INSTYTUT EKONOMIKI ROLNICTWA I GOSPODARKI ŻYWNOŚCIOWEJ PAŃSTWOWY INSTYTUT BADAWCZY Wybrane problemy wizji rozwoju wsi i rolnictwa w pierwszej połowie XXI wieku Autorzy: prof. dr hab. Waldemar Michna dr hab. Krzysztof Firlej prof. dr hab. inż. Krzysztof Wierzbicki KONKURENCYJNOŚĆ POLSKIEJ GOSPODARKI ŻYWNOŚCIOWEJ W WARUNKACH GLOBALIZACJI I INTEGRACJI EUROPEJSKIEJ Warszawa 2011
Spis treści Wprowadzenie 9 Rozdział 1. Dotychczasowe próby restrukturyzacji wsi i rolnictwa Waldemar Michna 11 1.1. Czy w pierwszej połowie XXI wieku mogą pojawić się warunki do restrukturyzacji polskiej wsi i polskiego rolnictwa 11 1.2. Czy mogła dokonać się restrukturyzacja wsi i rolnictwa w okresie PRL? 12 1.3. Zmiany struktury agrarnej w polskim rolnictwie w okresie transformacji ustrojowej w latach 1989-2011 15 1.4. Zmniejszanie się liczebności karłowatych gospodarstw rolnych na wsi i zmiany w strukturze produkcji 17 1.5. Mechanizm narastania kryzysu produkcji zwierzęcej 20 1.6. Czy trwająca obecnie zmiana struktury gospodarstw rolnych może przekształcić się w powszechną i globalną restrukturyzację polskiego rolnictwa w pierwszej połowie XXI wieku 24 1.7. Restrukturyzacja wsi i rolnictwa warunkowane są tworzeniem wielu kierunków gospodarki sektora pozarolniczego na wsi i w małych miastach 27 Rozdział 2. Uwarunkowania rozwoju demograficznego rolniczej oraz wiejskiej nierolniczej ludności w pierwszej połowie XXI wieku Waldemar Michna 30 2.1. Przyczyny obniżenia się wielkości wskaźnika dzietności kobiet wiejskich 31 2.1.1. Etyczne problemy rozwiązywania problemów przyrostu naturalnego 32 2.2. Ekonomiczne instrumenty zwiększania przyrostu naturalnego 35 2.3. Wpływ spadku dochodów rolniczych na zmianę poglądów ludności na przyszłość rolnictwa 37 2.4. Struktura szkół średnich i wyższych powinna być dostosowana do wizji rozwoju kraju 38 Rozdział 3. Zmiany obrazu architektoniczno-urbanistycznego wsi oraz ewolucja struktur własnościowych rolniczych gospodarstw rolnych Waldemar Michna 40 3.1. Kierunki rozwoju gospodarki obszarów wiejskich 42
3.2. Własnościowe problemy przemian strukturalnych wsi i rolnictwa w pierwszej połowie XXI wieku 46 Rozdział 4. Wielosektorowa gospodarka pozarolnicza na obszarach wiejskich - brakujące ogniwo polskiej gospodarki narodowej Waldemar Michna 52 4.1. Wiejska ludność oraz jej zapotrzebowanie na miejsca pracy 56 4.2. Różne rodzaje interwencji państwa na rzecz tworzenia nowych miejsc pracy w mieście i na wsi 59 4.3. Otwarcie się wsi i rolnictwa na tworzenie pozarolniczego sektora gospodarczego na obszarach wiejskich 66 4.4. Podstawowe składniki pozarolniczej gospodarki obszarów wiejskich możliwe do wykreowania w I połowie XXI wieku 69 4.5. Wspieranie gospodarstw w powiększaniu obszaru ziemi rolniczej w gospodarstwach dążących do osiągnięcia stanu rozwojowego 70 4.6. Instrumenty uruchamiania transformacji struktury agrarnej 73 Rozdział 5. Wizja rozwoju rolnictwa Polski południowo-wschodniej w okresie do 2050 roku Krzysztof Firlej 76 5.1. Diagnoza stanu rolnictwa w Polsce na terenach rozdrobnionych agrarnie 77 5.2. Polityka tworzenia wsi uniwersalnej na obszarach rozdrobnionego rolnictwa 81 5.3. Kształtowanie przyszłości różnych grup ludności rozdrobnionych terenów 82 Rozdział 6. Wieś wobec nowych prognoz światowego i krajowego zapotrzebowania na żywność w pierwszej połowie XXI wieku Waldemar Michna 85 6.1. Wyzwania gospodarstw domowych użytkujących gospodarstwa rolne wobec potrzeb zabezpieczenia bezpieczeństwa żywnościowego kraju. 88 6.2. Ocena poziomu odżywiania się polskiego społeczeństwa na przełomie XX i XXI wieku na tle tendencji zmian w odżywianiu się społeczeństw krajów UE 91 6.3. Wieś wobec nowych horyzontów wzrostu popytu na surowce rolne i żywność w świecie 94 6.4. Niezbywalne zobowiązania polskiej wsi i polskiego rolnictwa wobec całego narodu na całe półwiecze XXI wieku 98
Rozdział 7. Udział wsi w kreacji epoki odnawialnych źródeł energii w pierwszej połowie XXI wieku Waldemar Michna 101 7.1. Co znaczy pojęcie odnawialne źródła energii i gdzie ich należy poszukiwać? 103 7.2. Na okres krótki oraz na okres średni najpewniejsze jest rozwiązywanie kryzysu paliw pochodzenia petrochemicznego biopaliwami pochodzenia rolniczego. 104 7.3. Wieś staje już w I półwieczu XXI wieku wobec szansy wielkiego i powszechnego udziału w tworzeniu epoki trwałej alternatywy ropy naftowej, a więc epoki metanolu i wodoru 105 7.4. Procesy przygotowawcze wsi i polskiego rolnictwa w najbliższych latach dla zmiany źródeł energii 108 7.5. Pilnym i ważnym zadaniem jest powołanie Rządowego Centrum Rozwoju Energetyki Wodoru i Metanolu '. 110 Rozdział 8. Wieś wobec obowiązków ochrony środowiska Waldemar Michna 113 8.1. Fundamentalne składniki ochrony przyrody i środowiska na wsi 113 8.2. Pożądane jest stosowanie na polskich dużych rzekach strategii przeciwdziałania szkodom powodziowym, jaka została opracowana i jest stosowana na rzece i w dolinie Loary 120 8.3. Różne formy ograniczania intensywności produkcji rolniczej w celu ochrony środowiska 121 8.4. Orientacyjne wyznaczniki stanu środowiska i ochrony przyrody na obszarach wiejskich na połowę XXI wieku 123 Rozdział 9. Nowy, większy udział ludności wiejskiej w tworzeniu kapitału ludzkiego i społecznego Waldemar Michna 126 9.1. Warunki gromadzenia odpowiedniej akumulacji na rzecz rozwoju inwestycji oraz usług unowocześniania struktury gospodarczej Polski co najmniej do poziomu średniego w UE 127 9.2. Wykorzystanie wiejskiej sytuacji demograficznej dla złagodzenia skutków negatywnych ogólnokrajowego kryzysu demograficznego..128 9.3. Stworzenie sieci przedszkoli na obszarach wiejskich jest pilnym zadaniem narodowym 130 9.4. Zwiększenie udziału młodzieży wiejskiej na wyższych uczelniach może znacznie złagodzić kryzys demograficzny w Polsce w całym XXI wieku 131
9.5. Narasta potrzeba opracowania wizji rozwoju edukacji ustawicznej... 132 9.6. Sieć wzajemnego zaufania ludzi i organizacji do siebie, zaufanie obywateli - kluczowym warunkiem rozwoju gospodarczego kraju... 133 9.7. Kapitał ludzki i społeczny tworzą przesłanki do zwiększania się udziału dorosłych Polaków w zasobach oszczędności w postaci kapitału finansowego 134 Rozdział 10. Wybrane problemy infrastruktury obszarów wiejskich w perspektywie do 2050 r. Krzysztof Wierzbicki ': 136 10.1. Zaopatrzenie w wodę ludności mieszkającej na obszarach wiejskich oraz oczyszczanie ścieków bytowych 136 10.2. Rozwój ochrony zdrowia i informatyki na obszarach wiejskich do 2050 r 141 Zakończenie 148 Literatura 151