RACJONALNE UŻYTKOWANIE PASTWISK NIŻOWYCH

INSTYTUT TECHNOLOGICZNO-PRZYRODNICZY Zakład Użytków Zielonych Jerzy BARSZCZEWSKI, Zbigniew WASILEWSKI, Michał MENDRA RACJONALNE UŻYTKOWANIE PASTWISK NIŻOWYCH Falenty 2015 WYDAWNICTWO ITP

INSTYTUT TECHNOLOGICZNO-PRZYRODNICZY Dyrektor: dr hab. Piotr Pasyniuk, prof. nadzw. Wykonano w ramach realizacji Programu wieloletniego Standaryzacja i monitoring przedsięwzięć środowiskowych, techniki rolniczej i rozwiązań infrastrukturalnych na rzecz bezpieczeństwa i zrównoważonego rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich (Uchwała Nr 201/2011 Rady Ministrów z dnia 14 października 2011 r. w sprawie ustanowienia programu wieloletniego na lata 2011 2015) Priorytet 6. Działanie 6.1 Standaryzacja metod gospodarowania przyrodniczo-produkcyjną przestrzenią trwałych użytków zielonych, z uwzględnieniem ochrony bioróżnorodności Recenzenci: mgr inż. Jan Pajdzik, dr inż. Witold Rzepiński Kierownik Działu Wydawnictw: dr hab. Halina Jankowska-Huflejt, prof. nadzw. Opracowanie redakcyjne Iwona Ornoch Skład komputerowy Elżbieta Golubiewska ISSN 08060-1410 Copyright by Instytut Technologiczno-Przyrodniczy 2015 Adres Redakcji: Falenty, al. Hrabska 3, 05-090 Raszyn e-mail: wydawnictwo@itp.edu.pl; tel. +48 22 720-05-98, tel./fax +48 22 628-37-63 Realizacja wydania: Agencja Wydawniczo-Poligraficzna Gimpo

3 WSTĘP Pastwiska trwałe stanowią niewielki, ale niezwykle ważny składnik użytków rolnych. Pełnią one wiele ważnych funkcji zarówno w gospodarstwie rolnym, przestrzeni produkcyjnej, jak i na obszarach wiejskich. Powierzchnia pastwisk w Polsce od początku XXI w. systematycznie maleje. Przyczyn tego należy upatrywać w koncentracji bydła mlecznego w gospodarstwach specjalistycznych oraz zmian w żywieniu ze sposobu klasycznego bazującego na pastwiskach latem oraz kiszonkach i sianie zimą na żywienie pełnoporcjowe przez cały rok [BARSZCZEWSKI i in. 2006]. Dążenie w chowie bydła mlecznego do coraz wyższej jednostkowej wydajności wymusza zmiany w sposobie żywienia zwierząt. Wypas uznawany jest za zbyt ekstensywny sposób żywienia, wiążący się z dużymi stratami energii zwierząt na pokonywanie drogi na pastwisko i z powrotem oraz poruszanie się po pastwisku. W klasycznym sposobie żywienia, rolnicy utrzymują tylko te pastwiska, które położone są blisko obór, na których prowadzą często tylko okresowy wypas przez 3 4 godziny dziennie [WASILEWSKI, NAZARUK 2009]. Oprócz dostarczania najwartościowszej paszy objętościowej dla przeżuwaczy pastwiska spełniają niezwykle ważną funkcję zoohigieniczną oraz wiele innych funkcji pozaprodukcyjnych [WASILEWSKI 1998]. Pastwiska trwałe są w stanie dostarczać duże ilości paszy o wysokich walorach żywieniowych. Ze wszystkich pasz produkowanych na użytkach zielonych najwartościowsza i najtańsza jest zielonka pastwiskowa [OKULARCZYK 2002], która jest paszą bogatą w białko i energię, makro- i mikroskładniki, witaminy oraz całą gamę różnych substancji korzystnie wpływających na zdrowie zwierząt i jakość pozyskiwanych od nich produktów (mleko, mięso) [WASILEWSKI 2006]. Jej duża wartość pokarmowa gwarantuje wydajność zwierząt na poziomie, nawet 18 20 l mleka od krowy dziennie lub dobowe przyrosty masy ciała bydła opasowego na poziomie 0,8 1,0 kg od sztuki. ZNACZENIE PASTWISKOWEGO ŻYWIENIA ZWIERZĄT Pastwiskowe żywienie pozwala na uzyskanie następujących korzyści: ekonomicznych wynikających z niskich kosztów produkcji i pozyskiwania paszy (wydatek energetyczny związany z pobieraniem paszy przez zwierzęta na pastwisku jest nie tylko równoważy, ale znacznie go przewyższa); gospodarczych wynikających z ograniczenia produkcji nawozów naturalnych z uwagi na pozostawianie odchodów na pastwiskach; to również ograniczenie zużycie maszyn i energii na ich wywożenie i aplikację;

4 organizacyjnych wynikających ze znacznie zredukowanych nakładów siły roboczej związanych z żywieniem zwierząt (w chowie alkierzowym dowożenie paszy do obory, zadawanie jej do żłobów, usuwanie resztek); jakościowych wynikających ze składu botanicznego runi, która jako pasza zielona zawiera niezbędne dla zwierząt i w odpowiednich proporcjach składniki pokarmowe, zwłaszcza makro- i mikroelementy, białko (korzystny skład aminokwasowy), węglowodany, witaminy, związki hormonalne i inne, określane mianem związków czynnych; zoohigienicznych wynikających z niezwykle korzystnego wpływu ruchu na świeżym powietrzu, czynników atmosferycznych i słońca na zdrowie, kondycję i odporność zwierząt na choroby; sprzyjają temu również różne substancje dietetyczne i antyseptyczne znajdujące się w zjadanych żywych roślinach, zwłaszcza ziołach; środowiskowych wynikających z korzystnego wpływu zwierząt na glebę (ograniczanie intensywności mineralizacji substancji organicznej) i darń (zwiększenie jej zwartości, sprężystości, nośności), zwiększenie bioróżnorodności (flora, fauna od bezkręgowców aż po ssaki); krajobrazowych wynikających ze zwiększenia bogactwa i urozmaicenia krajobrazu oraz dużej wartości przyrodniczej i estetycznej. Wypasane zwierzęta oddziałują na ruń pastwiskową, glebę oraz środowisko przyrodnicze zarówno pozytywnie, jak i negatywnie (udeptywanie wierzchniej warstwy gleby, selektywne pobieranie przez nie paszy, pozostawianie odchodów). Celem ograniczenia lub wyeliminowania niekorzystnego oddziaływania należy prowadzić racjonalną gospodarkę pastwiskową, postępując według zasad: stosowanie użytkowania zmiennego, tj. kośno-pastwiskowego, prawidłowego urządzenia pastwiska, wyboru optymalnego terminu i sposobu wypasu, racjonalnego nawożenia (zgodnie z potrzebami), prowadzenia zabiegów pielęgnacyjnych zgodnie z potrzebami (rozgarnianie kretowisk, koszenie niedojadów). CHARAKTERYSTYKA SEZONU PASTWISKOWEGO W Polsce warunki meteorologiczne są znacznie zróżnicowane w zależności od regionu. Najmniej korzystne są w północno-wschodniej części kraju. Występują tam duże wahania temperatury powietrza (dobowe i roczne), głębokie przemarzanie gleby oraz przemarzanie nadziemnych części roślin w czasie ich wegetacji na skutek występowania, często bardzo silnych, przymrozków późnowiosennych i wczesnojesiennych. Wegetacja roślin trwa w tym rejonie 180 190 dni, a sezon pastwiskowy najczęściej ok. 130 140 dni.

5 Centralna Polska, leżąca w strefie klimatu przejściowego umiarkowanego, charakteryzuje się dużo lepszymi warunkami. Wegetacja roślin trwa 210 220 dni (najczęściej od końca marca do końca października), a sezon pastwiskowy najczęściej ok. 160 170 dni (od początku maja do połowy października). Pastwiska w naszej strefie klimatycznej plonują nierównomiernie w sezonie wegetacyjnym. Wielkość plonu uzyskiwanego w maju i czerwcu ocenia się na ok. 50% plonu rocznego, w lipcu i sierpniu już tylko na ok. 35%, a we wrześniu i październiku zaledwie na ok. 15% [MIKOŁAJCZAK 1983]. Wynika z tego konieczność przeznaczania coraz większych powierzchni do spasania dla określonego stada zwierząt w miarę upływu sezonu pastwiskowego. Orientacyjny udział plonów z poszczególnych wypasów (odrostów runi) w plonie rocznym na dobrym pastwisku przedstawia się następująco: I odrost ok. 20%, II ok. 25%, III ok. 22%, IV ok. 20% i V ok. 13% [WASILEWSKI 1997]. Selektywne pobieranie roślin pastwiskowych przez zwierzęta sprawia, że jej część nie jest zjadana. Wiążą się z tym pewne straty paszy, które nie powinny być większe niż 10% plonu. Ruń należy spasać w momencie uzyskania przez nią tzw. dojrzałości pastwiskowej, tj. w zależności od jej składu botanicznego oraz gatunku wypasanych zwierząt, po uzyskaniu wysokości 15 18 cm dla bydła, 12 15 cm dla koni oraz 10 12 cm dla owiec. Taką ruń zwierzęta chętnie pobierają i w stosunkowo krótkim czasie są w stanie zaspokoić swoje potrzeby pokarmowe. W takiej fazie rozwoju runi zawartość składników pokarmowych dla zwierząt jest optymalna, a wzajemne proporcje zawartości białka i węglowodanów są najbardziej korzystne. Spasanie runi zarówno zbyt młodej, jak i zbyt starej sprawia że zwierzęta pobierają jej mało, co niekorzystnie odbija się na ich wydajności. Na dobrym pastwisku czas pasienia się zwierząt nie przekracza 8 10 godz. na dobę, a jego wydłużenie nie sprzyja zwiększeniu pobrania paszy. Fot. 1. Przykład zbyt starej runi do spasania (fot. J. Jaszczyński)

6 Na pastwiskach intensywnych dla bydła zaleca się rozpoczynać wypas wiosną po uzyskaniu przez ruń już około 10 cm wysokości (kiedy plon można szacować na 4 5 t zielonej masy z ha), a w pełni sezonu ok. 15 cm (plon 7 8 t z.m./ha). Natomiast wysokość spasionej runi nie powinna być mniejsza niż 5 6 cm w przypadku wypasu bydła, 4 5 cm koni oraz 3 4 cm owiec. Należy stosować zasadę, że im większą wydajność mają wypasane zwierzęta, tym wysokość pozostawianej runi (dolnego jej piętra) powinna być wyższa. Wynika to z tego, że wartość paszowa runi pastwiskowej zmienia się na niekorzyść od piętra najwyższego do najniższego. Badania przeprowadzone na intensywnym pastwisku trwałym dla krów mlecznych w Falentach wskazują, że największym zmianom, we wszystkich piętrach runi, podlegała zawartość białka ogólnego, a mniejszym włókna surowego (tab. 1). Tabela 1. Kształtowanie się zawartości białka ogólnego i włókna surowego w runi pastwiskowej w zależności od jej piętra oraz nawożenia azotem Nawożenie PKN 120 Piętro runi mierzone od powierzchni gleby, cm 16 20 11 15 5 10 0 5 (ścierń) Białko ogólne 211 182 170 g/kg s.m. Włókno surowe 286 295 278 PKN 240 16 20 11 15 5 10 0 5 (ścierń) Źródło: badania własne [WASILEWSKI 1998]. 245 209 198 288 296 294 WARUNKI SIEDLISKOWE WYPASU ZWIERZĄT Użytki zielone w Polsce położone są na różnych rodzajach siedlisk (16 rodzajów), z których na połowie może być prowadzona gospodarka pastwiskowa (tab. 2). Różnorodność siedliskowa była podstawą ich podziału i została usystematyzowania i funkcjonuje pod nazwą Typologiczny podział łąk [GRZYB, PROŃCZUK 1994]. Uwzględniono w nim: położenie w topografii terenu, typ gleby oraz jej uwilgotnienie, a ponadto rodzaj zasilającej je wody (opadowa, powierzchniowa, gruntowa). Czynniki te w mają wyraźny wpływ na wykształcenie się określonej szaty roślinnej (zbiorowisk roślinnych). Typologiczny podział łąk dobrze i precyzyjnie klasyfikuje siedliska łąkowe pod względem składu botanicznego oraz ich przydatności do rolniczego użytkowania, tj. kośnego i pastwiskowego.

7 Tabela 2. Grupy i rodzaje użytków zielonych, wg typologicznego podziału, przydatne do wypasu zwierząt oraz ich potencjał produkcyjny Grupy i rodzaje użytków zielonych Przydatność do wypasu 1) Potencjał produkcyjny, t s.m./ha naturalny aktualny możliwy do uzyskania 2) Grądowe zubożałe +++ 0,5 1,5 3,0 4,0 5,0 7,0 właściwe +++ 1,5 2,5 5,0 6,0 6,0 10,0 popławne +++ 3,0 5,0 5,0 7,0 6,0 10,0 podmokłe ++ 2,0 2,5 3,0 4,0 4,0 6,0 Łęgowe zgrądowiałe +++ 3,0 4,0 5,0 7,0 6,0 11,0 właściwe ++ 4,0 5,0 5,0 7,0 6,0 10,0 Pobagienne (murszowiska) grądowiejące +++ 1,5 2,0 5,0 6,0 6,0 9,0 zdegradowane ++ 1,0 2,0 4,0 6,0 6,0 7,0 właściwe +++ 1,5 2,5 5,0 7,5 7,0 10,0 łęgowiejące ++ 2,0 3,5 6,0 8,0 7,0 11,0 1) +++ przydatność pełna, ++ możliwy wypas okresowy. 2) Możliwy do uzyskania po uregulowaniu stosunków wodnych, odpowiednim nawożeniu i użytkowaniu. Źródło: opracowanie własne na podstawie: GRZYB, PROŃCZUK [1994]. DOBÓR GATUNKÓW I ODMIAN ROŚLIN NA PASTWISKA Na dobrym pastwisku powierzchnia zadarniona powinna pokrywać nie mniej niż 90% jego powierzchni. Gęsta ruń gwarantuje plon na poziomie ok. 0,54 t/ha zielonki na każdy 1 cm wysokości głównej masy runi powyżej 5 cm. Taka gęstość gwarantuje pobieranie przez krowę 12 14 kg suchej masy w ciągu 8 10 godzin pasienia. Odpowiednia gęstość runi zwiększa wytrzymałość darni na nacisk zwierząt w trakcie wypasu, co jest szczególnie ważne na glebach organicznych. Zadowalające plony i dobrą ich wartość pokarmową, a jednocześnie zwartą darń i gęstą ruń pastwiska uzyskuje się w warunkach dominującego udziału szlachetnych traw i roślin bobowatych oraz odpowiednich ziół (tab. 3). Tabela 3. Optymalny udział poszczególnych grup roślin w runi w zależności od sposobu użytkowania Grupa roślin Udział (%) w warunkach użytkowania pastwiskowego zmiennego (pastwiskowo-kośnego) Trawy ogółem, w tym: 60 70 60 70 trawy wysokie 20 30 30 40 trawy niskie 40 30 Rośliny bobowate 20 20 Zioła i chwasty do 10 do 10 Źródło: opracowanie własne.

8 Skład botaniczny runi pastwiskowej w dużej mierze zależy od rodzaju siedliska. Najbardziej przydatnymi i pożądanymi gatunkami na pastwiska są: życica trwała, wiechlina łąkowa, mietlica olbrzymia, tymotka łąkowa, kupkówka pospolita, kostrzewa łąkowa, kostrzewa czerwona oraz koniczyna biała (tab. 4). Tabela 4. Liczby waloryzacyjne przydatności zalecanych gatunków traw stosowanych na pastwiska trwałe i ich cechy Wykaz cech Życica trwała Wiechlina łąkowa Mietlica olbrzymia Kostrzewa czerwona Kostrzewa łąkowa Tymotka łąkowa Kupkówka pospolita Smakowitość 5 5 5 2 4 4 4 Plonowanie 5 5 4 3 4 4 5 Zawartość białka 5 5 4 3 5 5 5 Zawartość energii 5 5 5 4 5 5 5 Strawność 5 5 4 4 5 4 4 Trwałość 4 5 4 4 4 4 4 Zimotrwałość 4 5 5 5 5 5 5 Odporność na udeptywanie 5 5 4 3 3 3 4 Odporność na zgryzanie 5 5 4 3 4 4 5 Zadarnianie 4 5 4 2 4 3 3 Intensywność krzewienia 5 5 4 2 3 3 4 Energia odrastania 5 4 4 2 4 3 5 Średnia ocena żywieniowa 1) 5 5 4,5 3,2 4,8 4,5 4,2 Średnia ocena ogólna 2) 4,8 4,9 4,3 3,2 4,1 3,9 4,4 Wartość użytkowa (Lwu) 3) 10 10 9 6 10 10 9 1) Na podstawie cech w wierszach 1, 3, 4, 5. 2) Ocena ogólna: 5 bardzo dobra, 4 dobra, 3 średnia, 2 niska. 3) Lwu (liczba wartości użytkowej) stanowi wskaźnik wartości poszczególnych gatunków pod względem paszowym, plonowania i składu chemicznego (10 9 pkt. wartość bardzo dobra, 8 7 dobra, 6 4 średnia, 3 i mniej wartość mierna). Źródło: opracowanie własne. W celu wyrównania podaży paszy o zbliżonej wartości żywieniowej w całym okresie pastwiskowym konieczne jest utrzymanie na części pastwiska wczesnych (ok. 30% powierzchni) oraz późnych (ok. 15% powierzchni) mieszanek odmian traw. Z roślin bobowatych szczególnie ważna w gospodarowaniu na pastwiskach jest koniczyna biała. Do jej największych zalet należą: możliwość wiązania azotu atmosferycznego przez bakterie Rhizobium; ograniczenie zużycia mineralnych nawozów azotowych; odporność na udeptywanie oraz częste przygryzanie; poprawia w sposób znaczący jakość runi pastwiskowej; Wadą jej jest nietrwałość na glebach zakwaszonych oraz podsychających.

9 Każdy 1% udział koniczyny w runi jest równoważny nawożeniu azotem w ilości od 2 do 3 kg N/ha. Daje to wymierne korzyści ekonomiczne rolnikowi wynikające z rezygnacji nawożenia azotem. NAWOŻENIE PASTWISK Poziom nawożenia pastwisk zależy od wielkości plonów i ich jakości oraz od zasobności gleby w składniki pokarmowe i składu botanicznego runi. W celu określenia precyzyjnej dawki nawożenia zalecane jest wykonanie analiz zasobności gleby w składniki nawozowe oraz zawartości składników pokarmowych w paszy. Pastwisko jest nawożone przez cały okres wypasu zwierząt ich odchodami. Obliczając wielkości dawek nawozów należy uwzględniać te ich ilości, które dostają się do gleby wraz z odchodami zwierząt. Jedna duża jednostka przeliczeniowe (DJP) przez sezon pastwiskowy (trwający 160 170 dni) pozostawia odchody, w których znajduje się ok. 30 35 kg N, 6 kg P i 15 kg K. Średnie wykorzystanie azotu wynosi 50% (wykorzystanie maleje wraz z upływem sezonu pastwiskowego), wykorzystanie fosforu 100% i potasu ok. 80%. Ponadto poziom nawożenia pastwiska determinują: zasobność gleby, wielkość spodziewanego plonu, zawartość w nim określonych pierwiastków (składników) (tab. 5) oraz obsada zwierząt. Orientacyjne potrzeby pokarmowe runi pastwiskowej w przeliczeniu na 1 t suchej masy plonu (ok. 5 t z.m.) są następujące: ok. 35 kg azotu (N), 4,3 kg fosforu (P), 20 kg potasu (K), 9 kg wapnia (Ca), 3 kg magnezu (Mg) i 2,5 kg sodu (Na). Po przeliczeniu powyższych składników na plon całoroczny, np. 6 t s.m. (ok. 30 t z.m.) ich zawartość wyniesie: 210 kg N, 25,8 kg P, 120 kg K, 54 kg Ca, 18 kg Mg i 15 kg Na. Mimo że w gospodarce pastwiskowej pierwszoplanowe znaczenie mają azot, fosfor i potas, to nie należy zapominać o innych składnikach, takich jak: wapń, magnez, sód, miedź i inne mikroelementy. Nawożenie azotem. Na pastwiskach najbardziej plonotwórczym składnikiem jest azot. Jego wykorzystanie z nawozów jest zróżnicowane i waha się od ok. 30 do 70%. Nawożenie nim określa poziom intensywności gospodarowania. Celem maksymalnego wykorzystania azotu w procesie tworzenia się plonu i jednocześnie ograniczenia rozpraszania jego do środowiska zaleca się stosowanie dawek i porcji adekwatnych do żyzności gleby, wielkości spodziewanego plonu oraz jego jakości. W naszych warunkach klimatyczno-glebowych, na glebach mineralnych, roczne dawki azotu zawierają się między 60 a 170 kg N/ha, a na glebach organicznych między 30 a 120 kg N/ha. Niskie dawki azotu zalecane są na gleby lekkie w stanowiskach suchych, na których dostatek wody występuje tylko w okresie wiosennym

10 Tabela 5. Zawartości makro- i mikroelementów w s.m. zielonki pastwiskowej Składnik Azot ogólny (N og.) Jednostka miary g/kg s.m. Zawartość niska optymalna wysoka 25 25 35 35 Fosfor (P) 2,6 2,6 4,3 4,3 Potas (K) 10 10 20 20 Wapń (Ca) 5,0 5,0 9,0 9,0 Magnez (Mg) 2,0 2,0 3,0 3,0 Sód (Na) 1,8 1,8 2,5 2,5 Siarka (S) 2,0 2,0 3,0 3,0 Żelazo (Fe) mg/kg s.m. 80 80 100 100 Mangan (Mn) 40 40 80 80 Cynk (Zn) 50 50 60 60 Miedź (Cu) 7 7 10 10 Molibden (Mo) 0,5 0,5 0,8 0,8 Kobalt (Co) 0,2 0,2 0,5 0,5 Bor (B) 10 10 30 30 K : (Ca + Mg) 1,4 1,4 2,1 2,1 K : Na 5 5 10 10 Ca : P 1,9 1,9 2,1 2,1 N : S 10 10 30 30 NO 3 g/kg s.m. 1 1 4 4 Źródło: opracowanie własne na podstawie literatury. oraz na glebach organicznych podsychających, podatnych na murszenie i intensywną mineralizację substancji organicznej, w których uwalniają się duże ilości tego składnika. Natomiast większe dawki azotu stosuje się na pastwiskach położonych na glebach dobrze uwilgotnionych, w runi których dominują: życica trwała, wiechlina łąkowa, kostrzewa łąkowa, kupkówka pospolita czy tymotka łąkowa. Zalecane jest stosowanie azotu w 4 5 porcjach [WASILEWSKI 1999]. Wielkość pojedynczych porcji powinna się zawierać między 20 a 60 kg N/ha. W warunkach dość krótkiego czasu odrastania runi większe porcje azotu mogą pogarszać jego wykorzystanie, jakość paszy i zagrażać środowisku. Łatwa dostępność azotu dla roślin może powodować szybkie jego pobieranie przez rośliny i kumulowanie mineralnych jego form (azotany), co pogarsza jakość paszy, zwłaszcza w pierwszych 1 2 tygodniach po wysiewie nawozów. Dlatego zalecane jest rozpoczęcie wypasu nie wcześniej niż po ok. 3 tygodniach od ich wysiewu. Optymalnym terminem stosowania nawozów azotowych jest okres od ruszenia wegetacji do pierwszych dni września.

11 Nawożenie fosforem powoduje lepsze wykorzystanie azotu i potasu przez ruń oraz znacząco wpływa na jakość paszy. Niedobory fosforu w paszy szczególnie źle wpływają na rosnące osobniki młode oraz bydło mleczne. Pełnowartościowa pasza powinna zawierać nie mniej niż 2,6, a optymalnie 4,3 g P/kg w suchej masie. Fosfor jest pierwiastkiem mało ruchliwym w glebie, a zatem nie następuje jego wymywanie do wód gruntowych albo przenawożenie. Może być jedynie zmywany z powierzchni pastwiska do niższych jego partii lub do wód otwartych, gdzie wraz z azotem przyczynia się do eutrofizacji i rozwoju fitoplanktonu. Fosfor wpływa korzystnie na skład botaniczny runi, stymulując rozwój roślin bobowatych, zwłaszcza koniczyny białej. Wielkość dawek fosforu zależy głównie od zasobności gleby w fosfor oraz jego zawartości w paszy. Biorąc pod uwagę powyższe kryteria wielkość dawek fosforu powinno się ustalać na ok. 20 kg P/ha na glebach zasobnych w fosfor do ok. 30 kg P/ha na glebach mało zasobnych. Roczną dawkę fosforu można wysiać jednorazowo, najlepiej wiosną. Ustalając poziom nawożenia pastwiska tym składnikiem, należy uwzględniać jego ilość dostającą się do gleby wraz z pozostawianymi odchodami zwierząt. Nawożenie potasem stosuje się głównie w celu zwiększenia wykorzystania azotu i fosforu oraz pozyskania dużego plonu. Zapotrzebowanie pokarmowe zwierząt na ten składnik jest niewielkie i wystarczająca jego zawartość w paszy to ok. 10 20 g/kg s.m. Maksymalna zawartość potasu w suchej masie nie powinna przekraczać 20 g/kg s.m. Wielkość dawki potasu, podobnie jak innych składników, ustala się na podstawie zasobności gleby, zawartości tego składnika w paszy, oczekiwanej wielkości plonu oraz obsady zwierząt. Zaleca się dzielenie rocznej dawki potasu na 2 3 porcje i stosowanie łącznie z nawożeniem azotem. Na glebach organicznych często występują niedobory tego składnika, więc należy je uzupełniać wyższymi jego dawkami, które wynoszą od 60 do 150 kg K/ha, a pojedyncze porcje tego składnika powinny wynosić od 30 do 50 kg K/ha. Przy ustalaniu poziomu nawożenia potasem trzeba uwzględnić jego ilość, jaka dostaje się do gleby wraz z odchodami pasących się zwierząt. Roślinność użytków zielonych jest zdolna do pobierania potasu w ilościach przekraczających ich fizjologiczne potrzeby (tzw. pobierania luksusowego ), co wpływa niekorzystnie na jakość paszy. W skrajnych przypadkach może to powodować biegunki u zwierząt (odwodnienie organizmu), a przy jednoczesnym niedoborze w paszy wapnia i magnezu schorzenie zwane tężyczką pastwiskową.

12 Odczyn gleby i jej wapnowanie Wapnowanie pastwisk jest konieczne w przypadku obniżenia ph KCl wierzchniej warstwy gleby, zależnie od jej rodzaju, poniżej 5 5,5. Wapnowanie poprawia odczyn gleby oraz jej strukturę i żyzność. Wpływa także na efektywniejsze wykorzystanie przez roślinność składników nawozowych, poprawia skład botaniczny runi przez stymulowanie rozwoju roślin bobowatych co poprawia jakość paszy. Jak podaje SAPEK [1992] potrzeby wapnowania oraz dawki wapna wynoszą: konieczne, jeżeli ph KCl jest niższe niż 4,5, zalecana dawka CaO to 1 2 t/ha, potrzebne, jeżeli ph KCl wynosi 4,6 5,0, zalecana dawka CaO to 0,5 1,5 t/ha, wskazane, jeżeli ph KCl wynosi 5,1 5,5, zalecana dawka CaO to 0,25 1,0 t/ha, ograniczone, jeżeli ph KCl wynosi 5,6 6,0, zalecana dawka CaO to 0 0,5 t/ha, zbędne, jeżeli ph KCl jest wyższe niż 6,0. Zalecane jest stosowanie nawozów wapniowych w formie węglanowej lub nawozów wapniowo-magnezowych. Najkorzystniejszym terminem wapnowania jest jesień. Lepiej jest pastwisko wapnować częściej, ale mniejszymi dawkami niż odwrotnie. Nawożenie miedzią. W przypadku niedoborów tego pierwiastka w zielonce pastwiskowej (mniej niż 7 mg Cu/kg s.m.), a zdarza się to często na glebach organicznych, zaleca się stosowanie uzupełniającego nawożenia miedzią w ilości 5 10 kg Cu/ha, co odpowiada 20 40 kg/ha technicznego siarczanu miedzi (sinego kamienia). Taką dawkę najlepiej zastosować w formie oprysku 4% roztworem lub rozsiać, po uprzednim bardzo dokładnym rozdrobnieniu (zmieleniu), jesienią po zakończeniu wegetacji roślin, raz na kilka czy kilkanaście lat. Kryterium potrzeby nawożenia jest zawartość miedzi w paszy. Nawożenie karnalitem. Dobre rezultaty uzyskuje się, stosując nawożenie karnalitem, który jest produktem ubocznym przy wydobyciu soli (chlorku sodu). Minerał ten zawiera przede wszystkim sód (18,5% Na), magnez (4,8% Mg), potas (5,8% K) oraz mikroelementy. Jest to nawóz naturalny, pozyskiwany w kopalni soli kamiennej w Kłodawie. Nawóz ten korzystnie wpływa na skład chemiczny paszy, na wielkość plonu, a najbardziej na smakowitość zielonki (zwierzęta bardzo chętnie zjadają tak nawożoną zielonkę). Karnalit najlepiej zastosować jesienią lub bardzo wczesną wiosną w dawce 200 400 kg/ha. Nawożenie pastwisk nawozami naturalnymi. Zgodnie z ustawą o nawozach i nawożeniu z 10 lipca 2007 r., maksymalna roczna dawka azotu w nawozach naturalnych nie może przekraczać 170 kg N/ha (tab. 6). Nawozy naturalne i organiczne w postaci stałej lub płynnej można stosować w okresie od 1 marca do 30 listopada. Nie dotyczy to obszarów OSN (obszary szczególnie narażone), gdzie te nawozy można stosować jedynie do 15 listopada.

13 Tabela 6. Orientacyjne dopuszczalne dawki nawozów naturalnych na pastwiska w zależności od obsady zwierząt (wypas dzienny 10 12 godz.) Obsada zwierząt DJP/ha Ilość azotu w odchodach kg/ha 1,5 45 2,0 60 2,5 75 3,0 90 3,5 105 Źródło: opracowanie własne. Rodzaj nawozu kompost obornikowy lub gnojowica bydlęca lub gnojówka kompost obornikowy lub gnojowica bydlęca lub gnojówka kompost obornikowy lub gnojowica bydlęca lub gnojówka kompost obornikowy lub gnojowica bydlęca lub gnojówka kompost obornikowy lub gnojowica bydlęca lub gnojówka Dopuszczalna ilość azotu zawartego w nawozie 125 125 125 110 110 110 95 95 95 80 80 80 65 65 65 Zalecana ilość nawozu do jednorazowego zastosowania w ciągu roku (jesienią lub wczesną wiosną) t lub m 3 /ha 21 25 21 18 22 18 16 19 16 13 16 13 11 13 11 Nawozy naturalne na pastwiskach, ze względu na ich specyfikę, można stosować w bardzo ograniczonym zakresie i w zasadzie tylko poza sezonem pastwiskowym, w tym zwłaszcza jesienią (nawozy stałe) oraz bardzo wczesną wiosną (nawozy przede wszystkim płynne, ale także stałe). Pastwiska codziennie nawożone są odchodami pasących się zwierząt i dlatego stosowanie dodatkowego nawożenia wymaga dużej rozwagi i ostrożności. Przyjęto następujące założenia: 1 DJP wydala w odchodach w sezonie pastwiskowym ok. 30 kg N, 1 t kompostu obornikowego zawiera 6 kg N, 1 m 3 gnojowicy zawiera 5 kg N, 1 m 3 gnojówki zawiera 6 kg N. Z nawozów naturalnych zaleca się przede wszystkim kompost obornikowy (obornik po co najmniej rocznym kompostowaniu) w ilości ok. 20 t/ha raz na dwa trzy lata, najlepiej w danym roku na te kwatery czy części pastwiska, które wiosną będą koszone. Stosowanie gnojowicy i gnojówki na pastwiskach jest bardzo ograniczone. Rozlewanie tych nawozów jest możliwe tylko bardzo wczesną wiosną (po rozmarznięciu gleby) na kwatery lub części pastwiska, które wiosną będą koszone w dawce 10 20 m 3 /ha. Gnojowicę i gnojówkę można stosować corocznie. Stosując gnojowicę trzeba pamiętać o uzupełniającym nawożeniu mineralnym, zwłaszcza fosfo-

14 rem i azotem, a w przypadku gnojówki zwłaszcza fosforem. Aby ograniczyć straty amoniaku i emisję odorów oraz zapobiec ewentualnym uszkodzeniom roślin zaleca się rozlewanie tych nawozów w dni pochmurne, a nawet deszczowe. Najlepiej rozlewać je z beczkowozów, za pomocą specjalnych adapterów do aplikowania powierzchniowego bezpośrednio na darń. ORGANIZACJA WYPASU Systemy i sposoby wypasu Efektywny wypas zwierząt, za wyjątkiem koni, jest możliwy na pastwiskach oddalonych od budynków inwentarskich do 1 km. Ocenia się, że krowa po przejściu 1,3 km zużywa tyle energii ile na produkcję 1 litra mleka. Organizacja gospodarki pastwiskowej opiera się na dwóch systemach rotacyjnym i ciągłym. W systemie rotacyjnym najczęściej prowadzi się wypas sposobem kwaterowym, z dawkowaniem paszy, na uwięzi (palikowanie zwierząt) oraz kierowany strzeżony, natomiast w systemie ciągłym sposobem wolnym (zwanym też bezplanowym). Rotacyjny system wypasu polega na kilkakrotnym (4 6 razy) spasaniu runi w ciągu sezonu pastwiskowego. Należy tak zorganizować wypas, aby czas jego trwania w jednej rotacji był możliwie jak najkrótszy, natomiast czas odrastania runi możliwie długi, jednak niezależnie od jej wysokości nie dłuższy niż ok. 5 tygodni. W sezonie pastwiskowym spasanie runi powinno trwać 20% czasu, a jej odrastanie 80%. W sezonie trwającym około 160 dni ogólny czas spasania runi we wszystkich rotacjach nie powinien przekraczać 30 dni, a okres odrastania pozostałą część sezonu, czyli około 130 dni. Sposób kwaterowy polega na wydzieleniu na pastwisku równych powierzchniowo kwater. Dla bydła powinno ich być 10 12, dla owiec 7 8, a dla koni 4 8. Czas spasania runi na kwaterze nie powinien przekraczać 5 dni w przypadku bydła oraz ok. 7 dni w przypadku owiec i koni. Zaletami tego sposobu są: zapewnienie zwierzętom odpowiedniej ilości paszy o wysokiej i stabilnej wartości żywieniowej; zapewnienie ciągłości żywienia zielonką, nawet w okresach niedostatecznego tempa przyrastania runi (np. susza); możliwość efektywnego i bardziej intensywnego nawożenia; możliwość terminowego wykonywania wszystkich zabiegów pratotechnicznych.

15 Fot. 2. Wypas kwaterowy bydła mięsnego (fot. Z. Wasilewski) Sposób kwaterowy jest polecany dla gospodarstw prowadzących intensywny chów zwierząt, zwłaszcza krów mlecznych, potrzebujących paszy o najwyższych walorach pokarmowych. Duża liczba kwater wiąże się z dużymi kosztami urządzenia pastwiska. Wzrastają też koszty eksploatacyjne związane z wypasem zwierząt, tj.: częstym ich przepędzaniem na inną kwaterę oraz wykonywaniem, po skończeniu wypasu w danej kwaterze, różnych zabiegów, zwłaszcza nawożenia, wykaszania niedojadów czy przeciągania koryt ruchomych wodopojów. Z badań ITP (dawny IMUZ) wynika, że przyrost masy ciała jałówek rasy czarno-białej wypasanych na pastwisku 4-kwaterowym, 12-kwaterowwym i z dawkowaniem paszy był prawie taki sam (tab. 7). Nieco gorsze efekty uzyskano z pastwiska 8-kwaterowego, a zdecydowanie gorsze z użytkowanego sposobem wolnym. Tabela 7. Wielkość plonów oraz przyrosty masy ciała jałówek żywionych wyłącznie zielonką pastwiskową w zależności od sposobu wypasu Sposób wypasu Plon suchej masy t/ha Dobowy przyrost masy ciała kg/szt Przyrost masy ciała 1 szt. w sezonie kg Wolny (bezplanowy) 6,3 0,52 69 Kwaterowy: 4 kwatery 8,6 0,70 100 8 kwater 8,2 0,64 91 12 kwater 8,3 0,69 99 Dawkowanie paszy 9,4 0,67 98 Źródło: badania własne [WASILEWSKI 1994a, b] Sposób dawkowania paszy polega na wydzielaniu zwierzętom, najczęściej dwa razy dziennie, świeżej paszy za pomocą przenośnego ogrodzenia elektrycznego. Ten sposób jest wysoce efektywny. Do jego zalet zalicza się:

16 dobre wykorzystanie runi przez zwierzęta; zapewnienie im zawsze świeżej paszy; możliwość ciągłego zbioru nadwyżek plonu; pozyskiwanie wysokich plonów o dużej wartości żywieniowej. Wadami tego sposobu są: potrzeba dobrej znajomości potrzeb pokarmowych wypasanego stada zwierząt; znajomość jakości paszy oraz wielkości aktualnego plonu; potrzeba dobrej znajomości zasad gospodarki pastwiskowej; duża pracochłonność, związana z koniecznością częstego nadzoru (przestawianie płotów czołowego i tylnego). Sposób ten sprawdza się najlepiej w gospodarstwach farmerskich prowadzących bardzo intensywną produkcję, specjalizujących się w produkcji mleka i mięsa, oraz w gospodarstwach posiadających pastwiska o niewielkiej powierzchni. Ten sposób wypasu jest nisko nakładowy, gdyż jedynie obwodnica pastwiska i ewentualnie droga dopędowa wymagają trwałego ogrodzenia. Wypas na uwięzi (palikowanie zwierząt) jest wydajnym sposobem wypasu rotacyjnego. Precyzyjne dawkowanie powierzchni do wypasu następuje za pomocą przestawiania palika, dzięki temu zagęszczenie zwierząt na jednostce powierzchni może być duże. Dużą zaletą tego sposobu jest: możliwość indywidualnego żywienia każdej sztuki, łatwe regulowanie ilości dysponowanej jej paszy. Fot. 3. Wypas na uwięzi (fot. M. Mendra) Wypas na uwięzi sprawdza się głównie w gospodarstwach posiadających nieliczne stada bydła lub koni (kilka sztuk). Palikowanie sprawia pewne niedogodności wynikające z konieczności przestawiania palika i pojenia zwierząt (doprowadzanie do wodopoju lub dowożenie wody na pastwisko). W dni upalne, kiedy zwierzętom bardzo dokuczają owady, najlepiej paść je tym sposobem wczesnym rankiem i po południu.

17 Kierowany wypas strzeżony polega na dozorowaniu stada przez pasterza. Jest on w pewnym stopniu podobny do wypasu rotacyjnego, co wyraża się powracaniem zwierząt po pewnym czasie na obszary spasane wcześniej. Taki sposób jest praktykowany głównie w górach przy wypasie owiec. Wypas strzeżony może mieć duże znaczenie na terenach cennych przyrodniczo jako czynnik stymulujący zwiększanie ich bioróżnorodności oraz zachowanie cennych fitocenoz. Wypas ciągły polega na ciągłym (permanentnym) spasaniu runi, na całej lub częściowo regulowanej powierzchni pastwiska, od wiosny do jesieni, sposobem wolnym (bezplanowym). Wypas wolny polega na ciągłym spasaniu runi, od wiosny do jesieni, na całej powierzchni pastwiska. Charakterystyczną jego cechą jest brak nawożenia w sezonie pastwiskowym za wyjątkiem tylko wczesnowiosennego (przed wypasem). Pielęgnowanie pastwiska ogranicza się tylko do wiosennego rozrzucenia kretowisk, Nie reguluje się też liczebności stada. Fot. 4. Wypas wolny zbyt mocno wyjedzona ruń (fot. J. Terlikowski) W tym sposobie użytkowania pełne zaspokojenie potrzeb pokarmowych przez zwierzęta jest możliwe tylko w maju i czerwcu. W następnych miesiącach zapotrzebowanie na paszę znacznie przekracza jej podaż. Dorosła krowa o masie ciała 500 kg (DJP) może zjeść dziennie 50 70 kg zielonki (12 15 kg s.m.). Dla zaspokojenia tych potrzeb pokarmowych powinno dziennie na 1 ha przyrastać tyle samo zielonej masy. Ciągłe spasanie runi prowadzi do daleko idącej selekcji negatywnej, ponieważ zwierzęta pewne gatunki roślin zjadają bardzo chętnie, inne mniej, a jeszcze inne omijają, a intensywność przyrostu plonu zielonki stanowi zaledwie 20 30% ilości możliwej do uzyskania po zastosowaniu systemu rotacyjnego.

18 Z badań WASILEWSKIEGO [1999] wynika, że tempo przyrastania plonu suchej masy w ciągu sezonu pastwiskowego jest nierównomierne (tab. 8). Najintensywniejszy przyrost plonu stwierdza się w II odroście runi, a najmniejszy w odroście V. Tempo przyrastania runi w sezonie pastwiskowym zależy także od poziomu nawożenia, zaopatrzenia roślin w wodę oraz od składu botanicznego runi. Tabela 8. Intensywność przyrastania runi na pastwisku, mm/dobę Rotacja / miesiąc Pastwisko w siedlisku okresowo suchym z dominacją w runi kupkówki pospolitej Pastwisko w siedlisku umiarkowanie wilgotnym z dominacją w runi życicy trwałej I / maj 3,2 4,0 II / czerwiec 6,5 4,1 III / lipiec 3,6 3,4 IV / sierpień 4,2 3,2 V / wrzesień 2,5 2,3 Źródło: WASILEWSKI [1997]. Liczba kwater i powierzchnia pastwiska Potrzebną liczbę kwater na pastwisku oblicza się następująco: Czas odrastania runi (dni) Liczba kwater = + Czas spasania kwatery w rotacji (dni) liczba wypasanych stad zwierząt Do obliczeń przyjmuje się najdłuższy czas odrastania runi w rotacji (V rotacja) trwający około 35 42 dni. Do ustalenia wielkości powierzchni pastwiska potrzebne są: liczebność stada (DJP), czas trwania sezonu pastwiskowego (dni), przewidywana wielkość plonu (t/ha) (tab. 9) Tabela 9. Powierzchnia pastwiska i obsada zwierząt zależnie od wielkości plonu przy założeniu równomiernej podaży paszy w sezonie Plon zielonej masy t/ha Sezon pastwiskowy dni Zapotrzebowanie zielonej masy dla 1 DJP dziennie kg w sezonie t Powierzchnia pastwiska dla 1 DJP ha Dopuszczalna obsada DJP/ha 15 160 70 11,2 0,75 1,3 20 160 70 11,2 0,56 1,8 25 160 70 11,2 0,45 2,2 30 160 70 11,2 0,37 2,7 35 160 70 11,2 0,32 3,1 40 160 70 11,2 0,28 3,6 Źródło: badania własne [WASILEWSKI 1991].

19 Zaopatrzenie zwierząt w wodę Niezwykle ważnym zagadnieniem jest zaopatrzenie w wodę pitną pasących się zwierząt. Dorosła krowa wypija dziennie ok. 60 l wody, a młode bydło w zależności od masy ciała od 20 do 40 l. Jeżeli na pastwisku lub w jego pobliżu znajdują się cieki lub zbiorniki wodne można je z powodzeniem wykorzystywać jako wodopoje, pod warunkiem że woda z nich odpowiada wymaganiom jakościowym wody pitej dla zwierząt. Należy wtedy urządzić trwały wodopój i zapewnić zwierzętom stały dostęp do wody. Zwierzęta nie powinny wchodzić do wody. Innym rozwiązaniem jest zastosowanie pomp pastwiskowych, które w łatwy sposób można przenosić na kolejne spasane kwatery. Najbardziej rozpowszechnionym sposobem jest dowożenie wody na pastwiska za pomocą beczkowozów lub tzw. wozów poidłowych. Jest on drogi, ale najkorzystniejszy dla zwierząt ze względów higienicznych. Fot. 6. Pojenie zwierząt wodą dowożoną beczkowozem (fot. H. Jankowska-Huflejt) Celowe jest, aby przy wodopojach znajdowały się lizawki solne (z mikroelementami). Oprócz dostarczania zwierzętom niezbędnych składników mineralnych zwiększają ich apetyt, co przekłada się na większe pobieranie przez nie paszy oraz zwiększenie ich wydajności. Wiosenne rozpoczęcie wypasu Z rozpoczęciem wypasu wiosną nie należy zwlekać. Opóźnienie powoduje, że spasana ruń będzie przestarzała, szczególnie w I rotacji, oraz będzie dłużej odrastała. W takiej sytuacji mniejszym błędem jest wcześniejsze rozpoczęcie wypasu. Ruń nadaje się do wypasu kiedy uzyska 10 12 cm wysokości, jednak najkorzystniejszą zawartość składników pokarmowych oraz odpowiednie ich proporcje uzyskuje, gdy jej wysokość wynosi ok. 15 18 cm.

20 W pierwszym tygodniu wypasu należy zwierzęta przestawić z żywienia zimowego na letnie. Jest to związane ze zmianą mikroflory w żwaczu. W okresie wiosennym młoda zielonka pastwiskowa jest bogata w białko i składniki pokarmowe, ale zawiera mało suchej masy. Łagodne przejście z jednej formy żywienia na drugą ma na celu uchronienie zwierząt przed powstaniem zaburzeń trawiennych, a rolnika przed zmniejszeniem wydajności zwierząt w tym okresie. Należy w tym czasie podawać pasze ubogie w białko, a bogate w węglowodany(w zależności od wydajności zwierząt). Przejście z żywienia zimowego na letnie powinno przebiegać następująco: w pierwszym i drugim dniu należy zwierzęta wypuścić na pastwisko około godz. 10 11, po uprzednim nakarmieniu w oborze powinny przebywać na nim ok. 1 godz., bardziej w celu zapoznania się z pastwiskiem niż samego pasienia; od trzeciego dnia należy wydłużać przebywanie zwierząt na pastwisku o godzinę dziennie, zadawać w oborze pasze węglowodanowe, a ograniczyć treściwe; od siódmego lub ósmego dnia przejść na wypas całodzienny. Wypas dzienny czy całodobowy Korzyści z wypasu tylko dziennego: lepsze wykorzystanie przez zwierzęta paszy na pastwisku, co przekłada się na mniejszą ilość niedojadów; mniejsza ilość pozostawianych na pastwisku odchodów, a większa produkcja nawozów naturalnych w gospodarstwie; mniejsze niebezpieczeństwo zakażeń pasożytami (robaczycą); lepsza organizacja doju. Korzyści z wypasu całodobowego: mniejsze nakłady robocizny związanej z wypędzaniem zwierząt na pastwisko i spędzaniem z niego; zwierzęta nie tracą energii na dochodzenie do pastwiska i schodzenie z niego; większe spożycie paszy (tzw. konsumpcja luksusowa, stanowiąca nawet ok. 20% paszy pobranej w ciągu dnia); większa jednostkowa wydajność zwierząt. Mając na uwadze coraz większe jednostkowe wydajności bydła mlecznego i mięsnego, lepszym rozwiązaniem jest wypas tylko dzienny. Przemawia za nim to, że pobieranie paszy przez bydło w ciągu doby trwa średnio ok. 8 10, wyjątkowo do 12 godzin. Czas pasienia na ogół w małym stopniu zależy od dostępności czy jakości paszy. Nawet na pastwiskach nisko wydajnych krowy nie przedłużają czasu pasienia, mimo że nie są w stanie pobrać dostatecznej ilości paszy i nie są w pełni najedzone. ŻUREK [2000] w swoich badaniach wskazuje, że wydajność krów wypasanych całodobowo była tylko o ok. 7% większa niż krów wypasanych tylko w dzień. Ponadto, w warunkach wypasu całodobowego gorsze było wykorzystanie paszy (najedzone zwierzęta, poruszając się po pastwisku, udeptywały ruń, zwiększając ilość niedojadów).

21 PIELĘGNOWANIE PASTWISK Jedynie na pastwiskach prawidłowo pielęgnowanych można uzyskać prawidłowy skład botaniczny runi i dużą efektywność żywienia. Pielęgnowanie darni i runi sprowadza się do wiosennego rozrzucenia kretowisk oraz zeszłorocznych łajniaków. Konieczne jest także wykoszenie niedojadów, najlepiej na wysokości 8 10 cm (jednak nie mniej jak 5 cm). Najlepiej jest wykosić niedojady po II wypasie (w kwaterach późno spasanych można wykosić je po I wypasie). Na pastwiskach zachwaszczonych celowe jest dwukrotne koszenie, tj. po I oraz II wypasie. Innymi równie ważnymi pracami są: naprawy i konserwacje urządzeń melioracyjnych, konserwacja urządzeń pastwiskowych (ogrodzeń, bram oraz wodopoi), bieżąca naprawa dróg pastwiskowych. Na użytkach zielonych przydatnych do wypasu, tj. położonych blisko gospodarstwa i niezbyt mokrych, zalecane jest użytkowanie kośno-pastwiskowe, polegające na zmiennym, planowym i systematycznym, użytkowaniu pastwiskowym na przemian z kośnym. Można stosować użytkowanie zmienne w sezonie wegetacyjnym, np.: koszenie I pokosu i późniejszy wypas lub koszenie po I wypasie. Można także w jednym roku wypasać, a w następnym prowadzić użytkowanie kośne, w cyklach nie dłuższych niż 3 letnie. Fot. 5. Skutki braku pielęgnacji pastwiska znaczne zachwaszczenie (fot. J. Terlikowski)

22 Użytkowanie kośno-pastwiskowe utrzymuje zrównoważony skład botaniczny runi, zapewniając proporcjonalny udział traw, roślin bobowatych oraz ziół. Sprzyja także tworzeniu i utrzymaniu mocnej, sprężystej darni oraz zwartej runi, z której uzyskane plony mogą być o 5 10% wyższe w porównaniu do użytkowania pastwiskowego. Poprawia także wykorzystanie paszy nawet o 10%. AKTUALNE UWARUNKOWANIA PRODUKCYJNO-EKONOMICZNE Znaczenie TUZ, w tym pastwisk, w gospodarce człowieka nie ogranicza się tylko do aspektu produkcji pasz objętościowych, chociaż jest to najważniejsza ich funkcja. Są to użytki antropogeniczne o cechach ekosystemów naturalnych, odgrywające bardzo ważną rolę w ochronie środowiska przyrodniczego oraz przynoszące korzyści gospodarcze, ekonomiczne, dydaktyczne i społeczne. Ich walory pozaprodukcyjne polegają na: zabezpieczeniu gleby przed degradacją, erozją wodną i powietrzną; retencji wody z roztopów i wysokiej fali letniej; ochronie zbiorników wodnych przed eutrofizacją; zmniejszaniu niebezpieczeństwa przedostawania się szkodliwych substancji i patogenów ze ścieków i innych źródeł do wód powierzchniowych; oczyszczaniu atmosfery z pyłów i zanieczyszczeń; dostarczaniu roślin leczniczych. Aby utrzymać funkcje TUZ należy zwrócić większą uwagę na ich ochronę. Najpoważniejszymi zagrożeniami dla funkcjonowania TUZ są: wadliwe melioracje; niewłaściwe nawożenie oraz użytkowanie; szkodliwe oddziaływanie przemysłu; zaorywanie i przeznaczanie pod uprawy polowe. Nowoczesne gospodarowanie na użytkach zielonych ma wymiar głównie ekonomiczny. Ich wartość określa się na podstawie wysokości plonów, ich jakości, nakładów pracy oraz nakładów materiałowych na jednostkę powierzchni. Należy dodać, że ekonomiczną wartość produkcji pasz można ocenić poprzez produkcję mleka, mięsa czy wełny. Z ekonomicznego punktu widzenia produkcja zwierzęca opiera się na minimalizacji kosztów żywienia oraz maksymalizacji osiągniętych dochodów. Najtańszym źródłem pasz podstawowych, o optymalnych walorach pokarmowych oraz smakowych, są odpowiednio pielęgnowane pastwiska. Pomimo tego rolnicy odchodzą od wypasania zwierząt, podając następujące argumenty: wypas wysokowydajnych krów mlecznych jest uważany za ekstensywny sposób żywienia ze względu na małą zawartość suchej masy w zielonce; utrzymanie stabilnej wartości pokarmowej zielonki w czasie trwania sezonu pastwiskowego jest trudne;

23 wykorzystanie białka z paszy z powodu jego trawienia w żwaczu jest relatywnie niskie; utrzymanie pastwiska w dobrej kulturze jest pracochłonne; zwierzęta tracą dużo energii na drogę do pastwiska i poruszanie się po nim; żywienie alkierzowe jest prostsze i wygodniejsze. Jednak żywienie pastwiskowe ma wiele niedocenianych zalet, m.in.: zielonka pastwiskowa jest paszą najtańszą, a jednocześnie pełnowartościową i charakteryzuje się dobrą strawnością; ruch, słońce i świeże powietrze sprzyja utrzymaniu dobrej kondycji i zdrowia zwierząt; mniejsza jest produkcja nawozów naturalnych, których zagospodarowanie bywa kłopotliwe. PODSUMOWANIE Pastwiska trwałe mają niewielki, zaledwie 5% udział w powierzchni użytków rolnych, ale są niezwykle ważnym ich składnikiem, a wypas jest najbardziej naturalną formą letniego żywienia zwierząt. Pełnią one także wiele ważnych funkcji, zarówno w gospodarstwie rolnym, jak i przestrzeni produkcyjnej oraz obszarach wiejskich. Są w stanie dostarczać dużych ilości najwartościowszej i najtańszej paszy, o wysokich walorach żywieniowych, jaką jest zielonka pastwiskowa. Ruń pastwiskowa jest paszą najtańszą i najwartościowszą, bogatą w białko i energię, makro- i mikroskładniki, witaminy oraz całą gamę różnych substancji korzystnie wpływających na zdrowie zwierząt i jakość pozyskiwanych od nich produktów (mleko, mięso). Wysoka wartość pokarmowa runi gwarantuje wydajność zwierząt na poziomie nawet 18 20 l mleka od 1 krowy dziennie lub dobowe przyrosty masy ciała na poziomie 0,8 1 kg od jednej sztuki. W runi pastwiskowej powinny dominować trawy (60 70%) oraz rośliny bobowate (10 30%) z domieszką ziół jako komponentu smakowo-dietetycznego (do 10%). Najkorzystniejszą zawartość składników pokarmowych oraz odpowiednie ich proporcje w runi uzyskuje się gdy jej wysokość wynosi ok. 15 18 cm. Efektywny wypas bydła jest możliwy na pastwiskach oddalonych od budynków inwentarskich do 1 km. Przejście z żywienia zimowego na pastwiskowe powinno odbywać się stopniowo i trwać nie krócej niż tydzień, w celu uniknięcia zaburzeń trawiennych. W okresie wiosennym młoda zielonka pastwiskowa jest bogata w białko i składniki pokarmowe, ale zawiera mało suchej masy. W tym czasie, w zależności od wydajności zwierząt, należy podawać pasze ubogie w białko, a bogate w węglowodany. Utrzymanie pastwisk w dobrej kulturze sprowadza się do odpowiedniego nawożenia, wiosennego rozrzucenia kretowisk i zeszłorocznych łajniaków oraz wykaszania niedojadów. W nawożeniu pastwisk należy uwzględnić ilość składników nawozowych pozostawionych w odchodach pasących się zwierząt oraz zasobność

24 gleby i spodziewanego plonu. Zaleca się, aby azot i potas wysiewać w porcjach przed każdym odrostem, natomiast fosfor w jednej dawce wiosną. Należy także pamiętać o wapnowaniu co kilka lat, w ilości zależnej od odczynu gleby. WYKORZYSTANA LITERATURA BARSZCZEWSKI J., WRÓBEL B., WASILEWSKI Z. 2006. Wykorzystanie pasz z trwałych użytków zielonych w różnych systemach żywienia bydła mlecznego. W: Aktualne problemy gospodarowania na użytkach zielonych i kształtowania środowiska w świetle obowiązujących norm prawnych. Materiały Seminaryjne. Nr 51. Falenty. Wydaw. IMUZ s. 94 107. GRZYB S., PROŃCZUK J. 1994. Podział i waloryzacja siedlisk łąkowych oraz ocena ich potencjału produkcyjnego. W: Kierunki rozwoju łąkarstwa na tle aktualnego poziomu wiedzy w najważniejszych jego działach. Materiały Ogólnopolskiej Konferencji Łąkarskiej. Warszawa, 27 28 września 1994. Warszawa. Wydaw. SGGW s. 51 63. MIKOŁAJCZAK Z. 1983. Kwaterowe użytkowanie pastwiska. Wyd. 2. Warszawa. PWRiL ss. 101. OKULARCZYK S. 2002. Ekonomiczne i ekologiczne możliwości produkcji mleka i wołowiny z wykorzystaniem użytków zielonych. W: Pasze z użytków zielonych czynnikiem jakości zdrowotnej środków żywienia zwierząt i ludzi. Falenty. Wydaw. IMUZ s. 66 72. SAPEK B. 1992. Zasady oceny potrzeb wapnowania i wyznaczania dawek nawozów wapniowych na trwałe użytki zielone na glebach mineralnych. Materiały Instruktażowe. Nr 101. Falenty. Wydaw. IMUZ. ss. 12. WASILEWSKI Z. 1991. Urządzanie i użytkowanie pastwisk w gospodarstwach drobnotowarowych. Zalecenia. Falenty. Wydaw. IMUZ. ISSN 0860-1410 ss. 98 WASILEWSKI Z. 1994a. Wpływ różnych sposobów wypasu na wielkość i jakość plonów. Wiadomości IMUZ. T. 18. Z. 1 s. 9 22. WASILEWSKI Z. 1994b. Wpływ różnych sposobów wypasu na produkcyjność młodego bydła. Wiadomości IMUZ. T. 18. Z. 1 s. 23 32. WASILEWSKI Z. 1997. Sezonowe zróżnicowanie tempa przyrostu runi oraz zmian ich jakości na pastwiskach grądowych. W: Kierunki badań nad nawożeniem i użytkowaniem łąk i pastwisk. Sesja Naukowa. Materiały Seminaryjne. Nr 38. Falenty. Wydaw. IMUZ s. 299 306. WASILEWSKI Z. 1998. Pastwiskowe wykorzystanie użytków zielonych według zasad dobrej praktyki rolniczej. W: Dobre praktyki w produkcji rolniczej. T. 2. Materiały z Konferencji naukowej. Puławy, 3 4 czerwca 1998. Puławy. Wydaw. IUNG s. 577 584. WASILEWSKI Z. 1999. Wpływ długotrwałego i zróżnicowanego nawożenia azotem na produkcyjność pastwisk grądowych. Rozprawy habilitacyjne. Falenty. Wydaw. IMUZ. ISBN 83-85735-78-X ss. 94. WASILEWSKI Z. 2006. Skład chemiczny runi łąkowej i pastwiskowej pozyskiwanej w przeciętnych warunkach gospodarowania. Opracowanie dla Krajowej Stacji chemiczno-rolniczej w Wesołej ss. 6. WASILEWSKI Z. 2009. Stan obecny i kierunki gospodarowania na użytkach zielonych zgodnie z wymogami Wspólnej Polityki Rolnej. Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie. T. 9. Z. 2 (26) s. 169 184. WASILEWSKI Z., NAZARUK M. 2009. Trwałe użytki zielone (TUZ) w świetle danych statystycznych z lat 2000-2007. Wiadomości Melioracyjne i Łąkarskie. Nr 1 s. 27 29. ŻUREK H. 2000. Efektywność żywienia krów mlecznych na pastwisku na glebie torfowo-murszowej. W: Nowoczesne metody produkcji pasz na użytkach zielonych i ocena ich wartości pokarmowej. Materiały Seminaryjne. Nr 45. Falenty. Wydaw. IMUZ s. 274 280.