Leksykon. instytucji wymiaru sprawiedliwości i ochrony prawa. Radosław Krajewski. Wydawnictwo C.H. Beck

Leksykon instytucji wymiaru sprawiedliwości i ochrony prawa Radosław Krajewski Wydawnictwo C.H. Beck

Leksykon instytucji wymiaru sprawiedliwości i ochrony prawa

W sprzedaży: Urszula Kalina-Prasznic (red.) ENCYKLOPEDIA PRAWA, wyd. 4 Urszula Kalina-Prasznic (red.) MAŁA ENCYKLOPEDIA PRAWA Marek Maciejewski, Janina Elżbieta Kundera (red.) LEKSYKON MYŚLICIELI POLITYCZNYCH I PRAWNYCH, wyd. 2 Grzegorz Michalski LEKSYKON ZARZĄDZANIA FINANSAMI ZE SŁOWNIKIEM POLSKO-ANGIELSKIM I ANGIELSKO-POLSKIM Kinga Padzik LEKSYKON HRM. PODSTAWOWE POJĘCIA Z DZIEDZINY ZARZĄDZANIA ZASOBAMI LUDZKIMI www.sklep.beck.pl

Leksykon instytucji wymiaru sprawiedliwości i ochrony prawa Radosław Krajewski Wydawnictwo C.H. Beck Warszawa 2007

Leksykon instytucji wymiaru sprawiedliwości i ochrony prawa Stan prawny: 1 marca 2007 r. Redakcja: Monika Pawłowska Projekt okładki: Robert Rogiński Wydawnictwo C.H. Beck 2007 Wydawnictwo C.H. Beck, Sp. z o.o. ul. Gen. Zajączka 9, 01-518 Warszawa Skład i łamanie: ERJOT STUDIO Druk i oprawa: P.W.P. Interdruk, Warszawa ISBN 978-83-7483-553-4

SPIS TREŚCI WSTĘP......................................... IX WPROWADZENIE................................ XI WYKAZ SKRÓTÓW............................... XVII INNE SKRÓTY................................... XVIII WYKAZ LITERATURY............................. XIX ADWOKATURA.................................. 1 AGENCJA BEZPIECZEŃSTWA WEWNĘTRZNEGO..... 8 AGENCJA WYWIADU.............................. 13 BIURO BEZPIECZEŃSTWA NARODOWEGO.......... 17 BIURO OCHRONY RZĄDU......................... 18 CENTRALNE BIURO ANTYKORUPCYJNE............ 21 CENTRALNE BIURO ŚLEDCZE..................... 27 DORADCY PODATKOWI........................... 28 GENERALNY INSPEKTOR INFORMACJI FINANSOWEJ............................... 32 GENERALNY INSPEKTOR KONTROLI SKARBOWEJ... 34 GENERALNY INSPEKTOR OCHRONY DANYCH OSOBOWYCH............................... 37 GŁÓWNY INSPEKTOR NADZORU BUDOWLANEGO... 39 GRUPA REAGOWANIA OPERACYJNO-MANEWROWEGO (MOBILNEGO).............................. 40 INSPEKCJA FARMACEUTYCZNA.................... 42 INSPEKCJA HANDLOWA.......................... 46 INSPEKCJA OCHRONY ŚRODOWISKA.............. 50 INSPEKCJA TRANSPORTU DROGOWEGO........... 54 INSPEKCJA WETERYNARYJNA..................... 56 INSTYTUT PAMIĘCI NARODOWEJ.................. 59 IZBY MORSKIE.................................. 65 IZBY WYTRZEŹWIEŃ............................. 68 KOLEGIUM DO SPRAW SŁUŻB SPECJALNYCH....... 72 KOMISJA PRAWA AUTORSKIEGO................... 74 KOMORNICY SĄDOWI............................ 75 KRAJOWA RADA RADIOFONII I TELEWIZJI.......... 79 V

SPIS TREŚCI KRAJOWA RADA SĄDOWNICTWA................... 82 KRAJOWE CENTRUM INFORMACJI KRYMINALNYCH.. 86 KRAJOWE CENTRUM SZKOLENIA KADR SĄDÓW POWSZECHNYCH I PROKURATURY............ 88 KRAJOWY REJESTR KARNY........................ 91 KRAJOWY REJESTR SĄDOWY...................... 94 KURATORZY SĄDOWI............................ 97 NAJWYŻSZA IZBA KONTROLI...................... 103 NOTARIAT...................................... 109 PAŃSTWOWA INSPEKCJA PRACY................... 114 PAŃSTWOWA INSPEKCJA SANITARNA............... 120 PAŃSTWOWA KOMISJA AKREDYTACYJNA............ 126 PAŃSTWOWA KOMISJA WYBORCZA................ 128 POLICJA........................................ 131 POLICYJNE IZBY DZIECKA........................ 137 PROKURATORIA GENERALNA SKARBU PAŃSTWA.... 138 PROKURATURA.................................. 143 RADCOWIE PRAWNI.............................. 151 REJESTR ZASTAWÓW............................. 158 RZECZNICY PATENTOWI.......................... 159 RZECZNIK KONSUMENTÓW...................... 163 RZECZNIK PRAW DZIECKA........................ 165 RZECZNIK PRAW OBYWATELSKICH................ 167 RZECZNIK UBEZPIECZONYCH..................... 171 SAMORZĄDOWE KOLEGIA ODWOŁAWCZE.......... 175 SĄD NAJWYŻSZY................................. 178 SĄDY ADMINISTRACYJNE......................... 183 SĄDY POLUBOWNE.............................. 190 SĄDY POWSZECHNE............................. 193 SĄDY WOJSKOWE................................ 208 SCHRONISKA DLA NIELETNICH................... 214 SEJMOWA KOMISJA ŚLEDCZA..................... 215 SŁUŻBA KONTRWYWIADU WOJSKOWEGO.......... 219 SŁUŻBA WIĘZIENNA............................. 222 SŁUŻBA WYWIADU WOJSKOWEGO................. 229 STRAŻ GRANICZNA.............................. 232 STRAŻ LEŚNA................................... 239 VI

SPIS TREŚCI STRAŻ ŁOWIECKA............................... 241 STRAŻ MARSZAŁKOWSKA........................ 244 STRAŻ MIEJSKA................................. 246 STRAŻ OCHRONY KOLEI......................... 249 STRAŻ PARKU NARODOWEGO..................... 251 STRAŻ POŻARNA................................ 252 STRAŻ RYBACKA................................. 255 TRYBUNAŁ KONSTYTUCYJNY..................... 258 TRYBUNAŁ STANU............................... 263 URZĄD DOZORU TECHNICZNEGO................. 265 URZĄD OCHRONY KONKURENCJI I KONSUMENTÓW.. 268 URZĄD PATENTOWY............................. 270 URZĄD ZAMÓWIEŃ PUBLICZNYCH................ 273 ZAKŁADY POPRAWCZE........................... 275 ŻANDARMERIA WOJSKOWA....................... 277 INDEKS RZECZOWY.............................. 281 VII

WSTĘP Leksykon instytucji wymiaru sprawiedliwości i ochrony prawa Radosława Krajewskiego wypełnia lukę na naszym rynku literatury prawniczej. Niewątpliwie odczuwalny był brak tego rodzaju publikacji, mającej charakter encyklopedyczny, ale dotyczącej pewnego wycinka informacji o prawie i o instytucjach państwowych. Będzie on pożytecznym narzędziem w rękach nie tylko studentów prawa, ale również prawników praktyków i generalnie osób zainteresowanych problematyką instytucji publicznych, prawem regulującym ich funkcjonowanie, w szczególności dla dziennikarzy i polityków różnego szczebla. Warto będzie do niego sięgać, by uzyskać lub sprawdzić pewne informacje, co do których przecież nigdy nie możemy w stu procentach zaufać naszej pamięci. Lech Gardocki IX

WPROWADZENIE Ochrona prawa i wymiar sprawiedliwości należą do kompetencji wielu instytucji. Dotychczas w polskim piśmiennictwie prawniczym wiadomości na ten temat prezentowane były w podręcznikach i innych opracowaniach z zakresu ustroju organów ochrony prawa. Formuła leksykonu ma więc pewien walor nowatorski. Sprowadza się on również do tego, iż w publikacji opisano instytucje powstałe w ostatnim czasie (np. Centralne Biuro Antykorupcyjne, Służbę Kontrwywiadu Wojskowego i Służbę Wywiadu Wojskowego), jak również istniejące dłużej, ale z różnych względów pomijane w innych pozycjach (m.in. Instytut Pamięci Narodowej czy też sejmową komisję śledczą). Ideą niniejszego opracowania jest ukazanie podstaw prawnych ustroju i funkcjonowania instytucji wymiaru sprawiedliwości i ochrony prawa. Może ono więc służyć pomocą osobom z jakichkolwiek powodów zainteresowanych uzyskaniem lub pogłębieniem wiedzy w tym zakresie. W szczególności publikacja może być przydatna studentom prawa i administracji, których programy studiów obejmują przedmiot z zakresu ustroju organów ochrony XI

WPROWADZENIE prawnej, jak również praktykom wymiaru sprawiedliwości i instytucji ochrony prawa. Opracowanie może być także użyteczne dla osób stykających się z tytułowymi podmiotami, tak w wymiarze osobistym, jak też medialnym. Jest bowiem tak, iż różnorodny kontakt obywatela z instytucjami wymiaru sprawiedliwości i ochrony prawa jest nieunikniony, a codzienne przekazy informacyjne dotyczące ich aktywności to potwierdzają. Leksykon zawiera charakterystykę kilkudziesięciu insty tucji. Jego zakres tematyczny jest jednak wyrazem pewnej subiektywnej konwencji, nie zaś niezmiennych standardów, które po prostu w przedmiotowym zakresie nie istnieją. Scharakteryzowano więc te podmioty, których rola wydaje się być najistotniejsza. Opisu poszczególnych instytucji dokonano w podobny sposób. Mianowicie najpierw podano podstawy prawne ich funkcjonowania, następnie opisano kompetencje, organizację oraz przesłanki zatrudnienia w nich. Na końcu wskazano strony internetowe instytucji, najczęściej oficjalne, a to w nadziei na to, iż Czytelnik zechce tam uzupełnić swą wiedzę. Wyjaśnienia przy tym wymagają pewne kwestie ogólne dotyczące problematyki opracowania. Dotyczą one teorii, pojęć oraz zagadnień metodologicznych z zakresu nauki o instytucjach wymiaru sprawiedliwości i ochrony prawa. Po pierwsze, zgodnie z utrwalonym w doktrynie prawa określeniem, wiedzę na temat tytułowych podmiotów określa się najczęściej mianem ustroju organów ochrony prawnej. Wydaje się jednak, że jest to określenie zawężające, gdyż podmioty te nie są tylko organami, lecz z uwagi na swój ustrój i kompetencje tworzą instytucje rozumiane jako podmioty o charakterze publicznym, zajmujące się sprawami określonego rodzaju. Za takim rozumowaniem przemawia również fakt, że wiele z tych instytucji ma swoje wewnętrzne organy, co wynika wprost z języka prawnego aktu normatywnego ich dotyczącego XII

WPROWADZENIE (np. organami sądów powszechnych są ich prezesi, a jednym z organów samorządu adwokatury jest Naczelna Rada Adwokacka). Wydaje się zatem niezbyt czytelnym przyjęcie, że to organ ma swoje organy wewnętrzne. Instytucja zaś jak najbardziej może je mieć. Problem ten uwidacznia się też i w tym kontekście, iż m.in. adwokatura, radcowie prawni i notariusze, będąc korporacjami zawodowymi, nie są organami. W konsekwencji, choć semantycznie określenia instytucje i organy nadal można traktować jako synonimy, to dla pewnej przejrzystości naukowej postulować można używanie pierwszego określenia. Druga kwestia to rozróżnienie sprawowania przez przed miotowe instytucje wymiaru sprawiedliwości i ochrony prawa. Wymiar sprawiedliwości to działalność polegająca na rozstrzyganiu konfliktów przede wszystkim po przez rozpoznawanie spraw w sądach. Natomiast ochro na prawa polega na podejmowaniu przez właściwe instytucje działań zmierzających do przestrzegania prawa przez podmioty do tego zobowiązane oraz w przypadkach jego naruszenia. Wymiar sprawiedliwości speł nia więc często wtórną rolę wobec ochrony prawa, bowiem zaczyna funkcjonować w konkretnej sprawie wówczas, gdy ta ochrona okazała się nieskuteczna (np. sąd rozpoznaje sprawę karną, bowiem mimo prewencyjnych działań Policji doszło do popełnienia przestępstwa). Jednakże działania niektórych instytucji ochrony prawa następują niejako w następstwie wymiaru sprawiedliwości (np. zadania Służby Więziennej dotyczą przede wszystkim osadzonych w zakładach karnych w następstwie skazania przez sądy na karę pozbawienia wolności, a czynności egzekucyjne komornika mogą opierać się na wyroku sądu zaopatrzonym w klauzulę wykonalności). Powiązanie jednych i drugich działań jest więc oczy wiste, ale ich rozróżnienie też jest konieczne. Po trzecie, instytucje wymiaru sprawiedliwości i ochrony prawa można grupować według różnych kryteriów. XIII

WPROWADZENIE Mianowicie wyróżnia się sądy i trybunały (m.in. Sąd Naj wyższy, sądy powszechne, Trybunał Konstytucyjny, Trybunał Stanu), naczelne instytucje ochrony prawa (np. Najwyższa Izba Kontroli, Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji), prokuraturę i organy typu policyjnego (m.in. Służba Więzienna, Straż Ochrony Kolei), korporacje ochrony prawa (m.in. adwokatura, radcowie prawni, notariat) oraz pozostałe organy (np. sejmowa komisja śledcza). Jest też podział na instytucje konstytucyjne (m.in. Trybunał Konstytucyjny, Rzecznik Praw Obywatelskich) i pozakonstytucyjne (np. prokuratura, Inspekcja Transportu Drogowego), który to podział opiera się na tym, czy ich byt prawny ma oparcie w ustawie zasadniczej, czy też wyłącznie wynika z ustawy zwykłej. Ponadto większość z nich to podmioty państwowe (np. Najwyższa Izba Kontroli, Policja), a niektóre samorządowe (np. straż miejska). Niektóre z nich mają charakter centralny (np. Sąd Najwyższy, Rzecznik Praw Dziecka), inne zaś funkcjonują w wymiarze lokalnym (m.in. powiatowi rzecz nicy konsumentów, straże gminne). Większość instytucji funkcjonuje na stałe (m.in. sądy powszechne, Służba Więzienna), inne periodycznie (np. Krajowa Rada Sądownictwa), a jeszcze inne powoływane są dla rozstrzygnięcia konkretnej sprawy (np. sejmowa komisja śledcza). Prócz tego część z nich tworzy wiele osób, co nadaje im przymiot kolegialnych (m.in. Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji), inne zaś są jednoosobowe (np. Rzecznik Praw Obywatelskich, Generalny Inspektor Ochrony Danych Osobowych). Nie które z nich mają charakter wojskowy (m.in. Żandarmeria Wojskowa, Służba Kontrwywiadu Wojskowego), a w konsekwencji pozostałe mają status podmiotów cywilnych. Ponadto, wyróżnić można instytucje, których funkcjonariusze używają podczas wykonywania czynności określonego stroju (np. strojem urzędowym sędziego jest toga, a funkcjonariusza Straży Ochrony Kolei mundur) bądź takiego stroju nie używają (np. inspektorzy XIV

WPROWADZENIE Państwowej Inspekcji Pracy), choć kryterium to jest nie do końca przejrzyste, bowiem są i takie podmioty, których funkcjonariusze mogą występować tak w jednej, jak i w drugiej formie (np. prokurator w jednostce prokuratury nie używa togi, a w sądzie obowiązany jest do jej noszenia, czy też część policjantów wykonuje swoje czynności w umun durowaniu, a inni bez niego). Ostatnia kwestia natury ogólnej sprowadza się do założenia, iż wiedza o instytucjach wymiaru sprawiedli wości i ochrony prawa ma charakter interdyscyplinarny. Mieści się ona bowiem w kanonie nauki prawa konstytucyjnego, ale również jest bliska innym dziedzinom prawa, zwłaszcza procesowego karnego, cywilnego i administra cyjnego. Można zatem zastanawiać się, czy wraz z rozszerzaniem się katalogu tych instytucji, narastającym skomplikowaniem ich kompetencji i wzajemnych zależności, naukowym i dydaktycznym zainteresowaniem ich problematyką, wiedza z tego zakresu nie powinna zyskać statusu odrębnej dyscypliny prawa. Radosław Krajewski XV

WYKAZ SKRÓTÓW 1. Organy i instytucje ABW....... Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego AW........ Agencja Wywiadu BBN....... Biuro Bezpieczeństwa Narodowego BOR....... Biuro Ochrony Rządu CBA....... Centralne Biuro Antykorupcyjne CBŚ....... Centralne Biuro Śledcze GIIF....... Generalny Inspektor Informacji Finansowej GIKS...... Generalny Inspektor Kontroli Skarbowej GINB...... Generalny Inspektor Nadzoru Budowlanego GIODO.... Generalny Inspektor Ochrony Danych Osobowych GROM..... Grupa Reagowania Operacyjno-Manewrowego (Mobilnego) IPN........ Instytut Pamięci Narodowej KRK....... Krajowy Rejestr Karny KRRiT..... Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji KRS....... Krajowy Rejestr Sądowy KRSąd..... Krajowa Rada Sądownictwa MON...... Minister Obrony Narodowej NSA....... Naczelny Sąd Administracyjny OSP....... Ochotnicza Straż Pożarna PIP........ Państwowa Inspekcja Pracy PIS........ Państwowa Inspekcja Sanitarna PSR....... Państwowa Straż Rybacka RPO....... Rzecznik Praw Obywatelskich SG........ Straż Graniczna SKW....... Służba Kontrwywiadu Wojskowego SN........ Sąd Najwyższy SOK....... Służba Ochrony Kolei SW........ Służba Więzienna TK........ Trybunał Konstytucyjny TS........ Trybunał Stanu XVII

WYKAZ SKRÓTÓW UDT....... Urząd Dozoru Technicznego UOKiK..... Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów ŻW........ Żandarmeria Wojskowa 2. Inne skróty ds......... do spraw Dz.U....... Dziennik Ustaw m.in........ między innymi m.st........ miasta stołecznego np......... na przykład Nr........ numer PKD....... Polska Klasyfikacja Działalności poz........ pozycja r.......... rok tekst jedn.... tekst jednolity tj.......... to jest tzw........ tak zwany (a, e) ul.......... ulica ze zm...... ze zmianami XVIII

WYKAZ LITERATURY Bodio J., Borkowski G., Demendecki T., Ustrój organów ochrony prawnej. Część szczegółowa, Kraków 2005 Dmowski J., Jabłońska-Bonca J., Ochrona, pomoc i obsługa prawna, Koszalin 2000 Krajewski R., Organy ochrony prawnej. Zarys wykładu, Płock 2005 Organy i korporacje ochrony prawa, pod red. S. Sagana, Warszawa 2001 Prusak F., Organy ochrony prawnej, Warszawa 2003 Serafin S., Szmulik B., Organy ochrony prawnej RP, Warszawa 2007 XIX