ZDROWIE KOBIET I MCZYZN

Raport 7 ZDROWIE KOBIET I MCZYZN JANINA JÓWIAK Dzikuj Pani Wiktorii Wróblewskiej za znaczc pomoc i współprac w opracowaniu tego Raportu. 569

Spis treci Główne wnioski 571 7.1 Metodologia 577 7.2 Samoocena stanu zdrowia i wystpowanie długotrwałych problemów zdrowotnych 582 7.2.1 Samoocena stanu zdrowia 582 7.2.2 Wystpowanie chorób przewlekłych 584 7.2.3 Ocena zdrowia somatycznego 59 7.3 Niepełnosprawno prawna i biologiczna 591 7.3.1 Czsto wystpowania niepełnosprawnoci w Polsce 591 7.3.2 Wykształcenie, stan cywilny i aktywno ekonomiczna osób niepełnosprawnych 594 7.4 Korzystanie z usług medycznych 596 7.4.1 Korzystanie z usług medycznych według płci i rodzaju usługi 596 7.4.2 Zrónicowanie w korzystaniu z usług medycznych według poziomu dochodów 6 7.4.3 Pobyty w stacjonarnych zakładach opieki zdrowotnej 62 7.5 Zdrowie reprodukcyjne 64 7.5.1 Umieralno okołoporodowa 64 7.5.2 Zachorowania na choroby przenoszone drog płciow 65 7.5.3 Zakaenia HIV, zachorowalno i zgony osób chorych na AIDS 68 7.5.4 Umieralno kobiet spowodowana nowotworem złoliwym sutka i szyjki macicy 61 7.6 Wybrane elementy stylu ycia wpływajce na stan zdrowia i umieralno 614 7.6.1 Aktywno ruchowa i indeks masy ciała 614 7.6.2 Palenie papierosów 617 7.6.3 Spoycie alkoholu 619 7.6.4 Leczeni z powodu zaburze psychicznych w poradniach zdrowia psychicznego oraz w poradniach odwykowych 621 7.7 Trwanie ycia i umieralno 625 7.7.1 Oczekiwane trwanie ycia i ogólna umieralno 625 7.7.2 Umieralno według płci i wieku 629 7.7.3 Umieralno niemowlt 633 7.7.4 Umieralno według wybranych przyczyn 635 7.7.5 Umieralno powizana z nadmiernym spoywaniem alkoholu i paleniem papierosów 641 7.8 Zrónicowanie terytorialne niepełnosprawnoci i umieralnoci w Polsce 642 7.8.1 Wystpowanie niepełnosprawnoci według województw 642 7.8.2 Oczekiwane trwanie ycia i umieralno 648 Bibliografia i ródła danych 653 Spis rysunków 654 57

Główne wnioski Do oceny stanu zdrowia populacji kobiet i mczyzn w Polsce zastosowano wskaniki uzyskane na podstawie rutynowych rejestrów oraz zrealizowanych bada stanu i ochrony zdrowia w gospodarstwach domowych. S to miary zdrowia oparte na fatal health outcomes w postaci np. współczynników umieralnoci według wieku oraz przyczyn zgonów, jak i non-fatal health outcomes oparte na wystpowaniu rónych dolegliwoci, głównie w wymiarze fizycznym, m.in. niepełnosprawno, choroby przewlekłe. Uzyskane wyniki w zakresie poszczególnych miar i wskaników zdrowia pozwalaj na nastpujce wnioski: 7.2 Samoocena stanu zdrowia i wystpowanie długotrwałych problemów zdrowotnych Uzyskane wyniki w zakresie samooceny stanu zdrowia oraz deklarowanej chorobowoci wskazuj na słabo kondycji zdrowotnej wielu Polaków i powszechno wystpowania rónych dolegliwoci somatycznych oraz chorób przewlekłych. Wikszo osób ocenia swój stan zdrowia poniej dobrego, a mały jest udział osób w pełni z niego zadowolonych. Kobiety oceniaj swój stan zdrowia na ogół gorzej ni mczyni; wyjtek stanowi dzieci do piciu lat, wród których czciej stan zdrowia poniej dobrego przypisywany jest chłopcom ni dziewczynkom. Wikszo osób dorosłych w Polsce choruje przewlekle. Wród chorób dominuj choroby układu krenia oraz choroby koci i stawów. Wysoki jest udział osób z chorobami przewlekłymi, takimi jak choroba niedokrwienna serca i miadyca, w wieku aktywnoci zawodowej. Mczyni w miastach czciej ni na wsi choruj na choroby układu krenia, a take wrzody ołdka i alergie. Na wsi natomiast, szczególnie wród kobiet w wieku przedemerytalnym, czciej wystpuj choroby reumatyczne oraz choroba nadcinieniowa. Chorobowo mczyzn dla wikszoci chorób przewlekłych, z wyjtkiem choroby wrzodowej ołdka i dwunastnicy oraz choroby niedokrwiennej serca, jest nisza ni kobiet. Rónice te s szczególnie due w starszych grupach wieku, co moe by wynikiem nadumieralnoci mczyzn w rednim wieku i powizanego z płci subiektywnego charakteru odpowiedzi na pytania o stan zdrowia. 7.3 Niepełnosprawno prawna i biologiczna Zjawisko niepełnosprawnoci, zwizane z ograniczeniami w podejmowaniu i pełnieniu okrelonych ról społecznych typowych dla osób w danym wieku, dotyka znacznej populacji osób w Polsce we wszystkich grupach wieku. Ogólny odsetek niepełnosprawnoci jest nieco wyszy dla kobiet ni dla mczyzn, jednake relacje dla płci zmieniaj si na poszczególnych etapach cyklu ycia. Czsto wystpowania niepełnosprawnoci jest wysza dla mczyzn ni dla kobiet wród osób młodszych oraz w rednim wieku. Otrzymany wynik moe 571

mie uwarunkowania biologiczne, a take wynika z wikszej wypadkowoci wród chłopców i młodych mczyzn. Styl ycia i charakter pracy mog by take zwizane z czstsz niepełnosprawnoci na wsi ni w miastach. Mczyni maj potwierdzenie prawne niepełnosprawnoci czciej ni kobiety, które czciej s niepełnosprawne tylko biologicznie. W analizie natenia zjawiska niepełnosprawnoci w kolejnych grupach wieku niepokoi istotny wzrost czstoci niepełnosprawnoci wród osób obu płci w wieku aktywnoci zawodowej, i to ju w grupie wieku 35 44 lata. W najstarszych grupach wieku prawie co druga osoba jest niepełnosprawna. Wydłuanie si czasu trwania ycia moe łczy si z narastaniem zjawiska niepełnosprawnoci. Stosunkowo wysoki wród niepełnosprawnych, w porównaniu ze struktur w całej populacji, jest udział osób owdowiałych i rozwiedzionych, a wród mczyzn kawalerów. Współczynniki zatrudnienia wród osób niepełnosprawnych i równoczenie aktywnych zawodowo s dwukrotnie wysze dla mczyzn ni współczynniki zatrudnienia niepełnosprawnych kobiet. 7.4 Korzystanie z usług medycznych Ponad 2 mln Polaków kadego roku korzysta z co najmniej jednego rodzaju usługi medycznej. Najczciej s to porady lekarskie w podstawowej opiece medycznej (47% kobiet i 36% mczyzn), porady specjalistyczne (24% i 17%) lub stomatologiczne (18% i 13%) oraz pobyty w stacjonarnych zakładach opieki zdrowotnej (12% i 9%). Płe jest jednym z podstawowych czynników rónicujcych korzystanie z usług medycznych. Zarówno wród osób młodych, w rednim wieku, jak i w wieku emerytalnym mczyni rzadziej korzystaj z usług medycznych ni kobiety. Tylko w wieku dziecicym czciej wród pacjentów s chłopcy. Znaczce rónice obserwuje si w korzystaniu z porad specjalistycznych oraz stomatologicznych pomidzy grupami wykształcenia oraz grupami dochodowymi, które potwierdzaj nierównoci w korzystaniu z usług zdrowotnych wród ludnoci. Udział osób korzystajcych z takich porad wród osób o najwyszych dochodach jest 2,5-krotnie wyszy ni w grupie osób o dochodach najniszych. Mczyni bez wzgldu na poziom wykształcenia oraz grup dochodow korzystaj z porad lekarzy specjalistów rzadziej ni kobiety. Charakterystyczne jest take, e osoby mieszkajce w miastach bardziej korzystaj z moliwoci, które stwarza lepsza sytuacja finansowa ni mieszkacy wsi. Nie mona jednoznacznie wskaza przyczyn wystpujcych rónic, szczególnie dla płci, ale niewtpliwie mog one rzutowa na stan zdrowia w przyszłoci i dla osób, które korzystaj z usług lekarskich, a s to w wikszoci kobiety, skutkowa bardziej non-fatal health outcomes, czyli zdiagnozowaniem choroby i podjciem leczenia, a dla tych, którzy z takich usług nie korzystaj tutaj 572

przewag maj mczyni raczej fatal health outcomes, czyli na przykład nagłym zgonem. 7.5 Zdrowie reprodukcyjne Zebrany materiał statystyczny, który obejmuje umieralno okołoporodow i zgony spowodowane nowotworami sutka oraz szyjki macicy u kobiet, zachorowania na choroby weneryczne oraz na AIDS, nie pozwala na pełn ocen stanu zdrowia reprodukcyjnego w Polsce. Brak bada lub niewystarczajca liczba bada diagnostycznych i przesiewowych powoduje, e dane statystyczne np. w zakresie chorób przenoszonych drog płciow nie odzwierciedlaj rzeczywistej sytuacji epidemiologicznej w tej dziedzinie. W latach 199 23 absolutna liczba zgonów kobiet z przyczyn połoniczych zmniejszyła si trzykrotnie, współczynnik zgonów za zmalał ponaddwukrotnie i w roku 23 wynosił 4, na 1 tysicy urodze ywych. Obnienie umieralnoci okołoporodowej wiadczy moe m.in. o poprawie opieki medycznej w okresie ciy, porodu i połogu oraz o wyszej wiadomo zdrowotnej samych kobiet. Najwysze wskaniki zachorowa na choroby weneryczne wród kobiet notowane s w wieku 2 29 lat (zapadalno pozostaje w tej grupie na poziomie ok. 6 7 na 1 tys. kobiet), a wród mczyzn w wieku 25 44 lata (13 14 zachorowa na 1 tys.). Niepokoi moe niezmieniajcy si w ostatnich latach poziom zachorowa na kił wród młodych dziewczt w wieku 15 19 lat. Od 1985 roku do 3 czerwca 25 roku stwierdzono zakaenie wirusem HIV u 9474 osób, odnotowano 1631 zachorowa na AIDS, a 764 chorych zmarło. Prawie wszystkie zachorowania dotycz mieszkaców miast, a ponad 8% chorych oraz osób zmarłych stanowi mczyni. Nowotwory złoliwe sutka s główn przyczyn zgonów spowodowanych nowotworami u kobiet w Polsce. Kadego roku umiera z tego powodu ponad 4 tys. kobiet. Umieralno kobiet z powodu nowotworów szyjki macicy w Polsce naley do najwyszych w Europie. Obserwowany spadek natenia zgonów z tej przyczyny dotyczy głównie kobiet w wieku 6 74 lata w miastach. 7.6 Wybrane elementy stylu ycia wpływajce na stan zdrowia i umieralno W Polsce w latach 9. wystpowały due nieprawidłowoci w zachowaniach zwizanych ze stylem ycia, które mog mie wpływ na stan zdrowia ludnoci. Wród analizowanych czynników, powizanych z wadliwym stylem ycia, znalazły si: mała aktywno fizyczna, otyło, palenie tytoniu, uywanie substancji psychoaktywnych oraz nadmierne spoycie alkoholu. Na ogół mczyni s bardziej aktywni ruchowo ni kobiety i wicej mczyzn podejmuje intensywniejsze treningi i zajcia sportowe lub inne zajcia wymagajce wysiłku fizycznego. Relacja ta dotyczy młodych mczyzn w wieku do 3 lat oraz starszych powyej 6 lat. W wieku rednim (3 59 lat) to czciej 573

mczyni spdzaj czas przed telewizorem ni kobiety, które wybieraj spacer lub jazd na rowerze. Co dziesita osoba w populacji osób w wieku co najmniej 15 lat cierpi na otyło, a prawie co trzecia ma nadwag. Wród mczyzn otyło najczciej wystpuje w grupie osób w wieku 5 54 lata (co pity mczyzna w tym wieku ma du nadwag). Wród kobiet otyło utrzymuje si te w dalszych grupach wieku: i tak w wieku 55 69 lat jedna czwarta kobiet jest otyła, a w przedziale wieku 7 79 co pita. Palenie papierosów jest lub było nałogiem wikszoci mczyzn w Polsce. Tylko co czwarty mczyzna w wieku powyej 2 lat nie pali i nigdy nie palił papierosów. Wikszo palcych mczyzn to osoby silnie uzalenione, palce 2 lub wicej papierosów dziennie. Kobiety pal rzadziej i wypalaj mniej papierosów dziennie ni mczyni. Wród kobiet pali co czwarta osoba, a nigdy nie paliło i nie pali ponad 6%. Czciej pal kobiety mieszkajce w miastach ni na wsi. Obserwuje si mniejsze zainteresowanie paleniem wród osób młodych, co mo- e dobrze rokowa dla przyszłego stanu zdrowia osób bdcych obecnie w wieku poniej 3 lat w zakresie chorób tytoniopochodnych. Mczyni pij alkohol zdecydowanie czciej ni kobiety. Uogólnione na cał populacj osób dorosłych w Polsce wyniki pozwalaj oszacowa liczb mczyzn pijcych codziennie na ok. 3 tys. osób, a 5 6 razy w tygodniu dodatkowo na ok. 18 tys. Dane dla kobiet s na poziomie odpowiednio 25 tys. kobiet pijcych codziennie oraz 28 tys. pijcych 5 6 razy w tygodniu. Zmienia si struktura spoywanych alkoholi i mczyni młodsi odchodz od modelu spoywania tylko mocnych wódek, który dominuje w grupach starszych, a czciej pij róne alkohole oraz piwo. Najwikszy udział osób pijcych jest wród mczyzn w wieku 3 39 lat, wród których te najwicej było osób pijcych wszystkie rodzaje alkoholi lub tylko piwo i wódk. Kobiety w młodszych grupach wieku pij czciej ni w starszych, a wicej kobiet spoywajcych alkohol w cigu roku jest wród mieszkajcych w miastach ni na wsi. Wzrasta liczba osób leczonych z powodu zaburze spowodowanych alkoholem, zarówno w poradniach odwykowych, jak i hospitalizowanych w zakładach psychiatrycznych. W roku 23 z powodu zaburze spowodowanych alkoholem leczono 24 tys. osób, w tym 2 tys. mczyzn. Prawie dwukrotnie czciej byli leczeni mieszkacy miast ni mieszkacy wsi. Wzrasta liczba osób leczonych z zaburzeniami spowodowanymi uywaniem substancji psychoaktywnych. Główn grup stanowi osoby zaywajce narkotyki. W poradniach oraz zakładach psychiatrycznych opieki całodobowej w roku 23 przebywało z tego powodu prawie 5 tys. osób. Najwikszy wzrost dotyczy osób najmłodszych w wieku poniej 19 lat i mczyzn w miastach. Systematycznie wzrasta natenie zaburze nerwicowych, w tym zwizanych ze stresem, a współczynniki chorobowoci s wysze dla kobiet ni mczyzn. 574

Obserwowane rónice dla płci mog by symptomatyczne dla reakcji mczyzn i kobiet na róne trudnoci i sytuacje powodujce stres i napicia, które wystpiły z duym nasileniem w Polsce w ostatnich latach. Mczyni czciej znajduj rozwizanie tych problemów przez spoywanie alkoholu, a kobiety popadaj w depresj, fobie lub inne zaburzenia nerwicowe. 7.7 Trwanie ycia i umieralno Miary zdrowia oparte na fatal health outcomes wskazuj na zasadniczo korzystne zmiany zachodzce w umieralnoci w Polsce, zarówno dla kobiet, jak i mczyzn. yjemy coraz dłuej, a standaryzowane współczynniki zgonów systematycznie malej, co wiadczy o zmniejszajcym si nateniu zgonów w populacji. Cigle wystpuje dua nadumieralno mczyzn w Polsce, która wyraona w latach trwania ycia wynosi ponad 8 lat i pozostaje wysoka na kadym etapie ycia. W latach 1989 1992 wystpił wzrost poziomu nadumieralnoci mczyzn i pogorszenie wskaników przeycia, który był obserwowany m.in. we wzrocie natenia zgonów z powodu chorób układu krenia oraz z przyczyn zewntrznych. Wysoka nadumieralno mczyzn w stosunku do poziomu umieralnoci kobiet jest obserwowana szczególnie wród osób młodych i w rednim wieku. Czsto zgonów mczyzn w wieku do 3 lat jest prawie czterokrotnie wysza, a w wieku 3 39 lat oraz w wieku 4 49 lat prawie trzykrotnie wysza ni wród kobiet. Wystpuj rónice w umieralnoci mieszkaców miast i wsi. Zachodzce zmiany s bardziej korzystne dla miast i mog wskazywa na pogarszanie si stanu zdrowia mieszkaców wsi. Dynamika wzrostu oczekiwanego trwania ycia jest wysza w miastach i obecnie trwanie ycia mczyzn w miastach jest ju o prawie rok dłusze ni na wsi, a rónice dla kobiet ulegaj zmniejszeniu. Najdłuej wci yj kobiety mieszkajce na wsi. Istotny udział w odnotowanym wzrocie oczekiwanego trwania ycia w ostatnich 15 latach w Polsce miała zmiana w umieralnoci niemowlt, która nastpowała szybciej ni w innych grupach wieku. Umieralno niemowlt wci maleje, chocia tempo tego spadku jest coraz wolniejsze. Utrzymujca si od lat wysza umieralno chłopców o ok. 2% wskazuje na stało wskanika płci w przypadku umieralnoci niemowlt. Choroby cywilizacyjne, takie jak: choroby układu krenia, nowotwory oraz przyczyny zewntrzne s głównymi przyczynami zgonów w Polsce i stanowi ponad 7% ogólnej liczby zgonów. Mimo korzystnych zmian w umieralnoci z powodu chorób układu krenia, w ostatnich dziesiciu latach wci najwiksze zagroenie ycia stanowi choroby układu krenia, których udział w ogólnej liczbie zgonów w roku 23 wynosił 43%. Umieralno mczyzn z powodu chorób układu krenia jest 3,5-krotnie wysza ni kobiet dla osób w wieku rednim oraz ponaddwukrotnie wysza dla 575

osób w wieku emerytalnym. Jeszcze wysze rónice płci wystpuj dla poziomu przedwczesnej umieralnoci spowodowanej ostrym zawałem serca. Notowany jest wzrost umieralnoci z powodu nowotworów złoliwych, zarówno dla mczyzn, jak i dla kobiet w Polsce. Nowotwory złoliwe s wikszym zagroeniem ycia mczyzn ni kobiet szczególnie z powodu nowotworów oskrzela i płuca. Te ostatnie nowotwory zalicza si do przyczyn zgonów powizanych z paleniem papierosów. Wysza jest take umieralno mczyzn oraz mieszkaców miast z powodu marskoci wtroby, która wykazuje zwizek ze spoyciem alkoholu. Chocia w ogólnej liczbie nagłych zgonów spowodowanych przyczynami zewntrznymi, które obejmuj m.in. wypadki, urazy, zatrucia, a take samobójstwa, zachodz korzystne zmiany, to umieralno z tych przyczyn pozostaje jednak wci wysoka. W roku 23 z przyczyn zewntrznych zmarło prawie 25 tys. osób. Czsto samobójstw wród mczyzn jest piciokrotnie wysza ni wród kobiet, a ogólna liczba samobójstw w Polsce nieco ronie. Natenie umieralnoci z przyczyn powizanych ze spoyciem alkoholu oraz z paleniem papierosów pozostaje wysokie i dla mczyzn utrzymuje si na poziomie wyszym ni dla kobiet. 7.8 Zrónicowanie terytorialne niepełnosprawnoci i umieralnoci w Polsce Wystpuje due zrónicowanie midzy poszczególnymi obszarami kraju w nateniu zjawiska niepełnosprawnoci. W podziale wojewódzkim najwiksze obcienie osobami niepełnosprawnymi wystpuje w lubelskim, małopolskim oraz lubuskim, a najmniejsze w województwie opolski, mazowieckim i lskim. Najwiksze udziały niepełnosprawnych mczyzn i kobiet wystpuj w tych samych województwach. Ogólny poziom wskanika niepełnosprawnoci silnie warunkuje struktura ludnoci według wieku w danym regionie. Wysoki odsetek osób niepełnosprawnych nie musi odzwierciedla złego stanu zdrowia mieszkaców danego regionu, ale moe by konsekwencj dłuej trwajcego ycia, czego przykładem jest województwo małopolskie. W regionach o wysokiej czstoci niepełnosprawnoci dzieci wystpuje na ogół stosunkowo wysoka niepełnosprawno osób młodych w wieku 15 29 lat. Najwysze natenie niepełnosprawnoci młodych mczyzn notowane było w województwie pomorskim, podkarpackim, warmisko-mazurskim, lubuskim i kujawsko-pomorskim. Moe by to spowodowane m.in. wysz wypadkowoci i urazowoci osób młodych w tych województwach. Zrónicowanie terytorialne w stanie zdrowia w Polsce uwidacznia si w duych rónicach w poziomie umieralnoci i trwaniu ycia mieszkaców poszczególnych regionów i województw. Najdłuej yj kobiety w województwie podlaskim, małopolskim i podkarpackim, gdzie oczekiwane trwanie ycia noworodka dziewczynki przy poziomie 576

umieralnoci rejestrowanym w roku 23 wynosiło prawie 8 lat, a standaryzowane współczynniki zgonów s nisze ni w pozostałych województwach. Równie w tych województwach (małopolskim i podkarpackim) oczekiwane trwanie ycia mczyzn jest wysze ni w pozostałych i wynosi ok. 72 lata. Najkrócej yj mieszkacy województwa łódzkiego, w którym trwanie ycia w miastach jest dla mczyzn o ponad 3,5 roku, a dla kobiet 2,2 roku krótsze ni w regionach o najdłuszym oczekiwanym trwaniu ycia. Wysoka umieralno wystpuje take w innych regionach Polski: dla mczyzn s to województwa lubuskie, warmisko-mazurskie, lubelskie, zachodniopomorskie, a dla kobiet lskie. Bez wzgldu na region zamieszkania, mczyni maj gorsze wskaniki w zakresie umieralnoci ni kobiety. W wielu regionach Polski, szczególnie na wsi, nadumieralno mczyzn mierzona rónic w oczekiwanym trwaniu ycia wynosi około 1 lat (warmisko-mazurskie, lubelskie, podlaskie, łódzkie i witokrzyskie). W regionach z wysokim nateniem umieralnoci ogółem i niskim oczekiwanym trwaniem ycia wystpuje jednoczenie wysoka umieralno przedwczesna. Aby odpowiedzie na pytanie o przyczyny terytorialnego zrónicowania umieralnoci mczyzn i kobiet w Polsce, naley podj dalsze analizy obejmujce wiele rónych aspektów, w tym ekonomiczne, społeczne, rodowiskowe, a tak- e kulturowe i historyczne zwizane z kadym z regionów. 7.1 Metodologia A. Dane 1 dotyczce samooceny stanu zdrowia i wystpowania chorób przewlekłych (rozdział 7.2), niepełnosprawnoci dla 1996 roku (rozdział 7.3) oraz stylu ycia w zakresie palenia papierosów, picia alkoholu, aktywnoci fizycznej i nadwagi (rozdział 7.6) pochodz z ogólnopolskiego badania Stan zdrowia ludnoci Polski, które przeprowadził GUS w kwietniu 1996 roku zgodnie z rekomendacjami wiatowej Organizacji Zdrowia (WHO). Badaniem objto prawie 2 tys. gospodarstw domowych, w których zbadano 63 tys. osób dorosłych i dzieci. Uzyskane wyniki uogólniono na ludno zamieszkał na stałe w Polsce według stanu z 1 stycznia 1996. Wyniki badania s reprezentatywne na poziomie ogólnopolskim oraz według podziału terytorialnego obowizujcego 1 stycznia 1999 roku dla ludnoci według płci oraz 5-letnich grup wieku. Uogólnione wyniki badania nie obejmuj zbiorowoci liczcej 53 tys. osób, które przebywały na wyjazdach, w zakładzie karnym, odbywały słub wojskow lub odmówiły odpowiedzi. 1 Dzikuj Pani J. Staczak za pomocne konsultacje w kwestii danych z bada i biecych statystyk GUS) 577

Ze wzgldu na charakter niektórych pyta, które wymagały osobistych odpowiedzi respondentów i nie zadawano ich osobom zastpczym, np. samoocena stanu zdrowia i wystpowanie dolegliwoci zdrowotnych, uogólnione wyniki badania dla tych pyta dotycz ok. 82% populacji osób w wieku 15 lat i wicej. Odpowiedzi na pytania o stan zdrowia dzieci (osoby w wieku 14 lat i mniej) udzielali ich opiekunowie. Lista chorób przewlekłych obejmowała 27 chorób lub grup chorób przewlekłych oraz skutki urazów i wypadków. Wybór jednostek chorobowych, ze wzgldu na sposób realizacji badania, nie zawsze umoliwia ich prezentacj zgodnie z midzynarodow klasyfikacj chorób. Uzyskane odpowiedzi były ocenami subiektywnymi i nie wymagały potwierdzenia ze strony lekarskiej lub dokumentacji medycznej. B. Dane dotyczce niepełnosprawnoci w 22 roku oraz struktury ludnoci według płci, wieku i stanu cywilnego pochodz z wyników Narodowego Spisu Powszechnego Ludnoci i Mieszka 22 (NSP 22), który był przeprowadzany od 21 maja do 8 czerwca 22 roku razem z Powszechnym Spisem Rolnym. NSP 22 obejmował osoby stale zamieszkałe na obszarze Polski bez wzgldu na to, czy przebywały podczas spisu w kraju, czy za granic oraz osoby przebywajce czasowo. Spis przeprowadzano w mieszkaniach i innych zamieszkanych pomieszczeniach prowizorycznych oraz w obiektach zbiorowego zamieszkania. W odniesieniu do osób niepełnosprawnych (rozdział 7.3) zastosowano nastpujce kryteria i zasady podziału na grupy: osoby niepełnosprawne prawnie, tj. takie, które miały odpowiednie, aktualne orzeczenie wydane przez organ do tego uprawniony; osoby niepełnosprawne tylko biologicznie, tj. takie, które nie miały orzeczenia, ale miały (odczuwały) całkowicie lub powanie ograniczon zdolno do wykonywania czynnoci podstawowych. Kryterium zakwalifikowania danej osoby do zbiorowoci osób niepełnosprawnych prawnie było: dla osób w wieku 16 lat i wicej posiadanie aktualnego orzeczenia wydanego przez odpowiedni organ orzekajcy, ustalajcego niezdolno do pracy, stopie niepełnosprawnoci, celowo przekwalifikowania lub inwalidztwo; dla dzieci poniej 16. roku ycia tj. urodzonych po 2 maja 1986 roku uprawnienie do pobierania zasiłku pielgnacyjnego. Dla osób w wieku 16 lat i wicej ustalono trzy stopnie niepełnosprawnoci: znaczny; umiarkowany; lekki. Znaczny stopie niepełnosprawnoci ma osoba o naruszonej sprawnoci organizmu, która jest: 1) niezdolna do podjcia zatrudnienia lub 2) zdolna do wykonywania zatrudnienia w zakładzie pracy chronionej albo w zakładzie aktywizacji zawodowej, ale wymagajca niezbdnej w celu 578

pełnienia ról społecznych stałej lub długotrwałej opieki albo pomocy innej osoby w zwizku ze znacznie ograniczon moliwoci samodzielnej egzystencji. Umiarkowany stopie niepełnosprawnoci ma osoba o naruszonej sprawnoci organizmu, która jest zdolna do wykonywania zatrudnienia na stanowisku pracy przystosowanym odpowiednio do potrzeb i moliwoci wynikajcych z niepełnosprawnoci, wymagajca w celu pełnienia ról społecznych czciowej lub okresowej pomocy innej osoby w zwizku z ograniczon moliwoci samodzielnej egzystencji. Lekki stopie niepełnosprawnoci ma osoba o naruszonej sprawnoci organizmu, zdolna do wykonywania zatrudnienia, niewymagajca pomocy innej osoby w pełnieniu ról społecznych. Wykaz równorzdnych orzecze kwalifikujcych osob do grupy osób niepełnosprawnych prawnie oraz okrelenia stosowane w klasyfikacji niepełnosprawnoci / inwalidztwa prawnego w latach 1988 i 22 Stopie niepełnosprawnoci znaczny umiarkowany lekki 22 1988 oraz 1996 a Rodzaje orzecze równorzdnych całkowita niezdolno do pracy i samodzielnej egzystencji I grupa inwalidztwa orzeczenie o długotrwałej niezdolnoci do pracy w gospodarstwie rolnym z uprawnieniem do zasiłku pielgnacyjnego całkowita niezdolno do pracy II grupa inwalidztwa III grupa inwalidztwa czciowa niezdolno do pracy celowo przekwalifikowania zawodowego orzeczenie o długotrwałej niezdolnoci do pracy w gospodarstwie rolnym bez uprawnienia do zasiłku pielgnacyjnego Grupa inwalidztwa I grupa inwalidztwa II grupa inwalidztwa III grupa inwalidztwa a W badaniu Stan zdrowia ludnoci Polski z 1996 roku w stosunku do osób w wieku 15 lat i wicej zastosowano te same kryteria niepełnosprawnoci i inwalidztwa prawnego, które obowizywały w NSP 1988. Stan cywilny Stan cywilny prawny osób jest zdefiniowany jako stan cywilny według obowizujcego prawa. Dla osób w wieku 15 lat i wicej ustalono stan cywilny prawny według nastpujcych kategorii: kawaler, panna; onaty, zamna; wdowiec, wdowa; rozwiedziony, rozwiedziona; separowany, separowana (separacj prawn wprowadzono w Polsce pod koniec 1999 roku). 579

Stan cywilny faktyczny osób jest okrelony wtórnie, na podstawie charakteru zwizku, w jakim yje dana osoba, tj. na podstawie informacji o stanie cywilnym prawnym oraz o wzajemnych powizaniach midzy osobami spisanymi. Ustalono nastpujce kategorie faktycznego stanu cywilnego: kawaler, panna; onaty, zamna (w wietle prawa wieckiego lub kanonicznego i pozostajcy w faktycznym małestwie); partner, partnerka (partnerów wyodrbniano w ramach tego samego gospodarstwa domowego bez wzgldu na ich stan cywilny prawny); wdowiec / wdowa; rozwiedziony / rozwiedziona; separowany / separowana (pozostajcy w separacji prawnej i nietworzcy formalnych zwizków (partnerskich) z innymi osobami; osoby o stanie cywilnym prawnym onaty / zamna, niepozostajce w zwizku małeskim i nietworzce formalnych zwizków (partnerskich) z innymi osobami). Prezentowane wskaniki wykorzystujce w obliczeniach stan cywilny ludnoci wyznaczono na podstawie stan cywilnego faktycznego. C. Dane dotyczce korzystania z usług medycznych (rozdział 7.4) pochodz z modułowych bada ochrony zdrowia realizowanych w ramach stałych bada budetów gospodarstw domowych GUS: Ochrona zdrowia w gospodarstwach domowych w 23 oraz 1999 roku. Wyniki bada oparto na reprezentatywnych próbach gospodarstw domowych (dla roku 23: N = 12 337 osób oraz dla roku 1999 N = 17 648 osób) i uogólniono na cał zbiorowo gospodarstw domowych w Polsce. W roku 23 zastosowano szczegółow klasyfikacj usług uwzgldniajc podział na podstawow, specjalistyczn, ambulatoryjn oraz domow opiek lekarsk. W szczególnoci prezentowane s nastpujce grupy usług opieki zdrowotnej: stacjonarna opieka medyczna; porady lekarskie podstawowej opieki zdrowotnej; porady lekarskie specjalistyczne opieki zdrowotnej; leczenie stomatologiczne; pozostałe usługi ambulatoryjne (m.in. szczepienia, zmiany opatrunków); usługi lecznicze w domu pacjenta. Dane dla roku 1999 dotycz porad ogółem, opieki stacjonarnej i leczenia stomatologicznego. D. Dane o zachorowaniach na choroby wywołane przez ludzki wirus upoledzenia odpornoci (HIV) oraz o zachorowaniach na choroby weneryczne (rozdział 7.5) pochodz ze sprawozda nadsyłanych przez Wojewódzkie Stacje Sanitarno-Epidemiologiczne w ramach systemu zbiorczego zgłaszania zachorowa na choroby zakane i zatrucia i s opracowywane przez Zakład Epidemiologii Pastwowego Zakładu Higieny w Warszawie oraz Instytut Wenerologii AM w Warszawie. 58

E. Dane dotyczce leczonych osób w poradniach zdrowia psychicznego oraz poradniach odwykowych alkoholowych (rozdział 7.6) pochodz z Instytutu Psychiatrii i Neurologii w Warszawie i s przez ten Instytut opracowywane. Informacje o leczonych w opiece całodobowej z powodu zaburze psychicznych zbiera si podczas Ogólnopolskiego Badania Chorobowoci Szpitalnej Psychiatrycznej Instytutu Psychiatrii i Neurologii. Dotycz one liczby tzw. epizodów (liczba hospitalizacji), a nie liczby osób (jedna osoba moe mie kilka hospitalizacji w cigu roku). Dane według wieku i płci pacjentów leczonych z powodu zaburze spowodowanych uywaniem alkoholu lub substancji psychoaktywnych s we wszystkich trzech rodzajach poradni (zdrowia psychicznego, odwykowych oraz profilaktyki) dostpne tylko dla 23 roku. Jest to zbiór leczonych osób (ogółem i po raz pierwszy). F. Dane o umieralnoci (liczba zarejestrowanych zgonów) pochodz ze sprawozda urzdów stanu cywilnego z,,karty statystycznej do Karty Zgonu, opracowywanych przez GUS w Warszawie i publikowanych w Roczniku Demograficznym. Za zgon niemowlcia uwaa si zgon dziecka w wieku poniej jednego roku, za zgon noworodka zgon dziecka w wieku poniej 4 tygodni (poniej 28 dni). 1 lipca 1994 roku została w Polsce wprowadzona nowa definicja urodzenia i zgonu noworodka, która wczeniej obowizujce cztery kategorie urodzenia (ywe, martwe, niezdolne do ycia z oznakami ycia oraz niezdolne do ycia bez oznak ycia) zastpiła dwiema (urodzenia ywe i urodzenie martwe), co wpłynło na wzrost rejestrowanej liczby zgonów noworodków o ok. 18 2% (wczeniejsze urodzenie noworodka niezdolnego do ycia z oznakami ycia rejestruje si obecnie jako zgon niemowlcia) oraz poziomu współczynnika zgonów niemowlt o ok. 3 pkt. Przy opracowywaniu danych o zgonach według przyczyn przyjmuje si wyjciow przyczyn zgonu. Za przyczyn wyjciow uwaa si chorob stanowic pocztek procesu chorobowego, który doprowadził do zgonu albo uraz czy zatrucie, w wyniku których nastpił zgon. Dane dotyczce zgonów według przyczyn dla lat 199 1995 podano zgodnie z,,midzynarodow klasyfikacj chorób, urazów i przyczyn zgonów (IX Rewizja), a dla lat 1999 23 według Midzynarodowej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych X Rewizja. Dla lat 1996 1999, ze wzgldu na spowodowane strajkiem lekarzy braki w statystyce zgonów według przyczyn, statystyka ta nie jest kompletna dotyczy głównie lat 1997 (21,2% braków) i 1998 (2,1%) i nie została zaprezentowana w analizach. Do obliczenia współczynników zgonów dla kadego roku według płci i wieku jako mianownik wzito redni liczb ludnoci (stan na 31 XII) z dwóch lat: roku poprzedzajcego i roku badanego (dla którego wyznaczano wskanik). Do przyczyn zgonów powizanych ze spoyciem alkoholu w prezentowanych zestawieniach z bazy danych WHO (European health for all database, WHO Regional Office for Europe) włczono nastpujce przyczyny: według klasyfikacji ICD9: 15, 161, 33, 571, E8 E999 oraz według klasyfikacji ICD 1: C15, C32, F1, K7, K73, K74, K76, V V99, W W99, X X99, Y Y99. 581

Do przyczyn zgonów powizanych z paleniem papierosów w zestawieniach bazy danych WHO (European health for all database, WHO Regional Office for Europe) włczono nastpujce przyczyny: według klasyfikacji ICD9: 14 15, 161, 162, 41 414, 43 438, 49 496 oraz według klasyfikacji ICD 1: C C14, C32 C34, C15, I2 I25, I6 I69, J4 J47. 7.2 Samoocena stanu zdrowia i wystpowanie długotrwałych problemów zdrowotnych 2 7.2.1 Samoocena stanu zdrowia Jednym z mierników wykorzystywanych w badaniach społecznych prowadzonych w rónych krajach do monitorowania sytuacji zdrowotnej populacji jest samoocena stanu zdrowia. Subiektywno tej miary powoduje, e uzyskane wyniki mog by zalene od wiedzy i odczu, a take płci respondentów, ale z drugiej strony do dobrze odzwierciedlaj samopoczucie i stan zdrowia osoby na poziomie indywidualnym i s powizane z jakoci ycia oraz osobistym poziomem well-being. Przedstawiony opis stanu zdrowia oparty jest na wynikach badania Stan zdrowia ludnoci Polski zrealizowanego po raz pierwszy w 1996 roku. Respondenci udzielali odpowiedzi na pytanie: Jak Pan(i) ocenia swoje zdrowie? w skali: bardzo dobre, dobre, takie sobie (ani dobre, ani złe), złe, bardzo złe. Pytanie to zadawano tylko osobie badanej, a oceny stanu zdrowia dzieci dokonywali opiekunowie. Uzyskane wyniki w zakresie samooceny stanu zdrowia wskazuj na mały odsetek osób w pełni zadowolonych ze swojego stanu zdrowia. Osoby oceniajce swój stan zdrowia jako bardzo dobry stanowiły mniej ni 13% ogółu ludnoci Polski. Samoocena stanu zdrowia jest to powszechnie stosowana subiektywna miara oceny stanu zdrowia w badaniach społecznych; respondenci odpowiadaj na pytanie Jak oceniasz swoje zdrowie? w 5-stopniowej skali Likerta: od oceny bardzo dobrej do bardzo złej; samoocena ta zaley od indywidualnej oceny i wiedzy osoby udzielajcej odpowiedzi, jej płci, uwarunkowa kulturowych i rodowiskowych, korzystania z opieki lekarskiej i wykonanych bada; stanowi ona wskanik wykorzystywany do oblicze oczekiwanego trwania ycia w dobrym stanie zdrowia. Oceny stanu zdrowia kobiet były na ogół gorsze ni mczyzn; co dziewita kobieta oceniała swój stan zdrowia bardzo dobrze, a co pita le lub bardzo le, podczas gdy wród mczyzn co siódmy oceniał swoje zdrowie bardzo dobrze i co siódmy negatywnie. Dominowały oceny zdrowia dobre i zadowalajce ( takie sobie ). Gorsze wyniki dla samooceny zdrowia (wicej ocen złych i bardzo złych) otrzymano dla osób mieszkajcych na wsi ni w miastach. Oceny zdrowia poniej dobrego (takie sobie, złe lub bardzo złe) wród kobiet w wieku 15 lat i wicej stanowiły 6% odpowiedzi; dla mczyzn odsetek ten wynosił 2 por. W. Wróblewska (25) 582

49%. Wród ocen zdrowia dzieci, szczególnie najmłodszych, do 5 lat, czciej stan zdrowia poniej dobrego przypisywano chłopcom ni dziewczynkom (16% i 1%). Wiek jest jednym z najwaniejszych czynników demograficznych rónicujcych odpowiedzi na pytanie o stan zdrowia. Wraz z wiekiem zmniejsza si komfort ycia wikszoci osób spowodowany pojawieniem si rónych dolegliwoci, głównie fizycznych. Wród kobiet w wieku 15 29 lat 8% oceniało swoje zdrowie jako dobre lub bardzo dobre (wród mczyzn: 82%), a wród osób w wieku 6 75 lat takich ocen było ju tylko 6% dla kobiet i 15% dla mczyzn (rys. 7.2.1.R). Ju co druga kobieta w wieku 35 39 lat nie jest zadowolona ze swojego zdrowia i ocenia je poniej dobrego. Dla mczyzn taka proporcja mniej ni dobrych ocen zdrowia wystpuje w nastpnej grupie wieku, tj. 4 44 lata. 1 9 8 7 6 5 4 3 2 1-4 lat 5-9 1-14 15-19 2-24 25-29 3-34 35-39 4-44 45-49 5-54 55-59 6-64 65-69 7-74 75-79 8 lat i wicej OGÓŁEM MCZYNI KOBIETY Rys. 7.2.1.R. Samoocena stanu zdrowia poniej dobrego według płci oraz wieku, 1996 (%) ródło: obliczenia własne na podstawie Rocznika Demograficznego 21, tabl. 35. Stan zdrowia jest warunkowany bardzo wieloma czynnikami, wród których biologiczny proces starzenia si organizmu powizany z wiekiem, a take wady wrodzone i genetyczne uwarunkowania jawi si jako jedne z bardzo wanych. Wród innych, które porednio przez styl ycia, wiedz dotyczc zdrowia, badania profilaktyczne, stosowan diet, warunki pracy i mieszkania wpływaj na stan zdrowia i jego ocen, mona wymieni m.in. poziom wykształcenia, sytuacj ekonomiczn oraz rodzinn. Generalnie lepszym zdrowiem ciesz si osoby lepiej wykształcone, w lepszej sytuacji ekonomicznej oraz pracujce zawodowo. Zła sytuacja finansowa gospodarstwa domowego zwielokrotniała ryzyko niskich wskaników samooceny stanu zdrowia zarówno wród kobiet, jak i mczyzn. Jednoczenie wpływ trudnych warunków ekonomicznych na kondycj zdrowotn był bardziej znaczcy wród kobiet ni wród mczyzn. Zalenoci te bd widoczne w dalszych analizach dotyczcych zjawiska niepełnosprawnoci i korzystania z usług medycznych. Pogłbione analizy dla Polski 583

wystpujcych rónic w ocenach zdrowia ze wzgldu na płe i stan cywilny nie potwierdziły obserwowanej w krajach zachodnich protekcyjnej roli ycia w małestwie w przypadku kobiet, szczególnie z wiksz liczb dzieci. 7.2.2 Wystpowanie chorób przewlekłych Niskie samooceny stanu zdrowia znajduj swoje uzasadnienie w czstoci wystpowania rónych dolegliwoci i chorób przewlekłych. Wikszo osób dorosłych w Polsce choruje przewlekle. Niespełna 38% populacji osób w wieku 15 lat i wicej objtych badaniem zdrowia nie cierpiało z powodu dolegliwoci zwizanych z chorob przewlekł. Na co najmniej jedn z listy 27 bardziej znanych chorób lub grup chorób przewlekłych wskazało ponad 62% badanych. Chorobami przewlekłymi były dotknite osoby w kadym wieku; w mniejszym stopniu osoby młodsze, w wikszym starsze. Wzrost odsetka chorujcych był szczególnie wysoki wród ludnoci w wieku aktywnoci zawodowej. Chorobowo deklarowana przez respondentów w wieku 15 19 lat była na poziomie 29%, a dla osób w wieku 3 39 lat wynosiła ju ponad 5%. W wieku 6 lat i wicej odsetek ten stabilizował si na poziomie ponad 9%. Chorobowo rozpowszechnienie danej choroby w populacji mierzone za pomoc udziału osób dotknitych chorob w danej populacji (ludnoci ogółem, ludnoci w danej grupie wieku, płci itp.) w ogólnej liczbie osób tej populacji: l. ludnoci z dan chorob w populacji chorobowo= 1% l. ludnoci ogólem w populacji Odsetek chorujcych przewlekle kobiet był wyszy ni chorujcych przewlekle mczyzn (68% wobec 55%). Rónice dla płci utrzymywały si w kadej grupie wieku (rys. 7.2.2.R). 584

1 9 8 7 6 5 4 3 2 1 15-19 2-24 25-29 3-34 35-39 4-44 45-49 5-54 55-59 6-64 65-69 7-74 75-79 8+ OGÓŁEM MCZYNI KOBIETY Rys. 7.2.2.R. Wystpowanie chorób przewlekłych wród osób w wieku 15 lat i wicej według płci w grupach wieku, 1996 (% osób chorujcych przewlekle) ródło: obliczenia własne na podstawie Rocznika Demograficznego 21, tabl. 39. 25 2 15 1 5 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 11 ogółlem Mczyni Kobiety 1 Choroba nadcinieniowa 2 Choroba niedokrwienna serca 3 Inne choroby serca 4 Miadyca 5 Reumatoidalne zapalenie stawów lub inne przewlekłe choroby stawów 6 Wrzody ołdka i dwunastnicy 7 Choroby wtroby 8 Uczulenia (alergie) 9 Choroby koci (w tym krgosłupa) 1 Nerwice 11 Zapalenie nerwów i nerwobóle 585

Rys. 7.2.3.R. Wystpowanie wybranych chorób przewlekłych wród osób w wieku 15 lat i wicej według płci, 1996 ródło: obliczenia własne na podstawie Rocznika Demograficznego 21, tabl. 39. Wród chorób dominowały choroby układu krenia oraz choroby koci, krgosłupa i stawów. Stosunkowo czsto notowane były take nerwice i alergie (rys. 7.2.3.R). Na rysunkach 7.2.4.R.a do 7.2.4.R.k przedstawiono chorobowo według najczciej deklarowanych chorób przez mczyzn i kobiety w poszczególnych grupach wieku. Osoby cierpice na chorob nadcinieniow łczc si z udarami mózgu oraz chorob niedokrwienn serca, która moe by przyczyn zawału serca, stanowiły jedn trzeci populacji kobiet oraz 22% populacji mczyzn w wieku 15 lat i wicej. Nadcinienie ttnicze notowane jest ju w stosunkowo młodych grupach wieku: u co dziesitej osoby w wieku 4 44 lata i co pitej w wieku 45 49 lat. Chorob t czciej podawały kobiety, ni czynili to mczyni. Rónice dla płci wzrastały w kolejnych grupach wieku. W wieku 54 59 lat chorobowo spowodowana t chorob była na zblionym poziomie: co trzeci mczyzna cierpiał na chorob nadcinieniow podobnie jak 38% kobiet. Wród osób w wieku 6 lat i wicej udział kobiet z nadcinieniem wzrastał znaczco, osigajc maksimum dla kobiet w wieku 7 74 lata (49%), a dla mczyzn nie ulegał istotnym zmianom. Chorobowo spowodowana niedokrwienn chorob serca nie zaley od płci i wzrasta w kolejnych grupach wieku redniego, zatrzymujc si na poziomie ok. 3% wród osób w wieku powyej 65 lat. Zwracaj uwag rónice w deklarowanej chorobowoci według płci spowodowanej chorob nadcinieniow i niedokrwienn chorob serca dla mieszkaców miast i wsi. Notowany jest ogólnie wyszy udział kobiet z chorob nadcinieniow na wsi ni w miastach, który wynika z wyszej chorobowoci w grupach kobiet w wieku 5 64 lat na wsi. Dla mczyzn w tych samych grupach wieku relacja jest odwrotna, tzn. wicej mczyzn deklarowało t chorob w miastach ni na wsi. W przypadku niedokrwiennej choroby serca zarówno dla kobiet, jak i dla mczyzn wskaniki chorobowoci s wysze w miastach. Rónice staj si szczególnie due w populacji mczyzn w wieku emerytalnym; w miastach chorobowo mczyzn w wieku 6 79 lat sytuuje si na poziomie ok. 35%, a na wsi ok. 2%. Chorob, która rozwija si w dłuszym czasie i ujawnia w rednim lub te zostaje zdiagnozowana w starszym wieku, jest miadyca ttnic, przyczyna choroby wiecowej, czsto prowadzcej do zawału serca i nagłego zgonu. Rozpowszechnienie miadycy w populacji narasta systematycznie wraz z wiekiem; rednio jest to wzrost o ok. 5% w kolejnych grupach wieku, poczynajc od 45 lat. I tak, co pita osoba w wieku 65 69 lat, co czwarta w wieku 7 74 lata i co trzecia w wieku 75 79 lat oraz ok. 4% osób najstarszych (8 lat i wicej) ma miadyc. W grupach najstarszych chorobowo jest wysza dla kobiet ni mczyzn, ale schorzenie to wczeniej ujawnia si wród mczyzn (dotyczy osób w wieku 4 49 lat). Wysoka umieralno mczyzn w wieku produkcyjnym z powodu choroby wiecowej oraz innych wczeniej wymienionych chorób serca i układu krenia, analizowana w dalszej czci opraco- 586

wania (rozdział 7.7), moe stanowi wyjanienie wskazanej wyej niszej chorobowoci mczyzn w porównaniu z kobietami w starszych grupach wieku. Mniej fatalnymi w skutkach s inne choroby przewlekłe szeroko rozpowszechnione w populacji osób dorosłych w Polsce. Wysoki jest odsetek osób, głównie wród kobiet, chorujcych na choroby koci (w tym krgosłupa) 23% kobiet i 18% mczyzn oraz reumatoidalne zapalenie stawów i inne przewlekłe choroby stawów 22% kobiet i 13% mczyzn. Kobiety choruj take czciej na nerwice (18% wobec 1%). Co dziesita kobieta cierpi na chroniczne zapalenie wtroby, alergie i choroby tarczycy. Chorobowo mczyzn jest tu prawie dwukrotnie nisza. Mczyni czciej ni kobiety choruj na wrzody ołdka i dwunastnicy (9% mczyzn wobec 6% kobiet) oraz cierpi wskutek wypadków i urazów (7% wobec 4%). Porównujc rozpowszechnienie tych chorób w miastach i na wsi widzimy, e zarówno mczyni, jak i kobiety w miastach cierpi czciej z powodu wrzodów ołdka i dwunastnicy oraz alergii. Na wsi natomiast, szczególnie wród kobiet, czciej wystpuj reumatoidalne zapalenie stawów i inne przewlekłe choroby stawów. 1 9 8 7 6 5 4 3 2 1 15-19 2-24 25-29 3-34 35-39 4-44 45-49 5-54 55-59 6-64 65-69 7-74 75-79 8+ OGÓŁEM MCZYNI KOBIETY Rys. 7.2.4.R.a. Wystpowanie choroby nadcinieniowej wród osób w wieku 15 lat i wicej według płci, 1996 1 9 8 7 6 5 4 3 2 1 15-19 2-24 25-29 3-34 35-39 4-44 45-49 5-54 55-59 6-64 65-69 7-74 75-79 8+ OGÓŁEM MCZYNI KOBIETY 587

Rys. 7.2.4.R.b. Wystpowanie choroby niedokrwiennej serca wród osób w wieku 15 lat i wicej według płci, 1996 1 9 8 7 6 5 4 3 2 1 15-19 2-24 25-29 3-34 35-39 4-44 45-49 5-54 55-59 6-64 65-69 7-74 75-79 8+ OGÓŁEM MCZYNI KOBIETY Rys. 7.2.4.R.c. Wystpowanie innych chorób serca wród osób w wieku 15 lat i wicej według płci, 1996 1 9 8 7 6 5 4 3 2 1 15-19 2-24 25-29 3-34 35-39 4-44 45-49 5-54 55-59 6-64 65-69 7-74 75-79 8+ OGÓŁEM MCZYNI KOBIETY Rys. 7.2.4.R.d. Wystpowanie miadycy wród osób w wieku 15 lat i wicej według płci, 1996 1 9 8 7 6 5 4 3 2 1 15-19 2-24 25-29 3-34 35-39 4-44 45-49 5-54 55-59 6-64 65-69 7-74 75-79 8+ OGÓŁEM MCZYNI KOBIETY Rys. 7.2.4.R.e. Wystpowanie reumatoidalnych zapale stawów lub innych przewlekłych chorób stawów wród osób w wieku 15 lat i wicej według płci, 1996 588

1 9 8 7 6 5 4 3 2 1 15-19 2-24 25-29 3-34 35-39 4-44 45-49 5-54 55-59 6-64 65-69 7-74 75-79 8+ OGÓŁEM MCZYNI KOBIETY Rys. 7.2.4.R.f. Wystpowanie wrzodów ołdka i dwunastnicy wród osób w wieku 15 lat i wicej według płci, 1996 1 9 8 7 6 5 4 3 2 1 15-19 2-24 25-29 3-34 35-39 4-44 45-49 5-54 55-59 6-64 65-69 7-74 75-79 8+ OGÓŁEM MCZYNI KOBIETY Rys. 7.2.4.R.g. Wystpowanie choroby wtroby wród osób w wieku 15 lat i wicej według płci, 1996 1 9 8 7 6 5 4 3 2 1 15-19 2-24 25-29 3-34 35-39 4-44 45-49 5-54 55-59 6-64 65-69 7-74 75-79 8+ OGÓŁEM MCZYNI KOBIETY 589

Rys. 7.2.4.R.h. Wystpowanie uczule (alergii) wród osób w wieku 15 lat i wicej według płci, 1996 1 9 8 7 6 5 4 3 2 1 15-19 2-24 25-29 3-34 35-39 4-44 45-49 5-54 55-59 6-64 65-69 7-74 75-79 8+ OGÓŁEM MCZYNI KOBIETY Rys. 7.2.4.R.i. Wystpowanie chorób koci (w tym krgosłupa) wród osób w wieku 15 lat i wicej według płci, 1996 1 9 8 7 6 5 4 3 2 1 15-19 2-24 25-29 3-34 35-39 4-44 45-49 5-54 55-59 6-64 65-69 7-74 75-79 8+ OGÓŁEM MCZYNI KOBIETY Rys. 7.2.4.R.j. Wystpowanie nerwic wród osób w wieku 15 lat i wicej według płci, 1996 12 1 8 6 4 2 15-19 2-24 25-29 3-34 35-39 4-44 45-49 5-54 55-59 6-64 65-69 7-74 75-79 8+ OGÓŁEM MCZYNI KOBIETY Rys. 7.2.4.R.k. Wystpowanie zapalenia nerwów i nerwobóli wród osób w wieku 15 lat i wicej według płci, 1996 59

ródło: obliczenia własne na podstawie Rocznika Demograficznego 21, tabl. 39. 7.2.3 Ocena zdrowia somatycznego W prowadzonej ocenie stanu zdrowia uwzgldniono take wystpowanie rónych objawów i mniejszych dolegliwoci somatycznych, które mog utrudnia codzienne funkcjonowanie, powodowa pewien dyskomfort lub by symptomami powaniejszych chorób. Były to czsto wystpujce: bóle koci i mini, krzya i pleców, ból w klatce piersiowej lub okolicy serca, ucisk w klatce piersiowej, mczcy kaszel, czste niestrawnoci, czsty ból głowy lub brzucha, drtwienia rk i nóg, zmczenie i rozdranienie. Uzyskane wyniki wskazuj na powszechno wystpowania rónych dolegliwoci i chorób ju od wczesnych lat młodoci. Wikszo z odpowiadajcych na pytanie osób (75% mczyzn oraz 84% kobiet) cierpiało na dolegliwoci somatyczne. Na cztery i wicej dolegliwoci zdrowotnych wskazał prawie co drugi mczyzna (47%) i wskazało 6% kobiet w wieku 15 lat i wicej. Czsto wystpowania rónych dolegliwoci oraz ich liczba narastaj wraz z wiekiem. Zwraca uwag fakt, e ju w wieku 15 29 lat u co czwartego mczyzny (26%) i ponad jednej trzeciej kobiet (39%) wystpowały co najmniej dwie z analizowanych dolegliwoci, a u mniej ni 4% najwyej jedna. W wieku 6 74 lata odsetek osób z dwiema i wicej dolegliwociami somatycznymi był na poziomie 75% wród mczyzn i 86% wród kobiet. Bez dolegliwoci zdrowotnych w tym wieku lub z tylko jedn było 1% mczyzn i 6% kobiet odpowiadajcych na to pytanie w badaniu. (Na pytanie o dolegliwoci zdrowotne nie odpowiadała osoba zastpcza, dlatego dane nie dotycz prawie 25% mczyzn i 12% ogółu kobiet). Wród wystpujcych dolegliwoci przewaało zmczenie, zdenerwowanie i rozdranienie, na które skaryło si ok. połowy kobiet i 4% mczyzn. Równie czsto wystpowały bóle pleców, a take koci i mini. Na bóle w klatce piersiowej wskazała prawie co trzecia z kobiet (3%) i ponad co pity z mczyzn (22%). Na wikszo z dolegliwoci czciej uskarały si kobiety ni mczyni. W szczególnoci znaczce rónice dla płci wystpowały w przypadku bólu głowy (4% kobiet wobec 21% mczyzn) oraz bezsennoci (28% wobec 18%). Mniejsze rónice odnotowano dla dolegliwoci powizanych z chorobami układu oddechowego w postaci czstego kaszlu, który był czstsz dolegliwoci mczyzn ni kobiet (24% wobec 22%), a take niedronoci nosa i napadów kichania. 7.3 Niepełnosprawno prawna i biologiczna 591

7.3.1 Czsto wystpowania niepełnosprawnoci w Polsce Osoba niepełnosprawna to osoba, która miała odpowiednie orzeczenie wydane przez organ do tego uprawniony lub osoba, która takiego orzeczenie nie miała, lecz odczuwała ograniczenie sprawnoci w wykonywaniu czynnoci podstawowych dla swojego wieku: dla dzieci w wieku przedszkolnym zdolno brania udziału w grach i zabawach w grupie rówieników, dla dzieci w wieku szkolnym uczszczanie do szkoły oraz uczestnictwo we wszystkich rodzajach obowizkowych zaj, dla osób w wieku aktywnoci zawodowej praca zawodowa, nauka lub prowadzenie gospodarstwa domowego, dla osób w wieku starszym podstawowa samoobsługa przy czynnociach higienicznych, zakupach, przyrzdzaniu posiłków itp. Osoby niepełnosprawne prawnie to osoby, które miały odpowiednie, aktualne orzeczenie wydane przez organ do tego uprawniony. Osoby niepełnosprawne tylko biologicznie to osoby, które nie miały orzeczenia, ale miały (odczuwały) całkowicie lub powanie ograniczon zdolno do wykonywania czynnoci podstawowych. W 22 roku liczba niepełnosprawnych kobiet wynosiła 2888,5 tys. i była o 32 tys. osób wysza ni liczba niepełnosprawnych mczyzn 2568,2 tys. Osoby niepełnosprawne stanowiły 14,7% populacji kobiet i 13,9% populacji mczyzn w Polsce. Oznacza to, e co siódmy mieszkaniec Polski był osob niepełnosprawn. Ogółem liczba osób niepełnosprawnych uzyskana na podstawie Narodowego Spisu Powszechnego 22 wynosiła 5456,7 tys. i w stosunku do wyników reprezentacyjnego badania stanu zdrowia ludnoci w 1996 roku (badaniem tym objte były tylko osoby zamieszkałe w gospodarstwach domowych) liczba ta zasadniczo nie uległa zmianie. Liczba osób niepełnosprawnych w 1996 roku była nieznacznie nisza i wynosiła 543,6 tys. Wikszo osób niepełnosprawnych to osoby posiadajce orzeczenie prawne niepełnosprawnoci. W roku 22 udział takich osób w populacji niepełnosprawnych był na poziomie 82% (85% mczyzn i 78% kobiet); pozostałe osoby miały (odczuwały) powane ograniczenia zdolnoci do wykonywania czynnoci podstawowych, ale nie miały orzeczenia prawnego. Zwraca uwag wikszy odsetek osób z orzeczeniem prawnym wród mczyzn, a niepełnosprawnych tylko biologicznie wród kobiet. 592

18 16 14 12 1 8 6 4 2 Ogółem mczyni kobiety Miasta mczyni kobiety Wie mczyni kobiety Prawnie Tylko biologicznie Rys. 7.3.1.R. Osoby niepełnosprawne według płci i miejsca zamieszkania w wieku 16 lat i wicej, 22 (w % ogółu ludnoci) ródło: na podstawie danych GUS www.stat.gov.pl 1 9 8 7 6 5 4 3 2 1 Ogółem mczyni kobiety Miasta mczyni kobiety Wie mczyni kobiety Znacznym Umiarkowanym Lekkim Nieustalonym Rys. 7.3.2.R. Osoby niepełnosprawne prawnie w wieku 16 lat i wicej według miejsca zamieszkania, płci i kategorii niepełnosprawnoci, 22 (w % osób niepełnosprawnych) ródło: na podstawie danych GUS www.stat.gov.pl Wród niepełnosprawnych prawnie ponad milion osób w wieku 16 lat i wicej (46 tys. mczyzn i 65 tys. kobiet) charakteryzował w 22 roku znaczny stopie niepełnosprawnoci, a 892 tys. osób miało w 1996 roku I grup inwalidztwa. Wród osób niepełnosprawnych w 22 roku najliczniejsz grup stanowiły osoby z orzeczeniem o lekkim lub umiarkowanym stopniu niepełnosprawnoci (odpowiednio 29% i 26% zbiorowoci), a w badaniu z 1996 roku osoby z II lub III grup inwalidztwa (po 3%). Zobrazowane na rys. 7.3.1.R i 7.3.2.R wskaniki liczby osób niepełnosprawnych w przeliczeniu na 1 mieszkaców miast i wsi oraz udziały niepełnosprawnych według stopnia niepełnosprawnoci uwidaczniaj wystpujce rónice zwizane z miejscem zamieszkania w omawianym aspekcie stanu zdrowia ludnoci w Polsce. 593

W roku 22 na 1 mieszkaców wsi przypadały 153 osoby niepełnosprawne; dla miast wskanik ten był niszy i wynosił 136 osób na 1. Podobne relacje wystpowały take w roku 1996 (158 na wsi i 134 w miastach). Niepełnosprawne kobiety na wsi stanowiły 15,8% ogółu kobiet, podczas gdy w miastach 13,9%; dla mczyzn było to odpowiednio: 14,8% na wsi i 13,2% w miastach. W 22 roku w porównaniu do 1996 roku zmniejszył si odsetek osób niepełnosprawnych na wsi, szczególnie osób z niepełnosprawnoci orzeczon prawnie. Niepełnosprawno dotyka osoby we wszystkich grupach wieku. Wród dzieci w wieku do 15 lat w 22 roku ponad 135 tys. miało uprawnienia do zasiłku pielgnacyjnego, a ponad 2 tys. było niepełnosprawnych. W roku 1996 liczba dzieci wród osób niepełnosprawnych była jeszcze wysza i wynosiła ponad 28 tys. W grupie niepełnosprawnych dzieci przewaaj chłopcy. W roku spisowym na 1 dzieci danej płci w wieku do 15 lat niepełnosprawnych było 33 chłopców i 26 dziewczynek. 6 5 4 3 2 1 ogółem mczyni kobiety -15 lat 16-24 25-34 35-44 45-54 55-64 65-74 75 lat i w icej Rys. 7.3.3.R. Osoby niepełnosprawne według płci i wieku, 22 (w % ogółu ludnoci) ródło: na podstawie danych GUS: www.stat.gov.pl Zjawisko niepełnosprawnoci narasta wraz z wiekiem i jest najwysze dla grupy osób najstarszych w wieku powyej 75 lat, w której prawie co druga osoba jest niepełnosprawna (47%). Dynamik zmian w nateniu zjawiska niepełnosprawnoci wraz z wiekiem prezentuje rys 7.3.3.R. Zwraca uwag fakt, e tylko w tej grupie osób najstarszych wskaniki dla roku 22 wzrosły w porównaniu do roku 1996. Wicej osób yje coraz dłuej, ale równoczenie coraz wicej osób w tej grupie yjcych dłu- ej ma problemy z podstawowymi czynnociami i wymaga opieki bd pomocy ze strony innych. Istotny przyrost frakcji osób niepełnosprawnych nastpuje ju w grupie wieku 35 44 lata; w roku 22 był to wzrost z 4,3% osób niepełnosprawnych w grupie wieku 25 34 lata do 9,% w grupie 35 44 lata wród mczyzn i z 3,1% do 7,3% wród kobiet. Wród osób w nastpnej grupie wieku (45 54 lata) ju co pita osoba jest osob niepełnosprawn; na wsi jest to ju prawie co czwarta. Rónice pomidzy miastem a wsi w czstoci niepełnosprawnoci widoczne s szczególnie wyranie wród osób młodych i w rednim wieku, co moe by zwizane z wiksz wypadkowoci i uciliwoci pracy wykonywanej na wsi. Warto zwróci uwag na wikszy udziału niepełnosprawnych mczyzn ni kobiet wród osób w wieku 55 64 lata. 594