodawcy szkody bądź do zmniejszenia jej 13
rozmiarów albo aby usunąć skutki szkody, która już powstała. Owa dbałość o dobro pracodawcy polega również na podejmowaniu wysiłków mających na celu powiększenie majątku pracodawcy. Przejawem dbałości o dobro zakładu pracy jest również obowiązek ochrony mienia zakładu pracy, który obejmuje zarówno składniki majątkowe powierzane pracownikowi z obowiązkiem wyliczenia się, np. określone towary, gotówka, a także mienie używane przez pracownika w toku trwania stosunku pracy, np. narzędzia, surowce, oraz składniki pozostające w zasięgu działań pracownika inne przedmioty majątkowe. Z obowiązkiem o którym mowa powyżej, czyli dbałości o dobro pracodawcy wiąże się obowiązek przestrzegania tajemnicy. W ramach tego obowiązku mieści się obowiązek zachowania w tajemnicy informacji, których ujawnienie mogłoby narazić pracodawcę na szkodę, a także tajemnica określona w odrębnych przepisach, np. państwowa. Obowiązki pracownika dotyczą także dbania o dobro współpracowników, właściwego odnoszenia się do przełożonych i klientów oraz przestrzeganie zasady kultury współżycia, poszanowania prawa do odmienności poglądów i apolityczności. Pracownik zobowiązany jest także dbać o zdrowie i życie osób z którymi pracuje i dlatego w razie zagrożenia życia lub zdrowia ludzkiego, a także o wypadku przy pracy, musi on niezwłocznie zawiadomić przełożonego. W sytuacji takiej, pracownik powinien także ostrzec 14
współpracowników oraz inne osoby znajdujące się w rejonie zagrożenia o grożącym im niebezpieczeństwie. Ponadto, pracownik obowiązany jest niezwłocznie powiadomić komórkę do spraw kadrowych o zmianach stanu rodzinnego, warunkujących nabycie albo utratę prawa do świadczeń z zakładu pracy i z ubezpieczenia społecznego oraz o zmianie adresu. Kolejnym omawianym obowiązkiem pracownika jest obowiązek stosowania się do poleceń pracodawcy. Jak zatem wynika z KP, pracownik obowiązany jest stosować się do poleceń swoich przełożonych, które dotyczą pracy i nie są sprzeczne z przepisami prawa lub umową o pracę. Pracownika obowiązują oczywiście tylko te polecenia, które są zgodne z prawem i są możliwe do wykonania. Dodać należy także, iż niewykonanie polecenia nielegalnego, czyli sprzecznego z prawem, lub polecenia niemożliwego do wykonania nie uzasadnia odpowiedzialności pracownika. W sytuacji zaś, gdy pracownik błędnie uznał polecenie za nieważne, wówczas z powodu samowolnego jego niewykonania poniesie przewidzianą w prawie odpowiedzialność. Jak zatem wynika, pracownik powinien bezzwłocznie po otrzymaniu polecenia, które uważa za nieprawidłowe, przedstawić swe zastrzeżenia pracodawcy i w ten sposób uczynić zadość obowiązkowi sumienności w wykonywaniu pracy i dbałości o dobro pracodawcy. 15
Na zakończenie należy dodać, iż owe prawa, jak i obowiązki pracodawcy i pracownika oprócz uregulowań w przepisach prawa mogą być także dodatkowo ustalone w umowie o pracę. Jednakże owe postanowienia umowne nie mogą pogarszać sytuacji pracownika, czyli nie mogą odbierać lub ograniczać jego uprawnień wynikających z przepisów prawa ani też tworzyć nowych obowiązków nieprzewidzianych w tychże przepisach. Uregulowania te mogą dotyczyć tylko kwestii, które prawo uznaje za dyspozytywne, a także tych, które w sposób wyraźny pozwala regulować umowa, jak np. obowiązek powstrzymania się pracownika od działalności konkurencyjnej w stosunku do pracodawcy. Umowa o pracę może także konkretyzować obowiązki ustawowe, podając w jaki sposób mają być spełniane, a także wprowadzać nowe uprawnienia pracownicze. Przy opracowaniu wykorzystano: 1. L. Florek, T. Zieliński, Prawo pracy, Warszawa 2005 2. Ustawa z dnia 26.06.1974 r. Kodeks pracy (Dz.U. 98.21.94) 16