(39) 2016/ Rok XX kwartalnik 2 Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego Warszawa 2016 SnR_2016-2.indd 1 26.04.2017 13:24:36
UNIWERSYTET KARDYNAŁA STEFANA WYSZYŃSKIEGO WYDZIAŁ STUDIÓW NAD RODZINĄ Rada Naukowa: prof. dr hab. Arndt Büssing Universität Witten/Herdecke, Niemcy; prof. Th dr Ladislav Csontos SI, PhD Trnavska Univerzita, Słowacja; prof. dr hab. Detlev Dormeyer Technische Universität, Dortmund, Niemcy; prof. dr hab. Markus Eham Katholische Universität Eichstätt-Ingolstadt, Niemcy; prof. dr hab. Boguslavas Gruzevskis, Uniwersytet Wileński, Litwa; ks. prof. dr hab. Richard Hartmann Theologische Fakultät, Fulda, Niemcy; prof. dr hab. Stephan Kampowski Pontificio Instituto Giovanni Paolo II, Rzym, Włochy; br. prof. dr Herman Lombaerts FSC Catholic University in Leuven, Belgia; prof. dr hab. Uto Meier Katholische Universität Eichstätt-Ingolstadt, Niemcy; ks. prof. dr hab. Ireneusz Mroczkowski UKSW, Warszawa, Polska; ks. prof. dr hab. Christoph Gregor Müller Theologische Fakultät, Fulda, Niemcy; ks. prof. dr hab. Mieczysław Ozorowski UKSW, Warszawa, Polska; ks. prof. dr hab. Cornelius Roth Theologische Fakultät, Fulda, Niemcy; ks. prof. dr hab. Kazimierz Rynkiewicz Ludwig Maximilian Universtität Monachium, Niemcy; prof. dr Horst Seidl Universität Wien, Austria; ks. prof. dr Michel Schooyans Catholic University in Leuven, Belgia; ks. prof. dr hab. Adam Skreczko UKSW, Warszawa, Polska; prof. doc. JUDr. Marek Šmid, PhD Trnavska Univerzita, Słowacja; ks. prof. UKSW dr hab. Stanisław Biały UKSW, Warszawa, Polska; ks. prof. UKSW dr hab. Andrzej Najda UKSW, Warszawa, Polska; prof. UKSW dr hab. Małgorzata Przybysz-Zaremba UKSW, Warszawa, Polska; Ph. dr Martin Šarkan PhD Trnavska Univerzita, Słowacja; ks. prof. UKSW dr hab. Stanisław Strękowski UKSW, Warszawa, Polska; dr Bożena Bassa UKSW, Warszawa, Polska; ks. dr Józef Młyński UKSW, Warszawa, Polska; ks. dr Cezary Naumowicz UKSW, Warszawa, Polska; dr Agnieszka Regulska UKSW, Warszawa, Polska; ks. dr Krzysztof Wolski UKSW, Warszawa, Polska Zespół redakcyjny: ks. prof. UKSW dr hab. Andrzej Jacek Najda (redaktor naczelny) dr Agnieszka Regulska (z-ca redaktora naczelnego) prof. UKSW dr hab. Małgorzata Przybysz-Zaremba (sekretarz) dr Urszula Bejma, ks. dr Józef Młyński (redaktorzy tematyczni) mgr Danuta Bazyluk (redaktor techniczny) dr Małgorzata Frąckiewicz (redaktor języka polskiego) mgr Mirosława Majdan (redaktor językowy angielski) prof. dr Kathrin Maier (redaktor językowy niemiecki) mgr Danuta Antoszewicz-Wojtaszek (redaktor językowy francuski, włoski) Adres redakcji: Wydział Studiów nad Rodziną, Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego ul. Wóycickiego 1/3, bud. 23, pok. 215, 01-938 Warszawa tel.: +48 (22) 561 90 49, e-mail: snr@uksw.edu.pl http://www.snr.wsr.uksw.edu.pl ISSN 1429-2416 Skład i łamanie: Wojciech Bryda Druk i oprawa: Oficyna Wydawniczo-Poligraficzna Adam ul. Rolna 191/193, 02-729 Warszawa tel. 22 843 37 23, 22 843 08 79, tel./fax 22 843 20 52 SnR_2016-2.indd 2 26.04.2017 13:24:36
SPIS TREŚCI Wstęp... 5 ARTYKUŁY NAUKOWE: FORMY OPIEKI I WSPARCIA WOBEC OSÓB DOŚWIADCZAJĄCYCH TRAUMY ŻYCIOWEJ Elżbieta Bojanowska, Rodzina z osobą starszą i niesamodzielną w obliczu zmian społeczno-demograficznych.... 9 Ks. Piotr Krakowiak, Anna Janowicz, Wielopokoleniowy wolontariat hospicyjny jako przykład inkluzji seniorów w działania opiekuńcze w środowisku lokalnym... 27 Ks. Piotr Krakowiak, Karolina Kramkowska, Społeczność w formie bloga jako grupa wsparcia i pomoc dla rodzin chorych na demencję u kresu ich życia... 49 Maria Marta Urlińska, Renata Deka, Rodziny więźniów zaangażowanych w wolontariat hospicyjny przyczynek do badań resocjalizacji inkluzyjnej... 67 Leszek Pawłowski, Iga Pawłowska, Rola farmaceuty w opiece nad chorym u kresu życia.... 83 Katarzyna Wasilewska-Ostrowska, Magdalena Zając, Dziecko niepełnosprawne w instytucjonalnej pieczy zastępczej aspekty prawne, społeczne i socjalne.... 103 Dominik Krzyżanowski, Ewa Lenkiewicz, Spostrzeganie eutanazji i opieki paliatywnej przez osoby zdrowe i chorujące na chorobę nowotworową... 119 Justyna Kurtyka-Chałas, Doświadczanie żałoby przez osoby młode wybrane zagadnienia.... 141 Agnieszka Paczkowska, Anna Janowicz, Janusz Wojtacki, Tumbo pomaga program wsparcia dzieci i młodzieży w żałobie... 163 Ks. Jarosław Koral, Afirmacja człowieka u kresu życia. Miłosierdzie Boże w nauczaniu św. Jana Pawła II... 175 Informacje dla Autorów.... 187 SnR_2016-2.indd 3 26.04.2017 13:24:36
CONTENTS ENGLISH SUMMARIES Introduction... 5 SCIENTIFIC ARTICLES: THE FORMS OF CARE AND SUPPORT TO PEOPLE EXPERIENCING THE TRAUMA OF LIFE Elżbieta Bojanowska, The effects of socio-demographic changes on families with elderly and dependent members... 9 Fr. Piotr Krakowiak, Anna Janowicz, Multigenerational hospice volunteering as an example of inclusion of seniors in activities for the local environment... 27 Fr. Piotr Krakowiak, Karolina Kramkowska, Community in the form of a blog as a group of support and assistance for families suffering from dementia at the end of their lives.... 49 Maria Marta Urlińska, Renata Deka, Families of prisoners involved in hospice voluntary services - a contribution to the study of wide inclusive rehabilitation... 67 Iga Pawłowska, Leszek Pawłowski, The role of the pharmacist in end of life care... 83 Katarzyna Wasilewska-Ostrowska, Magdalena Zając, A disabled child in an institutional foster care legal and social aspects.... 103 Dominik Krzyżanowski, Ewa Lenkiewicz, The perception of euthanasia and palliative care by healthy people and patients suffering from cancer.... 119 Justyna Kurtyka-Chałas, Experiencing grief by young people selected issues... 141 Agnieszka Paczkowska, Anna Janowicz, Janusz Wojtacki, Tumbo helps Programme of support for children and youth in mourning. 163 Fr. Jarosław Koral, The affirmation of the man at the end of life. Mercy of God in teaching of St. Pope John Paul II... 175... Information for the Authors... 187 SnR_2016-2.indd 4 26.04.2017 13:24:36
Studia nad Rodziną UKSW 2016 R. XX nr 2 (39) WSTĘP Prezentowany numer kwartalnika Studia nad Rodziną stanowi drugą część dwutomowej serii poświęconej różnorodnym wyzwaniom opieki u kresu życia. Część pierwsza (nr 38) omawiała interdyscyplinarne podstawy skonsolidowanych działań w opiece u kresu życia, bieżący numer natomiast skupia uwagę czytelnika na formach opieki i wsparcia wobec osób doświadczających traumy życiowej. Choroba i śmierć bliskiej osoby jest często dla rodziny dużym zaskoczeniem, powodując niejednokrotnie poczucie osamotnienia i zagubienia wobec nowopowstałej sytuacji. Pomimo kompleksowego zaangażowania się w opiekę nad chorym rodzina często sama potrzebuje wsparcia, w tym informacyjnego, dotyczącego sposobu sprawowania opieki. Wsparcie społeczne należy do kanonu ważnych i aktualnych współcześnie terminów z zakresu pedagogiki społecznej, psychologii społecznej, działalności terapeutycznej, promocji i ochrony zdrowia oraz pracy socjalnej. Choć nie istnieje jedna, powszechnie stosowana definicja wsparcia społecznego, najczęściej jest ono definiowane jako obiektywnie istniejące i dostępne sieci społeczne, które wyróżniają się od innych sieci tym, że poprzez fakt istnienia więzi, kontaktów społecznych, przynależności, pełnią funkcję pomocna wobec osób znajdujących się w trudnej sytuacji 1. Pojęcie wsparcia społecznego służy zatem określeniu funkcji i jakości relacji społecznych dotyczących spostrzeganej dostępności pomocy lub realnie otrzymywanego wsparcia. Źródło wsparcie społecznego jako procesu i sieci interakcji społecznych może wywodzić się z altruizmu, poczucia zobowiązania oraz chęci wzajemności. Pierwszy z prezentowanych artykułów Rodzina z osobą starszą i niesamodzielną w obliczu zmian społeczno-demograficznych podejmuje problem zmian 1 H. Sęk, R. Cieślak, Wsparcie społeczne sposoby definiowania, rodzaje i źródła wsparcia, wybrane koncepcje teoretyczne, w: Wsparcie społeczne, stres i zdrowie, red. H. Sęk, R. Cieślak, Warszawa 2006, s. 14-15. SnR_2016-2.indd 5 26.04.2017 13:24:36
6 Wstęp [2] w strukturze społecznej, których jedną z konsekwencji jest intensyfikacja procesu starzenia się polskiego społeczeństwa. W związku ze wzrostem w populacji osób starszych, niesamodzielnych, jak zauważa Autorka, istnieje konieczność budowy zdecentralizowanego i kompleksowego systemu opieki nad wymienioną kategorią osób. Kolejne opracowanie Wielopokoleniowy wolontariat hospicyjny jako przykład inkluzji seniorów w działania opiekuńcze w środowisku lokalnym omawia zagadnienie aktywizacji seniorów na rzecz osób niesamodzielnych i ciężko chorych. Wolontariat, co podkreślają Autorzy, skierowany szczególnie do grupy zaangażowanych społecznie seniorów, zapobiega wykluczeniu i izolacji społecznej osób starszych, stanowiąc tym samym ważne zadanie dla polityki społecznej. Następny z zamieszczonych artykułów Społeczność w formie bloga jako grupa wsparcia i pomoc dla rodzin chorych na demencję u kresu życia podejmuje refleksję temat bloga, jako narzędzia nowych mediów i nośnika treści, mającego na celu wskazanie potrzeby społecznego oswajania chorób demencyjnych. Przyczynia się on, jak wykazują Autorzy, do wsparcia osób chorych i ich rodzin w procesie wieloletniego zmagania się ze skutkami choroby oraz przeciwdziała funkcjonującemu społecznemu tabu odnośnie do chorób o podłożu demencyjnym. Rodziny więźniów zaangażowanych w wolontariat hospicyjny przyczynek do badań resocjalizacji inkluzyjnej to kolejne opracowanie, którego Autorki ukazują stosunek rodzin więźniów do wolontariatu hospicyjnego oraz prezentują go jako skuteczne narzędzie resocjalizacji inkluzyjnej. W dalszej części artykułu wyszczególniono dobre praktyki wolontariatu hospicyjnego skazanych w Polsce i na świecie, korzyści wynikające z tej formy resocjalizacji osadzonych oraz znaczenie rodziny w procesie zmiany osób odbywających karę pozbawienia wolności. Autorzy kolejnego artykułu Rola farmaceuty w opiece nad chorym u kresu życia zapoznają czytelnika z aktualnym stanem: zaangażowania farmaceuty w opiekę nad pacjentami u kresu życia, przepisów prawnych związanych z jego działalnością, kształcenia farmaceutów, ich współpracy z personelem medycznym, pacjentami oraz rodzinami chorych. Ponadto, w artykule zostały zawarte praktyczne przykłady dotyczące włączenia farmaceuty w proces wspierania chorych u kresu życia. Następna z prezentowanych refleksji Dziecko niepełnosprawne w instytucjonalnej pieczy zastępczej aspekty prawne, społeczne i socjalne koncentruje uwagę czytelnika na dziecku z niepełnosprawnością lub z problemami zdrowotnymi czy zaburzeniami wymagającymi szczególnego zaangażowania ze strony rodziców, którym niekiedy brakuje gotowości, odwagi i determinacji, by przyjąć na siebie trud jego wychowania. Zdarza się również, jak zauważają Autorki, że odrzucenie przez najbliższych podyktowane jest nieakceptowaniem stanu zdrowia SnR_2016-2.indd 6 26.04.2017 13:24:36
[3] Wstęp 7 dziecka, jego poziomu i sposobu funkcjonowania. W konsekwencji młody człowiek może zostać umieszczony w instytucjonalnej pieczy zastępczej. Autorki rekomendowanego tekstu omawiają także zadania, jakie powinna realizować wymieniona forma opieki, jej podstawy prawne oraz nowe proponowane rozwiązania. Kolejny artykuł Spostrzeganie eutanazji i opieki paliatywnej przez osoby zdrowe i chorujące na chorobę nowotworową przedstawia poglądy ludzi dorosłych, zdrowych i z rozpoznaną chorobą nowotworową na temat zjawiska eutanazji i opieki paliatywnej. Autorzy, w oparciu o przeprowadzone badania, wykazują między innymi, że pojęcie eutanazji nie jest rozumiane jednoznacznie w badanej grupie osób, a badane osoby zdrowe najczęściej oceniają eutanazję neutralnie, w przeciwieństwie do tych, u których rozpoznano chorobą nowotworową. Autorka następnego artykułu, zatytułowanego Doświadczanie żałoby przez osoby młode wybrane zagadnienia, ukazuje wybrane obszary doświadczania straty przez osoby w okresie dorastania. Przedstawia zatem podstawowe zagadnienia związane z procesem doświadczania żałoby, potencjalne determinanty sposobu jej przeżywania oraz omawia specyfikę doświadczania straty przez osoby w okresie adolescencji. Tumbo pomaga program wsparcia dzieci i młodzieży w żałobie to opracowanie dotyczące programu wsparcia rodzin w trudnym okresie żałoby Tumbo Pomaga. Program ten, zaznaczają Autorzy, oferuje wsparcie emocjonalne i pomoc psychologiczną osieroconym dzieciom i nastolatkom oraz osobom z ich otoczenia: rodzinom, opiekunom, nauczycielom i przyjaciołom. W ramach programu proponowane są trzy formy wsparcia: szkolenia dla terapeutów, psychologów i pedagogów, wsparcie indywidualne i grupowe dla dorosłych i dzieci oraz portal internetowy, będący zbiorem rzetelnej wiedzy na temat pomocy po stracie. Ostatni z prezentowanych artykułów Afirmacja człowieka u kresu życia. Miłosierdzie Boże w nauczaniu św. Jana Pawła II to naukowa refleksja na temat Miłosierdzia Bożego, które jest z jednej strony wartością, a z drugiej konkretnym wyzwaniem dla ludzi żyjących we współczesnym czasach. Jest ono miłością miłosierną wobec człowieka znajdującego się w potrzebie i dlatego jawi się jako najbardziej podstawowy czynnik chrześcijańskiego życia. Mam nadzieję, że lektura oddawanego do rąk czytelnika numeru Studiów nad Rodziną nie pozostawi cienia wątpliwości odnośnie do konieczności zarówno instytucjonalnego, jak i pozainstytucjonalnego, wsparcia osób znajdujących się w sytuacji traumy życiowej. Niech również apel św. Jana Pawła II o potrzebie wsparcia i rozwoju opieki paliatywnej w strukturach społecznych będzie dla wszystkich zainteresowanych zadaniem i powinnością wobec tych, którzy znaleźli się w swoim życiu w sytuacji granicznej: Trzeba wychowywać każdą wspólnotę diecezjalną i parafialną, aby umiała opiekować się swoimi starcami, leczyć SnR_2016-2.indd 7 26.04.2017 13:24:37
8 Wstęp [4] i nawiedzać chorych w swoich domach i instytucjach służby zdrowia, na miarę potrzeb. Takie kształtowanie świadomości w rodzinach i szpitalach z pewnością przyczyni się do szerszego stosowania terapii paliatywnej u osób ciężko chorych i umierających, która pozwoli na złagodzenie ich cierpień, a zarazem na zapewnienie im pociechy duchowej przez gorliwą i troskliwą opiekę 2. Urszula Bejma Redaktor tematyczny 2 Jan Paweł II, Godność człowieka umierającego. Z przemówienia do uczestników Zgromadzenia Ogólnego Papieskiej Akademii Pro Vita. 27.02.1999. SnR_2016-2.indd 8 26.04.2017 13:24:37
ARTYKUŁY NAUKOWE: FORMY OPIEKI I WSPARCIA WOBEC OSÓB DOŚWIADCZAJĄCYCH TRAUMY ŻYCIOWEJ Studia nad Rodziną UKSW 2016 R. XX nr 2 (39) Elżbieta BOJANOWSKA* RODZINA Z OSOBĄ STARSZĄ I NIESAMODZIELNĄ W OBLICZU ZMIAN SPOŁECZNO-DEMOGRAFICZNYCH Zmiany w strukturze rodziny, wynikające z przeobrażeń zachowań matrymonialnych i prokreacyjnych, w tym spadek liczby urodzeń poniżej prostej zastępowalności pokoleń, wydłużanie się przeciętnego trwania życia oraz migracje intensyfikują proces starzenia się polskiego społeczeństwa. W związku z tym jednym z ważniejszych współczesnych problemów jest wzrost udziału w populacji osób, które wymagać będą wsparcia w podstawowych czynnościach życia codziennego i nie będą w stanie samodzielnie funkcjonować bez pomocy osób trzecich, zarówno w środowisku domowym, jak i społecznym. Konsekwencją tego jest konieczność budowy zdecentralizowanego i kompleksowego (spójnego) systemu opieki nad osobami starszymi i niesamodzielnymi. Przy kształtowaniu systemu pomocy i opieki powinno się po pierwsze uwzględniać możliwość wyboru formy opieki i pomocy przez osobę starszą i niesamodzielną, zgodną zarówno z osobistymi preferencjami, jak i z możliwościami finansowymi. Po drugie, zgodnie z zasadą pomocniczości, powinno się zapewnić ścisłą współpracę samorządów lokalnych w realizacji usług z najbliższym otoczeniem osoby starszej. Ponadto stworzyć odpowiednie warunki zaspokajania potrzeb seniorów, także poprzez wsparcie rodzin i najbliższego ich środowiska, między innymi poprzez rozszerzenie w miejscu zamieszkania katalogu usług skierowanych do opiekunów nieformalnych. Słowa kluczowe: osoby starsze, osoby niesamodzielne, rodzina. * Elżbieta Bojanowska dr, adiunkt w Instytucie Socjologii Wydziału Nauk Historycznych i Społecznych Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie. SnR_2016-2.indd 9 26.04.2017 13:24:37
10 Elżbieta Bojanowska [2] Naturalnie, że starzy ludzie zawsze istnieli, ale ich obecność nie zawsze odczuwano w jednakowy sposób. Świadomość istnienia starych ludzi w społeczeństwach europejskich zrodziła się niewątpliwie w połowie XVIII stulecia. Jest to przełomowe wydarzenie w dziejach ludzkości. Przed połową XVIII wieku wizerunek starości był zawsze teoretyczny: społeczeństwo tworzyło obraz starych ludzi zgodnie ze swymi normami i ideałami. [ ] Pomiędzy połową XVIII wieku a pierwszą wojną światową [ ] starość przestała być zjawiskiem marginalnym 1. Dziś zmiany w strukturze rodziny, wynikające z przeobrażeń zachowań matrymonialnych i prokreacyjnych, w tym spadek liczby urodzeń poniżej prostej zastępowalności pokoleń, wydłużanie się przeciętnego trwania życia oraz migracje intensyfikują proces starzenia się polskiego społeczeństwa. W związku z tym jednym z ważniejszych współczesnych problemów jest wzrost udziału w populacji osób, które wymagać będą wsparcia w podstawowych czynnościach życia codziennego i nie będą w stanie samodzielnie funkcjonować bez pomocy osób trzecich zarówno w środowisku domowym, jak i społecznym. Konsekwencją tego jest konieczność budowy zdecentralizowanego i kompleksowego (spójnego) systemu opieki nad osobami starszymi i niesamodzielnymi. W literaturze przedmiotu przyjmuje się, że niesamodzielność to wynikająca z uszkodzenia i upośledzenia funkcji organizmu w następstwie choroby lub urazu niezdolność do samodzielnej egzystencji, powodująca konieczność stałej lub długotrwałej opieki i pomocy osób drugich w wykonywaniu czynności dnia codziennego w zakresie odżywiania, przemieszczania się, pielęgnacji ciała oraz zaopatrzenia gospodarstwa domowego 2. W Hiszpanii zgodnie z art. 2 ustawy z dnia 1 stycznia 2007 r. The Personal Autonomy and Dependent Care Law (39/2006) za niesamodzielność uznaje się permanentny stan, w którym osoba ze względu na przyczyny związane z wiekiem, chorobą, niepełnosprawnością, czy brakiem fizycznej, psychicznej, intelektualnej, czy sensorycznej samodzielności wymaga opieki innej osoby / innych ludzi, bądź znaczącej pomocy w celu wykonywania podstawowych czynności codziennego życia, bądź, w przypadku osób z niepełnosprawnością czy chorobą psychiczną, innego wsparcia osobistej samodzielności. Zgodnie z art. 26 ww. ustawy w hiszpańskim prawie obowiązują trzy stopnie niesamodzielności: umiarkowana niesamodzielność (moderate dependency), dotkliwa niesamodzielność (severe dependency), całkowita niesamodzielność (major dependency). Każdy 1 J. P. Bois, Historia starości. Od Montaigne a do pierwszych emerytur, Warszawa 1996, s. 314. 2 P. Błędowski, H. Wilmowska-Pietruszyńska, Organizacja opieki długoterminowej w Polsce problemy i propozycje rozwiązań, Polityka Społeczna 2009, nr 7, s. 11. SnR_2016-2.indd 10 26.04.2017 13:24:37
[3] Rodzina z osobą starszą i niesamodzielną 11 ze stopni jest dodatkowo klasyfikowany w skali dwupoziomowej, w zależności od osobistej samodzielności oraz wymaganej intensywności opieki 3. W polskim systemie prawnym nie zdefiniowano dotąd pojęcia niesamodzielności, ale występuje tu bliskoznaczne pojęcie niezdolności do samodzielnej egzystencji. System orzekania o niepełnosprawności dzieli się przede wszystkim na orzecznictwo dla celów poza-rentowych 4 (powiatowe zespoły orzekania o niepełnosprawności PZON) oraz rentowych (ZUS). Orzecznictwo zusowskie wyróżnia kategorię osób niezdolnych do pracy i samodzielnej egzystencji. Z kolei PZON orzekają o trzech stopniach niepełnosprawności (znacznym, umiarkowanym i lekkim). Przynajmniej znacząca część osób ze znacznym stopniem niepełnosprawności można uznać za niesamodzielne. Dlatego nie jest łatwo ustalić liczbę osób niesamodzielnych w Polsce. Składają się na nią bowiem osoby: o orzeczonej niezdolności do samodzielnej egzystencji lub/i mające znaczny stopień niepełnosprawności (choć nie wszystkie). Należy również zaznaczyć, iż prawdopodobieństwo bycia osobą niesamodzielną wzrasta wraz z wiekiem. A co za tym idzie, zwiększa się udział osób niesamodzielnych w najstarszych kohortach wieku. Najlepiej pokazują to badania przeprowadzone pod kierunkiem I. E. Kotowskiej i I. Wóycickiej 5 oraz badania Polsenior. Z tych pierwszych wynika, iż w sposób zdecydowany udział osób potrzebujących opieki wzrasta po 75. roku życia. Bowiem opieki potrzebuje tej grupie aż 65,8% kobiet i 50,7% mężczyzn, gdy w przedziale wieku od 55 do 64 tylko odpowiednio 9,4% i 9,2% (w przedziale 65-74: 20,7% i 20,3%) 6. 3 http://sid.usal.es/idocs/f3/lyn13776/leydependencia.pdf [31.03.2016 r.] 4 Orzeczenie o niepełnosprawności w celach poza-rentowych określa uprawnienia w zakresie rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia, możliwość korzystania ze szkoleń (w tym specjalistycznych); podleganie przywilejom pracowniczym dla osób niepełnosprawnych; korzystanie z ulg, z zaopatrzenia w sprzęt ortopedyczny, uprawnienia do zasiłku pielęgnacyjnego i innych świadczeń (np. dodatku do zasiłku rodzinnego związanego z niepełnosprawnością), korzystanie z usług socjalnych, terapeutycznych, rehabilitacyjnych i opiekuńczych. 5 Sprawowanie opieki oraz inne uwarunkowania podnoszenia aktywności zawodowej osób w starszym wieku produkcyjnym. Raport z badań, red. I. E. Kotowska, I. Wóycicka, Warszawa 2008, s. 72. 6 R. Rurarz, Zapotrzebowanie na opiekę w gospodarstwach domowych, w: Sprawowanie opieki oraz inne uwarunkowania podnoszenia aktywności zawodowej osób w starszym wieku produkcyjnym, dz. cyt., s. 72. SnR_2016-2.indd 11 26.04.2017 13:24:37
12 Elżbieta Bojanowska [4] Wykres 1: Udział osób dorosłych potrzebujących opieki w populacji według grupy wieku i płci (dane w %) 70 60 50 40 30 20 10 0 65,8 50,7 20,3 20,7 5,4 5,7 5,6 9,2 6,7 7,3 3 9,4 mężczyźni kobiety od 15 do 24 lat od 25 do 34 lat od 45 do 54 lat od 55 do 64 lat od 65 do 74 lat powyżej 75 lat Źródło: R. Rurarz, Zapotrzebowanie na opiekę w gospodarstwach domowych, w: red. I. E. Kotowska, I. Wóycicka, Sprawowanie opieki oraz inne uwarunkowania podnoszenia aktywności zawodowej osób w starszym wieku produkcyjnym. Raport z badań, Warszawa 2008, s.72, rys. 3.1-3. Potwierdzają to również wyniki badania Polsenior, które wskazują, iż wśród osób w wieku 55-59 lat 7% potrzebowało pomocy, w grupie wieku 65-69 lat udział potrzebujących wyniósł 14,5 %, a w starszych grupach wieku wzrastał osiągając następujące wartości 70-74 lat 19,1%, 75-79 lat 31,5%. Począwszy od kohorty wieku 80-84 lata prawie połowa potrzebowała pomocy (48,6%), w grupie wieku 85-89 lat 62,5%, a wśród osób w wieku 90 lat i więcej 80,4% 7. Wykres 2: Udział osób powyżej 65 roku życia potrzebujących opieki w populacji według grupy wieku (dane w %) 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 80,4 62,5 48,6 31,5 14,5 19,1 65-69 lat 70-74 lat 75-79 lat 80-84 lat 85-89 lat 90 lat i więcej Źródło: Aspekty medyczne, psychologiczne, socjologiczne i ekonomiczne starzenia się ludzi w Polsce, M. Mosakowska, A. Więcek, P. Błędowski red., Poznań 2012, s. 454. 7 Aspekty medyczne, psychologiczne, socjologiczne i ekonomiczne starzenia się ludzi w Polsce, red. M. Mosakowska, A. Więcek, P. Błędowski, Poznań 2012, s. 454. SnR_2016-2.indd 12 26.04.2017 13:24:37
[5] Rodzina z osobą starszą i niesamodzielną 13 Zależność osób w podeszłym wieku od innych ma charakter trwały i pogłębia się wraz z upływem czasu. Poziom niezbędnej opieki długoterminowej 8 jest uwarunkowany poziomem zależności funkcjonalnej. Zależność ta jest kategorią wielowymiarową, na którą składa się wiek, stopień utraty samodzielności oraz czynniki socjoekonomiczne 9. Badania P. Czekanowskiego i B. Bień wykazały natomiast, iż najczęstszą przyczyną korzystania z opieki jest zły stan zdrowia i niski poziom sprawności 10. Obecnie funkcjonujący w Polsce system w zakresie opieki i pomocy osobom starszym i niesamodzielnym odnosi się do trzech obszarów: w miejscu zamieszkania usługi środowiskowe świadczone są przez formalnych i/lub nieformalnych opiekunów członków rodziny, wolontariuszy, sąsiadów i inne osoby z lokalnych środowisk lub pracowników ośrodków pomocy społecznej, bądź też jest to opieka płatna ze środków osoby niesamodzielnej lub jej rodziny. Celem tego rodzaju wsparcia jest umożliwienie osobom starszym dalszego (jak najdłuższego) funkcjonowania w swoim dotychczasowym środowisku, mimo doświadczanych ograniczeń w samodzielnym zaspokajaniu podstawowych i niezbędnych potrzeb oraz barier w integracji ze środowiskiem; w instytucjach pomocy społecznej mieszkania chronione dla osób niesamodzielnych, domy pomocy społecznej, środowiskowe domy samopomocy, placówki dziennego pobytu. Obecnie w Polsce istnieje sześć typów domów pomocy społecznej. Osoby starsze zamieszkują głównie w dwóch typach domów: dla osób somatycznie chorych i dla osób w podeszłym wieku. 8 A. Kozierkiewicz i K. Szczerbińska, autorzy raportu Opieka długoterminowa w Polsce: ocena stanu obecnego oraz rozwiązania na przyszłość, powołując się na Ministerstwo Zdrowia, określają opieką długoterminową następująco: opieka długoterminowa dotyczy osób przewlekle i obłożnie chorych, których stan zdrowia nie wymaga leczenia w warunkach ostrego oddziału szpitalnego, natomiast powoduje występowanie poważnych deficytów w samoopiece (czyli niemożności samodzielnego zadbania o siebie) uniemożliwiając im niezależne, samodzielne funkcjonowanie w swoich domach. Osoby te wymagają codziennej, a nieraz i całodobowej, profesjonalnej, intensywnej opieki, pielęgnacji oraz kontynuacji leczenia. A. Koziarkiewicz, K. Szczerbińska, Opieka długoterminowa w Polsce: ocena stanu obecnego oraz rozwiązania na przyszłość, Kraków 2007, s. 2. 9 Ł. Jurek, Sektor opieki długoterminowej analiza kosztów, Gerontologia Polska 2007, nr 15, s. 111-115. 10 P. Czekanowski, B. Bień, Older people and their needs for care, w: Family Caregiving for the Elderly in Poland, red. B. Bień, Białystok 2006. SnR_2016-2.indd 13 26.04.2017 13:24:37
14 Elżbieta Bojanowska [6] w instytucjach ochrony zdrowia hospicja, zakłady pielęgnacyjno-opiekuńcze, zakłady opiekuńczo-lecznicze oraz szpitalne oddziały geriatryczne. Pomoc i opieka dla osób starszych i niesamodzielnych organizowana jest zatem przez system pomocy społecznej i ochrony zdrowia, a ich realizacja ma miejsce w trzech sektorach: państwowym, prywatnym i pozarządowym (sektor opierający swą działalność na zasadzie non-profit). Głównymi kwestiami związanymi z opieką nad osobami starszymi są: koszty finansowania opieki oraz rodzaje, formy i podmioty sprawujące opiekę. Michael Hill 11 wskazuje, iż są trzy sposoby organizowania działań opiekuńczo-pielęgnacyjnych: wszystkie działania podejmowane są w ramach w rodziny dlatego koszty nie są ponoszone przez podmioty publiczne, natomiast ludzie zamiast podejmować aktywność zawodową wykonują pracę nieodpłatnie, rzadko znajdując swoją rekompensatę w transferach wewnątrzrodzinnych; są one przedmiotem transakcji rynkowych nabywanie opieki generuje zatrudnienie i jest rejestrowane przez konwencjonalny system obliczeniowy jako część gospodarki; działania podejmowane są przez państwo to rozwiązanie również generuje miejsca pracy, jednak system obliczeniowy jest skłonny traktować je jako koszt obciążający prywatną działalność gospodarczą. Dlatego tam gdzie rolę w świadczeniu i finansowaniu opieki przejęło państwo (np. w państwach skandynawskich), wzrost zapotrzebowania na usługi opiekuńczo- -pielęgnacyjne spowoduje wzrost zatrudnienia. Jeżeli problem ten pozostawiono rynkowi, wówczas kwestia wzrostu zatrudnienia zależy od siły nabywczej osób potrzebujących opieki, co paradoksalnie wymaga zwiększania wysokości emerytur, czemu zagrażają zmiany demograficzne. Jeżeli zadnia opiekuńczo-pielęgnacyjne są pozostawione rodzinie, wówczas dane dotyczące aktywności zawodowej (oraz konsumpcji rynkowej) stają się coraz mniej miarodajnymi wskaźnikami wielkości rzeczywiście wykonywanej pracy 12. W Polsce dominującym modelem jest rodzinny model opieki i pomocy osobom starszym i niesamodzielnym. W badaniu Polsenior aż 93,5% respondentów wskazało na rodzinę jako główną instytucję opiekuńczą. Na drugim miejscu (9,3%) znalazła się grupa opiekunów nieformalnych, jakimi są sąsiedzi, przyjaciele, znajomi. Dopiero na trzecim miejscu badani wymienili opiekunów z placówek pomocy społecznej (4,0% wskazań). Z pomocy osoby obcej zamieszkującej wspólnie z nimi korzystało 2,1%, a z pomocy osoby obcej zamieszkującej oddzielnie 1,9% 11 M. Hill, Polityka społeczna we współczesnym świecie. Analiza porównawcza, Warszawa 2010, s. 288-289. 12 Tamże. SnR_2016-2.indd 14 26.04.2017 13:24:37
[7] Rodzina z osobą starszą i niesamodzielną 15 respondentów 13. Badania GUS również potwierdzają znaczącą rolę rodziny, nie tylko tej zamieszkującej wspólnie 14. Tabela 1. Podmioty odpowiedzialne za opiekę nad osobami starszymi (w %) Kategorie Obowiązek społeczeństwa gminy dzieci całej rodziny Zdecydowanie się zgadzam 40,2 23,5 65,3 28,3 Zgadzam się 28,7 27,5 23,9 34,3 Nie zgadzam się 14,7 27,1 6,0 21,1 Zdecydowanie się nie zgadzam 12,0 17,9 4,4 14,3 Brak zdania 4,4 4,0 0,4 2,0 Źródło: badania własne autorki. Również z badania Instytutu Spraw Publicznych To idzie starość. Postawy osób w wieku przedemerytalnym, w których autorka niniejszego artykułu brała udział, wynika, iż respondenci (osoby w wieku 45-65 lat) wskazywali na dzieci jako główny podmiot zobowiązany do świadczenia wsparcia (59% respondentów). Tylko 39,6% ankietowanych uważało natomiast, że obowiązek opieki nad seniorem spoczywa na całej rodzinie. Osoby legitymujące się wykształceniem średnim zawodowym i zasadniczym zawodowym oraz osoby mieszkające na wsi w większym stopniu były zwolennikami obowiązku świadczenia pomocy przez dzieci, niż osoby z wyższym wykształceniem i mieszkające w miastach. Zdaniem 30,2% badanych opieka nad seniorami jest obowiązkiem społeczeństwa i powinna być świadczona w ramach instytucji społecznych. Opinię, że opieka nad osobami starszymi jest obowiązkiem gminy wyrażało 27,3% badanych. Warto zaznaczyć, że zgoda na obciążanie gminy opieką nad osobami starszymi rośnie wraz z wiekiem respondentów. W grupie badanych w wieku 45-49 lat przekonanie o tym, że opieka nad seniorami jest obowiązkiem gminy wyrażało 22,1%, a w grupie 55-59 lat już 32,5% 15. 13 Aspekty medyczne, dz. cyt., s. 457. 14 GUS, Stan zdrowia ludności Polski w 2009 r., Warszawa 2011. 15 E. Bojanowska, Opieka nad ludźmi starszymi, w: red. P. Szukalski, Przygotowanie do starości. Polacy wobec starzenia się, Warszawa 2009, s. 212-213. SnR_2016-2.indd 15 26.04.2017 13:24:37
16 Elżbieta Bojanowska [8] Powyższe wyniki są również zbieżne z badaniami 16 autorki niniejszego artykułu na temat najbardziej odpowiedniego systemu opieki nad osobami starszymi oraz jego sposobu realizacji (tab. 1). Respondenci mieli możliwość wyboru następujących stwierdzeń: odpowiedzialność za opiekę nad osobami starszymi ponosi całe społeczeństwo, państwo, instytucje samorządowe, potomstwo oraz rodzina. Większość respondentów, niezależnie od płci i wieku, uważała, że opieka nad rodzicami w starszym wieku należy zdecydowanie do obowiązków dzieci (65,3%). Najczęściej wskazywały na to osoby mieszkające w miastach powyżej 100 tys. mieszkańców (73,5%). Przeważnie byli to respondenci z wykształceniem średnim (69,3%). Pogląd, że opieka nad osobami starszymi jest obowiązkiem całego społeczeństwa i powinna być sprawowana za pośrednictwem instytucji społecznych w sposób zdecydowany wyraża 40,2% respondentów. W nieco mniej kategoryczny sposób zgadza się z tą opinią 28,7%, natomiast 14,7% badanych nie ma w tej kwestii zdania, a 12% nie zgadza się z nią. Najczęściej pogląd, iż opieka nad osobami starszymi powinna być sprawowana przez instytucje społeczne, wyrażają osoby mieszkające w miastach powyżej 100 tys. mieszkańców (47%), w wieku od 81 do 85 lat (51,4%). I częściej byli to mężczyźni (46,9%). Nieco mniej zwolenników znalazł pogląd, że opieka nad osobami starszymi jest zdecydowanie obowiązkiem całej rodziny (28,3%). Więcej zwolenników miało mniej kategoryczne stwierdzenie, czyli zgadzam się (34,3%). Nie miało w tej sprawie zdania 21,1% badanych, a 14,3% nie utożsamiało się z tą opinią. Odsetek respondentów zdecydowanie opowiadających się za tym rozwiązaniem było większy wśród kobiet (29,6%) niż mężczyzn oraz wśród mieszkających w miastach powyżej 100 tys. mieszkańców (32,5%). Kategoria wieku nie różnicowała badanych osób. Przekonanie, że opieka nad osobami starszymi jest obowiązkiem gminy, wyrażało w sposób zdecydowany 23,5% badanych. Popularność takiego poglądu wzrastała z wiekiem respondentów (19,2% respondentów w wieku 70-75 lat, 26,1,5% w wieku 76-80 lat, 29,7% w wieku 81-85 lat i 30% w wieku 86 i więcej). Zdanie takie wyrażali częściej mężczyźni (26%) aniżeli kobiety (21,9%), mieszkający w miastach liczących od 25 do 100 tys. mieszkańców (28,6%), jak i na wsi (27,8%). Większość respondentów, niezależnie od płci i wieku, uważała, że opieka nad rodzicami w starszym wieku należy zdecydowanie do obowiązków dzieci (65,3%). Najczęściej wskazywały na to osoby mieszkające w miastach powyżej 16 Badania własne autorki niniejszego artykułu, pt. Sytuacja ludzi starych w Polsce, zostały przeprowadzone przy wykorzystaniu próby losowej, reprezentującej populację 251 seniorów, mieszkańców województwa mazowieckiego. Jest to populacja reprezentatywna dla tej zbiorowości mieszkańców województwa mazowieckiego. SnR_2016-2.indd 16 26.04.2017 13:24:37
[9] Rodzina z osobą starszą i niesamodzielną 17 100 tys. mieszkańców (73,5%). Przeważnie byli to respondenci z wykształceniem średnim (69,3%). Pogląd, że opieka nad osobami starszymi jest obowiązkiem całego społeczeństwa i powinna być sprawowana za pośrednictwem instytucji społecznych w sposób zdecydowany wyraża 40,2% respondentów. W nieco mniej kategoryczny sposób zgadza się z tą opinią 28,7%, natomiast 14,7% badanych nie ma w tej kwestii zdania, a 12% nie zgadza się z nią. Najczęściej pogląd, iż opieka nad osobami starszymi powinna być sprawowana przez instytucje społeczne wyrażają osoby mieszkające w miastach powyżej 100 tys. mieszkańców (47%), w wieku od 81 do 85 lat (51,4%). I częściej byli to mężczyźni (46,9%). Nieco mniej zwolenników znalazł pogląd, że opieka nad osobami starszymi jest zdecydowanie obowiązkiem całej rodziny (28,3%). Więcej zwolenników miało mniej kategoryczne stwierdzenie, czyli zgadzam się (34,3%). Nie miało w tej sprawie zdania 21,1% badanych, a 14,3% nie utożsamiało się z tą opinią. Odsetek respondentów zdecydowanie opowiadających się za tym rozwiązaniem było większy wśród kobiet (29,6%) niż mężczyzn oraz wśród mieszkających w miastach powyżej 100 tys. mieszkańców (32,5%). Kategoria wieku nie różnicowała badanych osób. Przekonanie, że opieka nad osobami starszymi jest obowiązkiem gminy, wyrażało w sposób zdecydowany 23,5% badanych. Popularność takiego poglądu wzrastała z wiekiem respondentów (19,2% respondentów w wieku 70-75 lat; 26,1,5% w wieku 76-80 lat; 29,7% w wieku 81-85 lat i 30% w wieku 86 i więcej). Zdanie takie wyrażali częściej mężczyźni (26%) aniżeli kobiety (21,9%), mieszkający w miastach liczących od 25 do 100 tys. mieszkańców (28,6%), jak i na wsi (27,8%). Według opinii respondentów, odpowiedzialność za opiekę nad osobami starszymi powinny ponosić przede wszystkim dzieci. Wiąże się to ze szczególnym rodzajem więzi społecznej w rodzinie, jaką jest więź między pokoleniami w rodzinie oraz z relacją rodzice dzieci. Opinia o odpowiedzialności instytucji samorządowych za opiekę nad osobami starszymi znajdowała znacznie mniejszą akceptację respondentów. Opieka instytucjonalna była traktowana w dużym stopniu jako reakcja na brak pomocy rodzinnej w sytuacji różnych potrzeb. Przyczyny tak dużego zaangażowania Polaków w opiekę nad osobami starszymi i niesamodzielnymi należy upatrywać zarówno w uwarunkowaniach kulturowo- -obyczajowych, jak i społecznych oczekiwaniach co do pełnienia roli opiekuńczej ze strony najbliższych, przy jednoczesnych ograniczeniach ilościowych i jakościowych po stronie opieki formalnej oraz braku rozwiązań prawnych umożliwiających godzenie pracy z opieką (np. opłacalnością pracy na pół etatu). Dlatego, jak mówi Barbara Szacka, mimo zmian zachodzących w strukturze i funkcjach rodziny, w społeczeństwie polskim znaczna część jego członków SnR_2016-2.indd 17 26.04.2017 13:24:37
18 Elżbieta Bojanowska [10] traktuje rodzinę jako instytucję bardzo ważną 17. Rodzina odgrywa bowiem szczególną rolę we wszystkich fazach ludzkiego życia. Dla ludzi starszych jest naturalnym środowiskiem, od którego oczekują wsparcia duchowego, fizycznego bądź materialnego. I nie chodzi tu tylko o przestrzeń, w której te osoby żyją, ale o cały zespół relacji, jaki powstaje w rodzinie. Rodzina jest bowiem tym podmiotem, który integruje jej członków 18. Jest tą instytucją, która ma dla człowieka podstawowe znaczenie. Jest tym środowiskiem, w którym szuka się z jednej strony oparcia i pomocy, z drugiej zaś bezpieczeństwa, szacunku i zrozumienia. Potwierdzeniem zaangażowania rodziny w opiekę nad osobami starszymi i niesamodzielnymi są dane OECD, z których wynika, iż w Polsce w porównaniu do innych krajów rozwiniętych (zwłaszcza europejskich) wśród osób, które oddają się nieformalnej opiece nad niesamodzielnymi bliskimi po 65 roku życia, dużą część stanowią ci, którzy przeznaczają na to powyżej 20 godzin tygodniowo. Źródło: OECD 2011. Dziś kwestia konieczności zapewnienia godnego życia osobom niesamodzielnym i wsparcia rodzin nimi opiekujących się nabiera szczególnego znaczenia pod wpływem takich czynników, jak: a) starzenie się społeczeństwa, b) generacyjne 17 B. Szacka, Wprowadzenie do socjologii, Warszawa 2003, s. 388. 18 B. Szatur-Jaworska, P. Błędowski, M. Dzięgielewska, Podstawy gerontologii społecznej, Warszawa 2006, s. 88. SnR_2016-2.indd 18 26.04.2017 13:24:38
[11] Rodzina z osobą starszą i niesamodzielną 19 współczynniki wsparcia, c) ograniczone możliwości opiekuńcze rodziny, d) czynniki ekonomiczne. a) Starzenie się społeczeństwa Jak wynika z najnowszej prognoz demograficznej GUS 19, niezależnie od kryteriów oceny starzenia się ludności, w perspektywie do 2050 roku będzie systematycznie zwiększać się zarówno liczba, jak i odsetek ludności starszej. W 2050 r. liczba ludności Polski wyniesie 33,9 mln. W porównaniu do 2013 r. oznacza to zmniejszenie liczby ludności o ponad 4,5 mln. Osoby w wieku 65 lat i więcej będą stanowiły prawie 1/3 populacji, a ich liczba wzrośnie o 5,4 mln w porównaniu do 2013 r. 20. Udział ludności w wieku 65 lat i więcej w populacji ogółem wzrośnie od 14,7% w 2013 r., poprzez 18,9% w 2020 r., 24,5% w 2035 do 32,7% w roku 2050. Drastyczny wzrost tej zbiorowości wystąpi już w pierwszych latach prognozy. Będzie to następstwem tego, że w 2015 r. 65 lat ukończą osoby urodzone w 1950 r. W następnych latach populację 65+ będą zasilały osoby z bardzo licznych roczników wyżu demograficznego lat 50. ubiegłego stulecia 21. Należy w tym miejscu zauważyć, że zgodnie z założeniami wspomnianej prognozy demograficznej GUS, w przyjętej perspektywie czasu (do roku 2050) wystąpi z jednej strony znaczne zmniejszenie liczby dzieci i osób dorosłych, z drugiej zaś ulegnie zwiększeniu liczba i udział osób starszych w całej populacji. Odnosząc się w sposób szczegółowy do wymienionych kategorii wiekowych, prognozuje się, że w stosunku do 2013 r. ubytek dzieci w wieku 0-14 lat szacowany jest na 1,65 mln. ( ) Z kolei liczba osób dorosłych (15-64 lata) zmniejszy się w perspektywie do 2050 r. o 8,3 mln; pod względem liczebności zasoby tej grupy ludności w końcu prognozowanego okresu będą stanowiły w miastach 61,5% stanu z 2013 r., a na wsi 81,2% 22. W związku z czym zmniejszenie w całej populacji ludności udziałów dzieci i dorosłych oznacza wzrost odsetka ludzi starszych, którzy ukończyli 65 lat. Do roku 2050 spodziewany jest przyrost o 19 p. proc. w miastach, nieco mniej na wsi o 16,8 p. proc. W rezultacie udział osób starszych przekroczy 30% na obszarach wiejskich, natomiast w miastach zbliży się do 35% 23. 19 GUS, Prognoza ludności na lata 2014-2050, Warszawa 2014, s. 110-112. 20 Tamże, s. 132. 21 GUS, Sytuacja demograficzna osób starszych i konsekwencje starzenia się ludności Polski w świetle prognozy na lata 2014-2050, Warszawa 2014, s. 35. 22 Tamże, s. 34. 23 Tamże. SnR_2016-2.indd 19 26.04.2017 13:24:38
20 Elżbieta Bojanowska [12] Zmiany te wynikają zarówno z pozytywnych, jak i negatywnych trendów społecznych. I tak, zmiany pozytywne, to głównie systematyczne wydłużanie się długości życia dzięki postępom medycyny, także dzięki wzrostowi świadomości zdrowotnej Polaków. Zmiany negatywne wiążą się natomiast przede wszystkim ze spadkiem dzietności Polek. Oscyluje ona obecnie w granicach zaledwie 1,3 dziecka przypadającego na kobietę będącą w wieku rozrodczym 24. Najważniejsze kwestie związane z procesem starzenia wiążą się: ze zjawiskiem podwójnego starzenia, singularyzacją (tj. samotnym zamieszkiwaniem), feminizacją starości, oraz wertykalizacją sieci rodzinnej, czyli zmniejszaniem się liczebności kolejnych pokoleń przy jednoczesnym zwiększaniu się liczby żyjących pokoleń 25. b) Generacyjne współczynniki wsparcia Ocenę relacji między starszymi i młodszymi generacjami przeprowadza się stosując dwa współczynniki wsparcia odzwierciedlające zależności ilościowe pomiędzy wskazanymi pokoleniami. Wskazują one na potencjalną możliwość wsparcia starszych generacji, która wynika ze struktury populacji. Jest to: współczynnik potencjalnego wsparcia (potential support ratio), oznaczający liczbę osób będących w wieku 15-64 lat, przypadających na 100 osób, które osiągnęły 65 lat i więcej; współczynnik opieki nad rodzicami (parent support ratio), który wskazuje liczbę osób w wieku 85 i więcej lat, przypadającą na 100 osób lokujących się w przedziale wiekowym 50-64 lat 26. 24 Szczegółową analizę dzietności w ostatnich kilkudziesięciu latach zawiera raport GUS. W świetle przedstawionych tam danych dzietność w Polsce w roku 2011 i 2012 wynosiła 1,3, natomiast w roku 2013: 1,26. GUS, Prognoza ludności na lata 2014-2050, Warszawa 2014, s. 35-36, 46. 25 Por.: P. Szukalski, Rodzinne sieci wsparcia seniorów w starzejących się społeczeństwach kilka refleksji, w: Sieci wsparcia społecznego jako przejaw integracji i dezintegracji społecznej, red. J. Grotowska-Leder, Łódź 2008, s. 30; P. Szukalski, Solidarność pokoleń Dylematy relacji międzypokoleniowych, Łódź 2012, s. 19-21; Z. Szweda- Lewandowska, Demograficzne i społeczno-ekonomiczne uwarunkowania opieki nad osobami starszymi, Acta Universitatis Lodziensis Folia Oeconomica 2013, nr 291, s. 281-284. 26 Tamże, s. 141. SnR_2016-2.indd 20 26.04.2017 13:24:38
[13] Rodzina z osobą starszą i niesamodzielną 21 Jak wynika z prognozy demograficznej należy spodziewać się znacznego obniżenia wartości pierwszego z tych mierników i zwiększenia drugiego. Współczynnik wsparcia potencjalnego spadnie z 458 do 169, zaś współczynnik potencjalnej opieki nad rodzicami wzrośnie z 8 do 38 27. c) Ograniczone możliwości opiekuńcze rodziny W ciągu ostatnich lat model rodziny w Polsce podlegał ewolucji. Zmniejszyła się liczba gospodarstw domowych złożonych z małżeństwa lub partnerów i dzieci, natomiast wzrosła liczba gospodarstw złożonych z samotnego rodzica i dzieci. Jednocześnie wzrosła liczba jednoosobowych gospodarstw domowych (tab. 2). Tab. 2. Gospodarstwa domowe i rodziny w Polsce w latach spisów od 1970 roku (w %) Lp. Gospodarstwo domowe Rok 1970 1978 1988 2002 2011 w % 100 100 100 100 100 1 nierodzinne jednoosobowe 15,6 17,0 17,6 24,0 22,9 bez dzieci 2 małżeństwo/para 17,3 18,5 18,8 17,9 20,0 3 jednorodzinne małżeństwo/para 56,4 53,4 50,9 43,4 39,6 z dziećmi 4 samotny rodzic 10,7 11,1 12,7 14,7 17,6 Źródło: Opracowanie własne na podstawie GUS, 2014. Rodziny w przyszłości będą mniej liczne. Zmiany w strukturze rodzin, tj. rosnąca liczba rozwodów i coraz niższa dzietność rodzin, powodują wzrost liczby samotnych osób starszych. Migracje zarobkowe zaś wpływają na rozluźnienie więzi rodzinnych i pogłębianie skali samotnej starości. A aktywność zawodowa kobiet powoduje dalsze ograniczanie zakresu usług opiekuńczych świadczonych osobom starszym przez rodzinę. W związku z czym trzeba przypuszczać, że rodzina coraz częściej nie będzie w stanie spełnić pokładanych w niej oczekiwań, efektem czego będą dalsze ograniczenia możliwości wywiązywania się przez rodzinę z jej funkcji opiekuńczych. Współczynnik obciążenia ekonomicznego, który jest obliczany jako 27 Tamże. SnR_2016-2.indd 21 26.04.2017 13:24:38
22 Elżbieta Bojanowska [14] stosunek ludności w wieku poprodukcyjnym (kobiety: 60 lat i więcej, mężczyźni: 65 lat i więcej) do ludności w wieku produkcyjnym (kobiety: 18-59, mężczyźni: 18-64), wzrośnie z 24,8 osób w wieku poprodukcyjnym przypadających na 100 osób w wieku produkcyjnym do 46,4 osób w 2035. d) Czynniki ekonomiczne Zapewnienie opieki jest coraz bardziej kosztowne i nierzadko przekracza możliwości finansowe samego zainteresowanego, jak również jego najbliższych 28. Utrata samodzielności wymaga udzielenia pomocy rodzinie z powodu konieczności sprawowania stałej opieki oraz konieczności udzielania medycznej pomocy specjalistycznej. Opieka rodziny musi być wspomagana przez sieć usług i instytucji publicznych lub instytucjonalną opiekę długoterminową. Jednocześnie obecnie koszty opieki instytucjonalnej są zbyt wysokie dla zdecydowanej większości rodzin. P. Błędowski zwraca uwagę, iż zagwarantowanie odpowiedniej jakości życia osobom niesamodzielnym nie jest wyłącznie obowiązkiem rodziny. Obowiązek ten spoczywa na całym społeczeństwie, które powinno zdecydować o sposobie organizacji i finansowania systemu świadczeń opiekuńczych i pielęgnacyjnych. Możliwości organizacyjnych należy szukać w obszarze wyznaczonym z jednej strony przez obecnie działające placówki (świadczenia DPS, ZOL, ZPO i świadczenia środowiskowe udzielane w ramach pomocy społecznej lub ochrony zdrowia), a z drugiej przez te same placówki, uzupełnione jednak przez wolontariat i usługodawców prywatnych. W kwestii finansowej paleta możliwości zawarta jest między rozwiązaniem zaopatrzeniowym (środki mogłyby pochodzić z budżetu państwa lub samorządu terytorialnego) a ubezpieczeniowym (przy czym chodzi o obowiązkowe, społeczne ubezpieczenie pielęgnacyjne). Innymi słowy, decyzja sprowadza się do rozstrzygnięcia dylematu: ile państwa ile rynku. Ważna jest przy tym zasada solidarności społecznej 29. Ponadto, zdaniem J. Hrynkiewicz, należy uwzględnić takie kwestie, jak: dostosowane do potrzeb mieszkanie i środowisko zamieszkania (ma ono zapewnić najdłuższe, jak to tylko możliwe, przebywanie w otoczeniu znanym osobie w wieku podeszłym); 28 P. Błędowski, Organizacja i finansowanie świadczeń dla osób niesamodzielnych, http://www.instytutobywatelski.pl/wp-content/uploads/2010/09/niesamodzielni_raport.pdf [15.11.2012]. 29 P. Błędowski, Organizacja i finansowanie, dz. cyt. SnR_2016-2.indd 22 26.04.2017 13:24:38
[15] Rodzina z osobą starszą i niesamodzielną 23 usługi ochrony zdrowia w ramach podstawowej opieki zdrowotnej, związane z przewlekłą i długotrwałą chorobą oraz wielochorobowością charakterystyczną dla osób w zaawansowanym wieku; usługi ochrony zdrowia specyficzne dla zaawansowanego wieku (np. rozwój choroby Alzheimera, otępienia starczego i in.); powszechna dostępność do rehabilitacji w środowisku zamieszkania; usługi opieki i pomocy w prowadzeniu gospodarstwa domowego osobom niesamodzielnym w wieku zaawansowanym; tworzenie w miejscu zamieszkania sieci usług wspomagających rodziny i osoby w wieku podeszłym w prowadzeniu gospodarstwa domowego; zapewnienie systemu bezpieczeństwa osobom w wieku podeszłym w środowisku zamieszkania (tworzenie systemu ochrony przed zagrożeniami wynikającymi z niesprawności i niesamodzielności oraz stanu zdrowia osób w wieku podeszłym); przyjazne osobom w starszym wieku środowisko lokalne, w którym zamieszkują; projektowanie usług, urządzeń i rozwiązań organizacyjnych tak, aby były one dostępne osobom o mniejszej sprawności (sieć usług, handlu, miejsce wypoczynku, bezpieczne ciągi komunikacyjne itp.); współdziałanie władz lokalnych z rodzinami osób w wieku podeszłym w zakresie takiego urządzenia przestrzeni publicznej, która istotnie wspomoże rodziny w opiece nad osobą starszą; opieka nad starszymi osobami niesamodzielnymi wymagającymi stałej opieki, w tym specjalistycznej medycznej i pielęgniarskiej 30. Wskazane w artykule przemiany demograficzne spowodują wzrost liczby osób wymagających pomocy w codziennej egzystencji, przy jednoczesnym zmniejszeniu się liczby osób będących potencjalnymi opiekunami. Szczególnie dotyczy to sytuacji, gdy podwyższany jest wiek emerytalny, ponieważ potencjalni opiekunowie będą musieli dzielić swój czas pomiędzy pracę zawodową, a opiekę nad niesamodzielnym seniorem. Wiedza o zmianach demograficznych zachodzących w strukturze ludności, a które mają wpływ na funkcjonowanie rodzin, powinna skłaniać do kształtowania polityki wobec starości i starzejącego się społeczeństwa. Częścią tej polityki powinno być stworzenie spójnego i kompleksowego na poziomie lokalnym systemu pomocy i opieki nad osobami niesamodzielnymi. Systemu, 30 Prof. dr hab. Józefina Hrynkiewicz, wystąpienie podczas Konferencji Jubileuszowej Rządowej Rady Ludnościowej Przemiany ludnościowe w Polsce. Przyszłość demograficzna, Kancelaria Prezesa Rady Ministrów, Warszawa 1.10.2014, debata panelowa: Wyzwania społeczno-gospodarcze związane ze starzejącym się społeczeństwem bip.stat. gov.pl/download/gfx/bip/pl/ /531/1/1/ tematyka_panelu.pdf [2.11.2014]. SnR_2016-2.indd 23 26.04.2017 13:24:38
24 Elżbieta Bojanowska [16] który również uwzględniałby ich opiekunów. Wydaje się zatem zasadne, aby model rodzinny był obudowywany systemem wsparcia ze strony państwa, samorządu, trzeciego sektora i rynku. Rodzina zaś powinna być traktowana jako najważniejszy sprzymierzeniec instytucji i organizacji udzielających pomocy. Jest to szczególnie ważne nie tylko z uwagi na racjonalne wykorzystanie ludzkich zasobów, ale i ze względów ekonomicznych. Dlatego wydaje się, iż przy kształtowaniu systemu pomocy i opieki powinno się po pierwsze uwzględniać możliwość wyboru formy opieki i pomocy przez osobę starszą i niesamodzielną, zgodnej zarówno z osobistymi preferencjami, jak i z możliwościami finansowymi. Po drugie, zgodnie z zasadą pomocniczości, powinno się zapewnić ścisłą współpracę samorządów lokalnych w realizacji usług z najbliższym otoczeniem osoby starszej. Ponadto stworzyć odpowiednie warunki zaspokajania potrzeb seniorów, także poprzez wsparcie rodzin i najbliższego ich środowiska, między innymi poprzez rozszerzenie katalogu usług w miejscu zamieszkania skierowanych do nieformalnych opiekunów seniorów (np. grupy wsparcia dla opiekunów, dostęp do instytucji opieki alternatywnej na czas nieobecności opiekuna przy niesamodzielnej osobie, objęcie osób sprawujących opiekę ubezpieczeniem społecznym i zdrowotnym z tego tytułu). Wszystkie działania powinny mieć również na celu dążenie do zapewnienia trwałej pozycji w strukturze społecznej oraz niedopuszczenie do marginalizacji społecznej osób starszych i niesamodzielnych. Elżbieta Bojanowska: The effects of socio-demographic changes on families with elderly and dependent members Changes in family structure resulting from the transformation of matrimonial and procreative behavior, including the decline in birth rates below the rate of replacement, the lengthening of the average life expectancy and migration all contribute to the process of aging of the Polish society. Therefore, among the major contemporary problems is the increasing share in population of people who will require assistance in basic activities of daily life and will not be able to function independently without the help of third parties, both at home and in social environments. The consequence of which is the necessity of building a decentralized and comprehensive, yet consistent, system of care for the elderly and dependent. Such system of assistance and care should take into account the personal preferences of the impacted elderly and dependent persons in regards to the services that are to be provided, while remaining consistent with their financial possibilities. Secondly, in accordance with the principle of subsidiarity, such system should ensure close cooperation between local governments and the immediate SnR_2016-2.indd 24 26.04.2017 13:24:38