Rejent" rok 6 nr 7-8(63-64) lipiec-sierpień 1996 r. Robert Fronc Glosa do uchwały Sądu Najwyższego z dnia 25 stycznia 1995 r. III CZP 177/94 Nie jest dopuszczalne podwyższenie kapitału zakładowego spółki z ograniczoną odpowiedzialnością przez ponowne oszacowanie wkładów niepieniężnych wniesionych na pokrycie kapitału zakładowego"*. Głosowana uchwala Sądu Najwyższego zajmuje się problematyką dopuszczalności pokrycia udziałów w podwyższonym kapitale zakładowym z ograniczoną odpowiedzialnością przez ponowne oszacowanie wkładów niepienieżnych. Z tego też względu orzeczenie to dotyczy istotnego zarówno z punktu widzenia praktycznego, jak i teoretycznego zagadnienia prawnego, stanowiącego odpowiedź na pytanie przedstawione Sądowi Najwyższemu w trybie art. 391 1 k.p.c. o następującej treści: Czy walne zgromadzenie wspólników spółki z ograniczoną odpowiedzialnością może dokonać zwiększenia wartości dotychczasowych udziałów lub podwyższenia kapitału zakładowego i przyznania wspólnikom nowych udziałów jedynie na podstawie przeszacowania aportów stanowiących własność spółki, a wniesionych do spółki przez udziałowców ma pokrycie kapitału zakładowego, a więc rzeczy stanowiących 165
Robert Fronc własność spółki w chwili podejmowania uchwały walnego zgromadzenia wspólników spółki?" Sąd Najwyższy w odpowiedzi na przedstawione pytanie podjął przytoczoną wyżej uchwałę. Trudno jest odmówić trafności stanowisku Sądu Najwyższego wyrażonemu w głosowanej uchwale w tak oczywistej kwestii. Kapitał zakładowy określa się jako ustaloną w umowie spółki z ograniczoną odpowiedzialnością cyfrowo oznaczoną kwotę stanowiącą sumę wartości nominalnej udziałów 1. Wspólnicy, zawierając umowę spółki z o.o., obejmują udziały w kapitale zakładowym. Objęcie udziału przez wspólnika stanowi zadeklarowanie wniesienia do majątku spółki pieniędzy lub wkładów niepieniężnych (aportów), jest więc zobowiązaniem wspólnika wobec spółki 2. Od objęcia udziału należy odróżnić jego pokiycie określonym wkładem, co stanowi wykonanie obowiązku wynikającego z objęcia udziału przez wspólnika, a więc dokonanie wpłat gotówkowych (jeśli chodzi o wkłady pieniężne) bądź też przeniesienie na spółkę własności rzeczy lub innych praw majątkowych (jeśli chodzi o wkłady niepieniężne). W głosowanej uchwale istotnym zagadnieniem jest określenie pojęcia i przedmiotu wkładu niepieniężnego oraz jego wpływ na sytuację majątkową spółki z o.o. Wkładem w spółce z o.o. jest określony w umowie przedmiot świadczenia każdego ze wspólników w zamian za obejmowany udział 3. Wspólnik może pokryć udział w spółce wkładami pieniężnymi lub wkładami niepieniężnymi (aportami). Przepisy kodeksu handlowego nie zawierają definicji wkładu niepieniężnego, co w konsekwencji spowodowało, że problematyka zdolności aportowej jest szerokim przedmiotem zainteresowań tak doktryny, jak i orzecznictwa 4. Zgodnie z dotychcza- 1 A. Szajkowski, w:) S. Sołtysiński, A. Szajkowski, J. Szwaja, Kodeks handlowy. Komentarz, t. I, C.H. Beck/PWN, Warszawa 1994, s. 854, 858, 903; K. Kruczalak, Prawo handlowe. Zarys wykładu, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1994, s. 145. 2 Zob. uzasadnienie uchwały SN z dnia 2 marca 1993 r. III CZP 123/92, OSN 1993, nr 10, poz. 167. 3 A. Szajkowski, op. cit., s. 907; T. Dziurzyński, Z. Fenichel, M. Honzatko, Kodeks handlowy. Komentarz, Księgarnia Powszechna, Kraków 1936, s. 295. 4 M. Allerhand, Kodeks handlowy. Komentarz, t. II, Wydawnictwo Park, Bielsko-Biała 1992, s. 12; T. Dziurzyński, Z. Fenichel, M. Honzatko, op. cit., s. 295; A. Szajko- 166
Glosa sowym orzecznictwem, przedmiotem aportu oprócz rzeczy mogą być także inne prawa majątkowe 5. Następnie przedmiotem aportu może być wszystko, co - nie będąc pieniądzem - przedstawia jakąkolwiek wartość ekonomiczną 6. Nadto przedmiotem aportu mogą być prawa bezwzględne lub względne, jeżeli są zbywalne i mogą jako aktyw wejść do bilansu spółki 7. Mając powyższe na uwadze, ogólnie można zaznaczyć, że przedmiotem aportu może być każde zbywalne prawo majątkowe 8. Stosownie do art. 163 1 k.h., gdy wspólnik pokrywa swój udział w spółce wkładami niepieniężnymi, wówczas osobę wspólnika, przedmiot wkładu (aportu) oraz ilość i wysokość przyznanych w zamian udziałów należy wymienić w umowie spółki. Jeśli chodzi o wycenę aportu, to pozostawiona jest autonomicznej woli stron umowy spółki. W stosunku do wspólników przyjęcie aportu w określonej cenie jest umową, która na ogólnych zasadach podlega zasadzie swobody umów (art. 353 1 k.c.) 9. Zgodnie z regułą pierwszeństwa autonomii woli zarówno przedmiot aportu, jak i jego oszacowanie (w dniu zawarcia umowy spółki) pozostają w gestii uzgodnień między wspólnikami 10. Mając powyższe na uwadze, zasadą jest, że aporty wycenia się tylko 5 6 1 8 9 10 wski, op. cit., s. 907; A.W. Wiśniewski, Prawo o spółkach. Podręcznik praktyczny, t II, Twigger S.A, Warszawa 1992, s. 93; C. Wiśniewski, Prawa względne jako przedmiot aportu w spółkach kapitałowych. Z doświadczeń niemieckich, PUG 1991, nr 5, s. 37; J. Jacyszyn, Postacie pokrycia wkładu niepieniężnego w spółkach kapitałowych, Rejent" 1992, nr 12, s. 9; J. Fiolka, Własność nieruchomości jako przedmiot aportu do spółki z o.o., PPH 1993, nr 4, s. 13; post. SW w Warszawie z 2.07.1990 r. XIV GR 1/90, OG 1991, z. 2, poz. 24; post. SN z 19.09.1990 r. III CRN 268/90, PUG 1991, z. 5, poz. 25; uchwala SN z 26.04.1991 r. III CZP 32/91, OSN 1991, nr 11-12, poz. 277, OG 1992, z. 1; uchwala SN z 5.12.1991 r. III CZP 128/91 (nie publ.); uchwała SN z 20.05.1992 r. III CZP 52/92, PPH 1992, nr 1, s. 20; uchwala SN z 2.03.1993 r. III CZP 123/92, OSN 1993, nr 10, poz. 167, s. 7; uchwała SN z 26.03.1993 r. III CZP 20/93, OSN 1993, nr 9, poz. 157, s. 84; uchwała SN z 26.03.1993 r. III CZP 21/93 (nie publ.). Uzasadnienie uchwały SN z 2.03.1993 r. III CZP 123/92, OSN 1993, nr 10, poz. 167, s. 7 i n. A. Szajkowski, op., cit., s. 907. T. Dziurzyński, Z. Fenichel, M. Honzatko, op. cit., s. 313; uzasadnienie uchwały SN z 7.04.1993 r. III CZP 23/93, OSN 1993, nr 10, poz. 172, s. 70-71. 167
Robert Fronc raz - w dniu zawarcia umowy spółki z o.o. Przepisy kodeksu handlowego nie wymagają określenia w umowie spółki z o.o. wartości wkładu niepieniężnego, a jedynie należy wymienić jego przedmiot. Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 7 kwietnia 1993 r. 11 orzekł, iż zaniżenie wartości wnoszonego wkładu niepieniężnego dla pokrycia udziału w spółce z o.o. nie powoduje nieważności umowy zobowiązującej taką spółkę. Jedynie w sytuacji nadmiernego wygórowania ceny aportu w stosunku do jego rzeczywistej wartości znajduje zastosowanie przepis art. 176 k.h., wprowadzający wobec wspólnika, który wniósł taki aport, oraz członków zarządu, którzy znając ten stan rzeczy, zgłosili spółkę do rejestru handlowego, obowiązek solidarnego wyrównania spółce brakującej wartości, ale tylko w przypadku niewypłacalności spółki przed upływem 3 lat od jej zarejestrowania lub podwyższenia kapitału zakładowego. Przepis ten podyktowany jest potrzebą ochrony wierzycieli w przypadku niewypłacalności spółki 12. Zgodnie ze wspomnianą wyżej zasadą, że wycena aportu pozostaje domeną uzgodnień między wspólnikami w postępowaniu rejestrowym, sąd przy rozpoznawaniu sprawy o zarejestrowanie spółki z o.o. nie ma prawa badania wartości wkładu niepieniężnego 13, obowiązkiem jego jest jedynie kontrola zgodności wniesienia aportu z przepisem art. 166 k.h., a więc sprawdzenie, czy w umowie spółki oznaczono osobę wnoszącą aport, przedmiot aportu i przyznane z niego udziały 14. Przytoczenie powyższych zasad, dotyczących problematyki aportu przy powstaniu spółki z o.o., było konieczne z uwagi na to, iż te same zasady, dotyczące pokrywania udziałów aportami, stosuje się odpowiednio przy podwyższeniu kapitału zakładowego (art. 257 k.h.). Podwyższenie kapitału zakładowego jest podstawową formą inwestycji w spółkach kapitałowych 15. Celem podwyższenia kapitału za- 11 12 T. Dziurzyński, Z. Fenichel, M. Honzatko, op. cit., s. 313; M. Allerhand, op. cit., s. 24. 13 A. Szajkowski, op. cit., s. 910. 14 Post. SN z 19.09.1990 r. III CRN 268/90, PUG 1991, nr 5, poz. 25; B. Gawlik, Zbiór orzeczeń - Kodeks handlowy, Prawo upadłościowe, Prawo o postępowaniu układowym 1936-93, Wydawnictwo Park, Bielsko-Biała 1994, s. 113. 15 T. Dziurzyński, Z. Fenichel, M. Honzatko, op. cit., s. 422; Allerhand, op. cit., s. 109; R. Kasprzyk, Podwyższenie kapitału w spółkach kapitałowych, Palestra" 168
Glosa kładowego jest najczęściej pozyskanie dla spółki nowych środków pieniężnych bądź niepieniężnych. Pokrycie objętych udziałów w podwyższonym kapitale zakładowym może być realizowane w zasadzie kilkoma sposobami. Zasadniczym i podstawowym oraz najczęściej stosowanym sposobem pokrycia jest wniesienie nowych wkładów pieniężnych lub aportów bądź też przesunięcie do kapitału zakładowego zysku spółki 16. Ten sposób pokrycia udziałów w podwyższonym kapitale zakładowym najwyraźniej uwidacznia cel podwyższenia, gdy spółka potrzebuje nowych środków finansowych z tego powodu, że jej dotychczasowy majątek nie wystarcza na prowadzenie efektywnej działalności, a zaistniała potrzeba przedsięwzięć inwestycyjnych lub też dotychczasowy majątek uległ zmniejszeniu na skutek amortyzacji 17. Pokrycie udziałów w podwyższonym kapitale zakładowym może nastąpić przez kapitalizację rezerw. Sposób ten polega na przesunięciu do kapitału zakładowego środków finansowych ujętych w funduszu zapasowym lub rezerwowym 18. W tym wypadku majątek spółki wskutek podwyższenia kapitału zakładowego nie zwiększa się. Pokrycie udziałów następuje w drodze zwykłej operacji rachunkowej, polegającej na przepisaniu sum z pozycji kapitał rezerwowy, zapasowy" na pozycję kapitał zakładowy" 19. Z takim pokryciem udziałów w podwyższonym kapitale zakładowym łączy się otrzymanie przez wspólników, którzy objęli udziały, udziałów niejako za darmo (tzw. udziały gratisowe) 20. Ponadto pokrycie udziałów w podwyższonym kapitale zakładowym może nastąpić przez konwersję wierzytelności na udziały 21. Należy zauważyć, że ten sposób pokrycia udziałów na gruncie przedwojennego orzecznictwa był nie- 1991, nr 3-4, s. 32; A. Kidyba, w: A. Jakubecki, A. Kidyba, J. Mojak, R. Skubisz, Zarys prawa spółek, Lublin 1994, s. 135; K Kruczalak, op. cit., s. 164. 16 A. Szajkowski, op. cit., s. 1116. 17 R. Kasprzyk, op. cit., s. 32. 18 J. Tomkiewicz, J. Bloch, Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością. Komentarz, Warszawa 1934, s. 192; T. Dziurzyski, Z. Fenichel, M. Honzatko, op. cit., s. 422; R. Kasprzyk, op. cit. s. 37; A. Szajkowski, op. cit., s. 1116; K Kruczalak, op. cit., s. 164; A. Kidyba, op. cit., s. 135. 19 R. Kasprzyk, op. cit., s. 37. 20 Por. analogiczną sytuację w spółce akcyjnej, A. Jakubecki, [w:) A. Jakubecki, A. Kidyba, J. Mojak, R. Skubisz, op. cit., s. 180. 21 R. Kasprzyk, op. cit., s. 36. 169
Robert Fronc dopuszczalny. Sąd Najwyższy w orzeczeniu z dnia 11 listopada 1924 r. orzekł, że wpłaty na podwyższenie kapitału zakładowego nie można dokonać przez potrącenie odpowiedniej kwoty z wierzytelności wspólnika do spółki 22. Jednakże obecne orzecznictwo Sądu Najwyższego dopuszcza możliwość pokrycia udziałów po podwyższeniu kapitału zakładowego spółki z o.o. przez oświadczenie wspólnika o przeniesieniu - na poczet jego udziału - jego wierzytelności przysługującej mu wobec tej spółki 23. Taki sposób pokrycia wzmacnia kondycję finansową spółki poprzez jej oddłużenie 24. Majątek spółki wzrasta w efekcie umorzenia przez potrącenie wierzytelności wspólników wobec spółki. Przedstawione wyżej uwagi, dotyczące sposobów pokrycia udziałów w podwyższonym kapitale zakładowym, dają podstawę do zaakceptowania stanowiska Sądu Najwyższego wyrażonego w głosowanej uchwale. Jeżeliby dopuścić możliwość pokrycia udziałów w podwyższonym kapitale zakładowym przez ponowne oszacowanie wkładów niepieniężnych wniesionych na pokrycie kapitału zakładowego, to należałoby się zastanowić nad pytaniem: co w tym przypadku jest przedmiotem aportu? Odpowiedzi na to pytanie wymagają przepisy kodeksu handlowego o podwyższeniu kapitału zakładowego. Stosownie do art. 257 k.h., przepisy działu niniejszego o wysokości udziału, o wpłacie na poczet kapitału zakładowego oraz o wkładach niepieniężnych stosuje się odpowiednio przy podwyższeniu kapitału zakładowego, a więc m.in. art. 163 1 k.h. W związku z tym uchwała o podwyższeniu kapitału zakładowego, jeżeli podwyższenie następuje na mocy dotychczasowych postanowień umowy spółki (art. 255 1 k.h.), bądź umowa o zmianie umowy spółki powinny określać, w przypadku pokrycia aportem udziałów w podwyższonym kapitale zakładowym, osobę wspólnika, przedmiot wkładu (aportu) oraz ilość i wysokość przyznanych w zamian udziałów. Udzielając odpowiedzi na postawione wyżej pytanie, przedmiot aportu stanowić będzie sama czynność ponownej wyceny aportu. Ta- 22 Orzeczenie SN z 11.11.1924 r. III R 1395/24, RPEiS 1925, s. 1220, cyt za J. Tbmkiewicz, J. Bloch, op. cit., s. 198. 23 Uchwala SN z 26.03.1993 r. III CZP 20/93, OSN 1993, nr 9, poz. 157, s. 84. Por. podobne uregulowania w ustawie z dnia 3 marca 1993 r. o restrukturyzacji finansowej przedsiębiorstw i banków oraz o zmianie niektórych ustaw - Dz.U. z 1993 r. Nr 18, poz. 82. 170
Glosa kie rozwiązanie nie da się pogodzić w żadnym wypadku z istotą przedmiotu wkładu niepieniężnego, którym, jak już na wstępie zaznaczono, może być każde zbywalne prawo majątkowe. Przyjęcie takiego rozwiązania jest sprzeczne z celem, dla którego podwyższa się kapitał zakładowy. Celem tym, jak już wyżej zaznaczono, jest pozyskanie przez spółkę dodatkowych środków finansowych (wyjąwszy przypadek, gdy pokrycie udziałów w podwyższonym kapitale zakładowym następuje przez kapitalizację rezerw). W tym przypadku nie dochodzi do żadnego świadczenia przez wspólników obejmujących udziały w podwyższonym kapitale zakładowym na rzecz spółki. Spółka nie nabywa żadnych dodatkowych środków finansowych w efekcie podwyższenia kapitału. I nadto, jak trafnie Sąd Najwyższy w uzasadnieniu uchwały zauważył, takie działanie jest sprzeczne z przepisami kodeksu handlowego, regulującymi zagadnienie podwyższenia kapitału zakładowego. Wpis podwyższenia kapitału zakładowego spółki z o.o. do rejestru handlowego ma charakter konstytutywny. Stosownie do art. 258 2 k.h.., do zgłoszenia należy dołączyć oświadczenie wszystkich członków zarządu, że wpłaty na podwyższony kapitał zostały dokonane i że przejście wkładów niepieniężnych na spółkę z chwilą zarejestrowania podwyższenia kapitału zakładowego jest zapewnione. W związku z tym pokrycie udziałów w podwyższonym kapitale zakładowym realizuje się poprzez wniesienie wkładów (pieniężnych, niepieniężnych) przez wspólników (osoby trzecie), którzy objęli nowo powstałe udziały 25. Wyjątkiem od tej zasady jest zaznaczona wcześniej sytuacja, gdy pokrycie udziałów w podwyższonym kapitale zakładowym nastąpi przez kapitalizację rezerw. Wówczas nie dojdzie do wniesienia przez wspólników, którzy objęli udziały w podwyższonym kapitale zakładowym, żadnych środków pieniężnych lub rzeczowych z ich majątków osobistych do majątku spółki. Przyjęcie odpowiedzi pozytywnej na przedstawione Sądowi Najwyższemu pytanie nie da się pogodzić z konstrukcją kapitału zakładowego z jednej strony i pojęciem majątku spółki z o.o. z drugiej strony. W literaturze przedmiotu wymienia się m.in. zasadę stałości kapitału zakładowego oznaczającą, że może on być podwyższony lub obniżony tylko w trybie przepisów kodeksu 25 Z uzasadnienia głosowanej uchwały SN, OSN 1995, nr 5, poz. 75, s. 36. 171
Robert Fronc handlowego 26. Z zasady stałości kapitału zakładowego wynika, że kapitał zakładowy nie ma żadnego wpływu na majątek spółki. Sąd Najwyższy w uzasadnieniu głosowanej uchwały nadmienił, że kapitał zakładowy i majątek spółki nie są pojęciami tożsamymi 27. Co do zasady wielkości - te są identyczne w chwili zawarcia umowy spółki z o.o., jeżeli aporty zostały rzetelnie oszacowane 28. W przypadku zaniżenia wkładu niepieniężnego, wartość tego wkładu po zarejestrowaniu spółki wpłynie na wielkość majątku powstałej spółki, a nie na wysokość kapitału zakładowego. Natomiast w żadnym wypadku zaniżenie wartości wkładu niepieniężnego nie będzie mogło być podstawą do podwyższenia kapitału zakładowego przez ponowne oszacowanie aportów, ponieważ, jak trafnie zauważył Sąd Najwyższy w uzasadnieniu głosowanej uchwały, kapitał zakładowy stanowi sumę wartości nominalnej udziałów, a nie sumę wartości wkładów. Biorąc powyższe pod uwagę, uważam za niedopuszczalne pokrycie udziałów w podwyższonym kapitale zakładowym spółki z o.o. przez ponowne oszacowanie wkładów niepieniężnych wniesionych na pokrycie kapitału zakładowego. Dlatego też sformułowaną przez Sąd Najwyższy tezę należy uznać w pełni za słuszną. 26 A. Szajkowski, op. cit., s. 903; K. Kruczalak, op. cit., s. 147; uzasadnienie głosowanej uchwały SN, op. cit., s. 35. 27 T. Dziurzyński, Z. Fenichel, M. Honzatko, op. cit., s. 285; A. Szajkowski, op. cit., s. 28 856; A. Kidyba, op. cit., s. 104. 172