Dr hab. Ryszard Piotrowski, prof. UW 25 maja 2018 r. Katedra Prawa Konstytucyjnego Wydział Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego Recenzja rozprawy doktorskiej Pana mgr. Macieja Bartosza Furtasa pt. Ewolucja ustroju konstytucyjnego Irlandii, Warszawa 2018, 379 stron wydruku I. Wybór tematu i tytuł rozprawy Wybór tematu jest trafny. We współczesnych państwach uważanych za demokratyczne wzrasta doniosłość problematyki zmian ustrojowych, a w nauce prawa konstytucyjnego kwestia zmiany konstytucji, a zwłaszcza uwarunkowań i granic tego procesu stale zyskuje na znaczeniu. Doświadczenia irlandzkie, zgromadzone w ostatnich latach, są z tej perspektywy szczególnie interesujące. Godne uwagi są zwłaszcza konteksty historyczne irlandzkich przeobrażeń ustrojowych, związane ze stosunkami irlandzko-brytyjskimi oraz irlandzką walką o niepodległość. Autor recenzowanej pracy poświęca swoje rozważania syntetycznemu przedstawieniu historii Irlandii i na tym tle omawia prawo ustrojowe tego kraju, z podziałem na okres 1919 1937 (do uchwalenia obecnie obowiązującej Konstytucji) oraz okres od 1937 roku do czasów współczesnych. Tytuł rozprawy odzwierciedla jej tematykę, aczkolwiek nie jest pozbawiony pewnej nieadekwatności. Przedmiotem pracy jest w istocie przedstawienie trzech irlandzkich konstytucji na tle zarysu dziejów tego kraju. 1
Rozprawa dotyczy zatem kształtowania się ustroju konstytucyjnego Irlandii. Autor nie opisuje przekształcania się form prostszych w bardziej złożone, ani nie identyfikuje przemian niższych form organizacji ustrojowej w bardziej doskonałe. Wymagałoby to określenia kryteriów oceny, tak złożoności, jak i doskonałości form ustrojowych, a więc np. wskazania poziomu ochrony praw człowieka jako tego rodzaju kryterium, co nie wydaje się sprzeczne z poglądami Autora. Zagadnienie ewolucji ustrojowej i jej odzwierciedlenia w prawie konstytucyjnym samo w sobie bardzo skomplikowane Autor traktuje jako drugoplanowe, koncentrując się zwłaszcza w trzeciej części rozprawy raczej na komentowaniu przepisów konstytucji. Zakończenie rozprawy wydaje się potwierdzać to spostrzeżenie. II. Źródła i literatura Praca zawiera bardzo obszerną bibliografię, starannie skonstruowaną, obejmującą ponad 140 pozycji, w tym zestawione łącznie zarówno monografie, jak i artykuły z czasopism, wykorzystywane w rozprawie w sposób pogłębiony, pozwalający czytelnikom pracy zrozumieć, że pozycje powoływane w licznych i poprawnie stosowanych przypisach nie służą Autorowi jedynie jako swoiste ozdobniki potwierdzające Jego kompetencje, ale wzbogacają argumentację przedstawioną w opracowaniu. Zaletą pracy są odesłania do stron internetowych zawarte w przypisach; nie zostały one zebrane w postaci wyodrębnionej netografii. Zwraca uwagę imponujący wykaz wykorzystanych aktów prawnych oraz orzeczeń sądowych. Na podkreślenie zasługuje właściwa Autorowi znajomość rozległego i zróżnicowanego orzecznictwa oraz umiejętność syntetycznej prezentacji stanowisk zawartych w poszczególnych judykatach. Literatura dotycząca podjętej przez Doktoranta problematyki jest bogata i różnorodna, co wymagało dokonania autorskiego wyboru. Nie obejmuje on 2
opracowań porządkujących pojęcia z dziedziny teorii konstytucji i ewolucji ustrojów konstytucyjnych, zasługujących być może na uwzględnienie przy sporządzaniu wersji rozprawy przeznaczonej do druku. Dotyczy to także literatury z zakresu teorii prawa konstytucyjnego porównawczego, uwzględnionej jedynie w skromnym zakresie. Dobór źródeł w pełni odpowiada wymaganiom stawianym tego rodzaju przedsięwzięciu badawczemu. Na uznanie zasługuje staranność i sumienność Autora, wyrażająca się w przemyślanym, podporządkowanym dążeniu do realizacji celów badawczych i starannym operowaniu materiałem źródłowym. III. Struktura rozprawy Recenzowana praca składa się ze wstępu, trzech części i zakończenia, przy czym część druga składa się z trzech rozdziałów, a część trzecia z siedmiu rozdziałów. Praca zawiera także jak już wspomniano wykaz materiałów źródłowych. We wstępie Autor przedstawia koncepcję pracy. Część pierwsza poświęcona jest zarysowi dziejów Irlandii, pozostałe części zawierają omówienie zmieniających się w czasie rozwiązań konstytucyjnych. Doktorant wnikliwie, wykorzystując materiały źródłowe, w tym orzecznictwo sądowe, analizuje okoliczności kształtowania się i funkcjonowania poszczególnych regulacji ustrojowych. Zawarty w części pierwszej rozprawy zarys dziejów Irlandii jest bardzo skrótowy, ale napisany ciekawie. Trafnie skoncentrowano uwagę czytelnika na znaczących dla ustroju zdarzeniach i procesach. W części drugiej rozdział I poświęcono Konstytucji Pierwszego Zgromadzenia Irlandii; w rozdziale II Autor przedstawia tło historyczne Konstytucji Wolnego Państwa Irlandzkiego; rozdział III zawiera obszerną analizę Konstytucji Wolnego Państwa Irlandzkiego. Część trzecią pracy, traktującą o Konstytucji Irlandii z 1937 roku, otwiera rozdział IV, który zawiera ogólną charakterystykę ustroju i Konstytucji. 3
Rozdział V poświęcono głowie państwa, rozdział VI legislatywie i procesowi legislacyjnemu, rozdział VII egzekutywie, rozdział VIII sądownictwu, rozdział IX prawom fundamentalnym, rozdział X przepisom szczególnym, w tym przejściowym i końcowym. Rozprawa zawiera zakończenie, w którym Autor przedstawia syntezę swoich poglądów dotyczących irlandzkiej ewolucji ustrojowej. Strukturę rozprawy należy uznać za spójną i logiczną, w pełni adekwatną do zamierzonych celów badawczych i dzięki temu umożliwiającą ich osiągnięcie. Jednakże chronologiczna, nie zaś problemowa, struktura pracy nie ułatwia Autorowi identyfikacji głównych nurtów ewolucji ustrojowej, a także przedstawienia rozwoju kultury prawnej w warunkach interferencji common law i prawa stanowionego (na s. 183 Autor zauważa obracamy się w sferze common law, ale z rozprawy wynika, że także w sferze prawa stanowionego praca nie objaśnia relacji tych sfer i jej ustrojowego znaczenia). Zwraca uwagę brak w strukturze pracy części poświęconej identyfikacji zasad ustrojowych na podstawie obowiązującej Konstytucji oraz części poświęconej koncepcji źródeł prawa. IV. Rezultat badawczy i wartość refleksji naukowej 1. Ocena ogólna. Doktorant, wykazując pasję badawczą, sumienność oraz staranność i biegłość w przedstawianiu i analizowaniu obszernego materiału informacyjnego, dostarcza czytelnikom rozległej wiedzy o kształtowaniu się konstytucyjnego ustroju Irlandii i jego współczesnych dylematach, znajdujących odzwierciedlenie w orzecznictwie. W pracy zastosowano metody analizy dogmatycznej oraz historycznej, politologicznej i porównawczej, a także funkcjonalnej i statystycznej, stosowne dla prezentacji tematu. 4
Zasadniczy problem badawczy rozprawy a więc, jak to formułuje Doktorant, przedstawienie ewolucji ustroju konstytucyjnego Irlandii (s. 6) został przeanalizowany w drodze krytycznego omówienia aktów prawnych oraz praktyki orzeczniczej. To właśnie podejście pozwala Autorowi na analizę tworzenia oraz przemian rozwiązań ustrojowych. Uogólnienie tych procesów stanowi odzwierciedlenie dostrzeganej przez Autora ewolucji ustrojowej, w której przebiegu odróżnia On inspiracje rodzime i wpływy zewnętrzne. Rozważania Autora podporządkowane są dogmatycznej i historycznej, a także w pewnym stopniu - porównawczej analizie przeobrażeń irlandzkiego prawa konstytucyjnego na tle jego funkcjonowania. Doktorant nie rozważa w szerszym zakresie zagadnienia związku między przemianami kultury konstytucyjnej a genezą poszczególnych rozwiązań ustrojowych, w tym zwłaszcza roli debaty publicznej w procesie zmian konstytucyjnych. Rozprawa zawiera natomiast cenne rozważania dotyczące procesu kształtowania się prawnych form suwerenności Irlandii. Wartościowym rezultatem badawczym jest właśnie analiza prawnej drogi budowania suwerenności państwowej Irlandii w rozwiązaniach konstytucyjnych, a także suwerenności narodu wyrażającej się w formach demokracji bezpośredniej i ich znaczeniu ustrojowym. Wartość refleksji naukowej zawartej w recenzowanej pracy polega na wykazaniu znaczenia ciągłości i zmiany w kształtowaniu się ustroju konstytucyjnego. Autor w konkluzji rozprawy ocenia, że twórcy irlandzkiej ustawy zasadniczej opracowali konstytucję bardzo uniwersalną, odzwierciedlającą aktualną wolę suwerena, która zmienia się wraz z pokoleniami wyznającymi zgoła odmienne poglądy niż jej twórcy (s. 356). Jeżeli pogląd ten odzwierciedla stanowisko Doktoranta w kwestii teorii konstytucji, co nie jest pewne, to wypada zauważyć, że tego rodzaju identyfikacja uniwersalizmu funkcji konstytucji wydaje się jednostronna. 5
Na uznanie zasługuje przeprowadzona przez Doktoranta szczegółowa analiza konstytucji irlandzkich na tle historycznym, co umożliwia czytelnikom rozprawy zapoznanie się z oryginalnym dorobkiem myśli ustrojowej tego kraju. Pozwala także na rozważenie powiązań między konstytucyjnymi zasadami ustroju a najnowszą historią Irlandii i jej tradycjami. Niezależnie od szczegółowych uwag krytycznych, które w moim przekonaniu nie umniejszają wartości rozprawy, mogę zatem stwierdzić, że Doktorant rozwiązał postawiony problem badawczy w sposób samodzielny i oryginalny. 2. Uwagi szczegółowe. Autor nie definiuje pojęcia ewolucji ustroju. Ze wstępu do rozprawy wynika, że ewolucją jest suma zmian konstytucyjnych. Nie jest jednak jasne, jakie zmiany pozostają w granicach zastosowanego w pracy pojęcia ewolucji, a jakie byłyby zmianami o charakterze rewolucyjnym. Nie jest też jasne, jak Doktorant rozumie pojęcie konstytucji, a zwłaszcza konstytucji sztywnej, o której mowa w pracy (np. s. 357). Skoro sztywność Konstytucji Irlandii nie stanowi jak Autor twierdzi na s. 357 jakiejkolwiek przeszkody w takim jej ukształtowaniu, jakie odpowiada aktualnej potrzebie i woli większości społeczeństwa, to czy w istocie mamy do czynienia z konstytucją sztywną i czy Irlandia w świetle wywodów Autora rzeczywiście ma konstytucję? Być może ewolucja ustroju konstytucyjnego Irlandii polega właśnie na swoistej redukcji znaczenia ustawy zasadniczej pisanej na rzecz swoistej konstytucji funkcjonalnej. Zagadnienia tu sygnalizowane istotne z punktu widzenia teorii konstytucji pozostają jednak poza zakresem recenzowanej pracy. Autor podejmuje problem członkostwa Irlandii w Unii Europejskiej. Zasługuje na rozważenie, w jakiej mierze ewolucja ustroju konstytucyjnego 6
Irlandii zbliża ten kraj do wspólnych tradycji konstytucyjnych państw członkowskich i wartości europejskich, w tym państwa prawnego, o których mowa w Traktacie o Unii Europejskiej. Nie jest jasne w świetle rozprawy w jakich granicach akceptacja woli większości jest kompatybilna z paradygmatem demokratycznego państwa prawnego. Zgłaszane tu szczegółowe uwagi krytyczne nie umniejszają wartości rozprawy, ale mogą posłużyć Autorowi do przygotowania wersji rozprawy przeznaczonej do druku. Pogłębiona analiza ustroju konstytucyjnego Irlandii spotka się zapewne z zainteresowaniem czytelników. V. Język pracy Doktorant posługuje się klarowną polszczyzną, komunikatywną i poprawną, która ułatwia czytelnikowi zrozumienie wywodów. Staranna redakcja tekstu i niemal brak literówek świadczą o sumienności Autora. Właściwy Autorowi sposób przedstawiania złożonej problematyki zachęca do lektury pracy. VI. Konkluzja Sformułowane w recenzji uwagi krytyczne nie podważają zasadniczo pozytywnej oceny przedłożonej mi do zaopiniowania rozprawy, która jest wynikiem przeprowadzonych przez Doktoranta samodzielnych badań, dotyczących doniosłego i trudnego problemu. Samodzielność badawcza Doktoranta znajduje wyraz zarówno w treści rozprawy, jak też w sposobie przedstawienia omawianych zagadnień. Doktorant poddał naukowej analizie rozległą literaturę przedmiotu oraz orzecznictwo, co pozwoliło na wnikliwe i systematyczne przedstawienie zagadnienia ewolucji konstytucyjnego ustroju Irlandii stosownie do właściwej Doktorantowi interpretacji tematu. Tym samym Doktorant wykazał nie tylko znakomitą znajomość przepisów konstytucji 7
irlandzkich, ogólną wiedzę teoretyczną w dziedzinie prawa konstytucyjnego, ale także zdolność syntetyzowania zjawisk zachodzących we współczesnym prawie irlandzkim. W ten sposób Autor rozprawy dojrzałej i samodzielnej, a zarazem stanowiącej oryginalne rozwiązanie problemu naukowego - udowodnił, że cechuje Go umiejętność samodzielnego prowadzenia pracy naukowej i dlatego zasługuje na stopień doktora. Wypełniając obowiązki recenzenta, powołanego uchwałą Senatu Akademii Leona Koźmińskiego, mogę zatem stwierdzić, że rozprawa Pana mgr. Macieja Bartosza Furtasa pt. Ewolucja ustroju konstytucyjnego Irlandii, przygotowana pod kierownictwem naukowym Pana Prof. dr. hab. Jana Wawrzyniaka, w pełni odpowiada wymogom stawianym rozprawom doktorskim przez art. 13 ust. 1 ustawy z dnia 14 marca 2003 r. o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki (t.j. Dz. U. z 2017 r., poz. 1789 ze zm.). Rozprawa ta stanowi oryginalne rozwiązanie problemu naukowego, wykazuje ogólną wiedzę teoretyczną kandydata w danej dyscyplinie oraz właściwą kandydatowi umiejętność samodzielnego prowadzenia pracy naukowej. Jednocześnie wnoszę o zakwalifikowanie Doktoranta do dalszych etapów postępowania w przedmiocie nadania stopnia doktora nauk prawnych. Ryszard Piotrowski 8