Programu usuwania azbestu z terenu Gminy Klucze

Prognoza oddziaływania na środowisko Programu usuwania azbestu z terenu Gminy Klucze wersja do konsultacji społecznych Opracowany na zlecenie Urzędu Gminy Klucze przez ECO-ART Sp. z o.o. ul. Bonifraterska 17 00-203 Warszawa Warszawa, wrzesień 2012 r. 1

SPIS TREŚCI 1. Wstęp... 4 1.1. Cel i zakres opracowania... 4 1.2. Konsultacje społeczne i uzyskane uzgodnienia... 5 2. Informacje o zawartości, głównych celach projektowanego dokumentu oraz jego powiązaniach z innymi dokumentami... 5 2.1. Zawartość i główne cele projektowanego dokumentu dla Gminy Klucze... 5 2.2. Powiązania projektowanego dokumentu z innymi dokumentami o charakterze strategicznym... 6 2.3. Cele ochrony środowiska ustanowione na szczeblu międzynarodowym, wspólnotowym i krajowym, istotne z punktu widzenia projektowanego dokumentu, oraz sposoby, w jakich te cele i inne problemy środowiska zostały uwzględnione podczas opracowywania dokumentu... 8 3. Azbest i jego właściwości... 9 4. Szkodliwy wpływ azbestu na zdrowie człowieka... 10 5. Istniejący stan środowiska oraz potencjalne zmiany tego stanu w przypadku braku realizacji projektowanego dokumentu... 11 5.1. Ogólna charakterystyka Gminy Klucze... 11 5.2. Wyroby azbestowe na terenie Gminy Klucze... 12 5.3. Dotychczasowe działania Gminy Klucze w zakresie usuwania azbestu... 14 5.4. Środowisko przyrodnicze Gminy Klucze... 14 5.5. Formy ochrony przyrody, w tym obszary Natura 2000... 15 5.4.1 Parki narodowe... 15 5.4.2 Obszary Natura 2000... 17 5.4.3 Rezerwaty... 19 5.4.4 Parki krajobrazowe... 20 5.4.5 Obszary chronionego krajobrazu... 21 5.4.6 Pomniki przyrody... 22 5.6. Wody... 23 5.5.1. Wody podziemne... 23 5.5.2. Wody powierzchniowe... 23 5.7. Powietrze... 23 5.8. Powierzchnia ziemi... 24 5.9. Klimat... 24 5.10. Zasoby naturalne... 24 5.11. Zabytki i walory krajobrazowe... 24 5.12. Potencjalne zmiany stanu środowiska w przypadku braku realizacji projektowanego dokumentu... 25 6. Istniejące problemy ochrony środowiska istotne z punktu widzenia realizacji projektowanego dokumentu... 26 7. Przewidywane oddziaływania skutków realizacji Programu na środowisko wraz z oceną znaczności... 28 7.1. Oddziaływanie na cele i przedmiot ochrony obszarów Natura 2000... 28 7.2. Oddziaływanie na różnorodność biologiczną... 29 7.3. Oddziaływanie na ludzi... 29 7.4. Oddziaływanie na zwierzęta... 30 Warszawa, wrzesień 2012 r. 2

7.5. Oddziaływanie na rośliny... 31 7.6. Oddziaływanie na wodę... 31 7.7. Oddziaływanie na powietrze... 31 7.8. Oddziaływanie na powierzchnię ziemi... 32 7.9. Oddziaływanie na krajobraz... 32 7.10. Oddziaływanie na klimat... 33 7.11. Oddziaływanie na zasoby naturalne... 33 7.12. Oddziaływanie na zabytki... 33 7.13. Oddziaływanie na dobra materialne... 33 7.14. Oddziaływanie z uwzględnieniem zależności między elementami środowiska i między oddziaływaniami na te elementy... 34 8. Możliwość wystąpienia oddziaływań transgranicznych... 34 9. Rozwiązania mające na celu zapobieganie, ograniczanie lub kompensację przyrodniczą negatywnych oddziaływań na środowisko, mogących być rezultatem realizacji projektowanego dokumentu... 34 10. Wyjaśnienie braku rozwiązań alternatywnych do rozwiązań zawartych w projektowanym dokumencie... 36 11. Propozycje dotyczące przewidywanych metod analizy skutków realizacji postanowień projektowanego dokumentu oraz częstotliwości jej przeprowadzania... 37 12. Informacje o metodach zastosowanych przy sporządzaniu Prognozy... 38 13. Napotkane trudności wynikających z niedostatków techniki lub luk we współczesnej wiedzy... 38 14. Podsumowanie i wnioski... 38 15. Wykorzystane materiały... 40 15.1. Przepisy prawne... 40 15.2. Literatura oraz źródła danych internetowych... 41 16. Spis tabel, map i wykresów... 42 Warszawa, wrzesień 2012 r. 3

1. Wstęp 1.1. Cel i zakres opracowania Przedmiotem niniejszego opracowania jest prognoza oddziaływania na środowisko projektu (zwany w dalszej części dokumentu Programem). Konieczność sporządzenia przedmiotowej prognozy wynika z zapisów ustawy z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz ocenach oddziaływania na środowisko (Dz. U. nr 199, poz. 1227 z późn. zm., zwanej także ustawą ocenową) oraz Dyrektywy 2001/42/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 27 czerwca 2001 r. w sprawie oceny wpływu niektórych planów i programów na środowisko (zwana w dalszej części dokumentu Prognozą). Niniejsze opracowanie przygotowane zostało na potrzeby przeprowadzenia procedury oceny oddziaływania na środowisko, która opisana jest w dziale IV ustawy ocenowej. Głównym celem prognozy jest określenie skutków dla środowiska, jakie związane mogą być z realizacją ustaleń Programu. Zgodnie z wymogami określonymi w przepisach opracowanie takie powinno mieć charakter raportu, zawierającego podstawowe elementy oceny strategicznej, w tym: informacje o zawartości, głównych celach projektowanego dokumentu oraz jego powiązaniach z innymi dokumentami, informacje o metodach zastosowanych przy sporządzaniu prognozy, propozycje dotyczące przewidywanych metod analizy skutków realizacji postanowień projektowanego dokumentu oraz częstotliwości jej przeprowadzania, informacje o możliwym transgranicznym oddziaływaniu na środowisko, opis istniejącego stanu środowiska oraz potencjalnych zmian tego stanu w przypadku braku realizacji projektowanego dokumentu, opis stanu środowiska na obszarach objętych przewidywanym znaczącym oddziaływaniem, przedstawienie istniejących problemów ochrony środowiska istotnych z punktu widzenia realizacji projektowanego dokumentu, w szczególności dotyczących obszarów podlegających ochronie na podstawie ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody, informacje na temat celów ochrony środowiska ustanowionych na szczeblu międzynarodowym, wspólnotowym i krajowym, istotnych z punktu widzenia projektowanego dokumentu, oraz opis w jaki sposób zostały one uwzględnione podczas opracowywania dokumentu, informacje na temat przewidywanych znaczących oddziaływań, w tym oddziaływań bezpośrednich, pośrednich, wtórnych, skumulowanych, krótkoterminowych, średnioterminowych i długoterminowych, stałych, chwilowych oraz pozytywnych i negatywnych, na cele i przedmiot ochrony obszarów Natura 2000 oraz ich integralność, a także na środowisko, opis rozwiązań mających na celu zapobieganie, ograniczanie lub kompensację przyrodniczą negatywnych oddziaływań na środowisko, mogących być rezultatem realizacji projektowanego dokumentu, w szczególności na cele i przedmiot ochrony obszaru Natura 2000 oraz integralność tego obszaru, opis rozwiązań alternatywnych do rozwiązań zawartych w projektowanym dokumencie wraz z uzasadnieniem ich wyboru oraz opis metod dokonania oceny prowadzącej do tego wyboru albo wyjaśnienie braku rozwiązań alternatywnych, Warszawa, wrzesień 2012 r. 4

opis napotkanych trudności wynikających z niedostatków techniki lub luk we współczesnej wiedzy, streszczenie sporządzone w języku niespecjalistycznym. Zarówno charakter, jak i zakres niniejszego opracowania odpowiada powyższym wymaganiom. Należy jednocześnie zauważyć, że analizowany Program wypełnia zobowiązania określone w innych dokumentach strategicznych wyższego rzędu, przez co zakres możliwych do realizacji w ramach Programu zadań jest już w dużej mierze określony. 1.2. Konsultacje społeczne i uzyskane uzgodnienia Niniejsze opracowanie jest projektem Prognozy (do projektu Programu), który zgodnie z obowiązującymi przepisami poddawany będzie konsultacjom społecznym (zgodnie z przepisami działu III rozdz. 1 i 3 ustawy ocenowej) oraz opiniowaniu przez organy: Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska w Krakowie oraz Państwowego Wojewódzkiego Inspektora Sanitarnego w Krakowie. Wersja końcowa Prognozy zostanie opracowana po zakończeniu procesu konsultacji społecznych i uzyskaniu opinii stosownych organów. Zawarte w niej zostaną odniesienia do wszystkich uwag zgłoszonych podczas konsultacji społecznych oraz wniosków i opinii przedstawionych przez ww. organy. 2. Informacje o zawartości, głównych celach projektowanego dokumentu oraz jego powiązaniach z innymi dokumentami 2.1. Zawartość i główne cele projektowanego dokumentu dla Gminy Klucze Program usuwania azbestu z terenu Gminy Klucze składa się z dziewięciu rozdziałów: 1. Wstęp. 2. Cele i zadania Programu usuwania azbestu z terenu gminy Klucze. 3. Właściwości azbestu i jego wpływ na zdrowie człowieka. 4. Uwarunkowania prawne użytkowania i usuwania wyrobów azbestowych. 5. Wyroby azbestowe na terenie Gminy Klucze. 6. Harmonogram realizacji. 7. Aspekty finansowe realizacji Programu. 8. Monitoring realizacji. 9. Podsumowanie i wnioski. Celem opracowania jest: 1. oczyszczenie terenu Gminy Klucze z azbestu poprzez usunięcie i unieszkodliwienie wyrobów zawierających azbest, 2. eliminacja negatywnych skutków zdrowotnych oddziaływania azbestu na człowieka, 3. likwidacja oddziaływania azbestu na środowisko zgodnie z obowiązującym prawem do końca 2032 roku. Program usuwania azbestu z terenu Gminy Klucze został przygotowany z uwzględnieniem obowiązujących aktów prawnych i jest zgodny z kierunkami wyznaczonymi w dokumentach krajowych, wojewódzkich i powiatowych. Warszawa, wrzesień 2012 r. 5

Przygotowanie poprzedzone zostało wykonaniem inwentaryzacji wyrobów zawierających azbest. Inwentaryzacją objęte zostały pokrycia dachowe wykonane z płyt azbestowo-cementowych, elewacje budynków oraz rury azbestowo-cementowe wykorzystywane w wodociągach gminnych. W trakcie inwentaryzacji oceniony został stopień pilności usunięcia azbestu (na podstawie wymagań zawartych w rozporządzeniu Ministra Gospodarki z dnia 5 sierpnia 2010 r. zmieniającym rozporządzenie w sprawie sposobów i warunków bezpiecznego użytkowania i usuwania wyrobów zawierających azbest). Zebrane w bazie danych wyniki inwentaryzacji umożliwiły przygotowanie przestrzennego rozmieszczenia wyrobów zawierających azbest na terenie Gminy Klucze wraz z analizą poglądowego stopnia pilności usunięcia azbestu. Na podstawie przeprowadzonej inwentaryzacji oszacowano koszty usunięcia płyt azbestowo-cementowych z terenu Gminy Klucze oraz wskazano potencjalne źródła finansowania przedsięwzięć, polegających na usuwaniu i unieszkodliwianiu azbestu. Opracowane zostały ponadto wskaźniki monitorowania realizacji Programu usuwania azbestu z terenu Gminy Klucze. Mając na względzie założenia dokumentów programowych krajowych, wojewódzkich powiatowych i gminnych w Programie usuwania azbestu z terenu Gminy Klucze założono realizację następujących kierunków działań: - inwentaryzację i opracowanie bazy danych o wyrobach zawierających azbest, - organizację działań edukacyjno-informacyjnych o szkodliwości azbestu oraz bezpiecznym użytkowaniu i usuwaniu wyrobów zawierających azbest, - oczyszczenie terenu Gminy Klucze z wyrobów azbestowych poprzez ich usunięcie i unieszkodliwienie, - wdrożenie monitoringu realizacji Programu usuwania azbestu z terenu Gminy Klucze, - podjęcie działań w kierunku pozyskania środków finansowych ze źródeł zewnętrznych dla wsparcia usuwania wyrobów zawierających azbest i ich unieszkodliwiania, - pomoc w poszukiwaniu możliwych źródeł dofinansowania w postaci dotacji, kredytów i pożyczek preferencyjnych na wymianę płyt azbestowo-cementowych dla osób fizycznych i wspólnot mieszkaniowych, - okresową weryfikację i aktualizację Programu. 2.2. Powiązania projektowanego dokumentu z innymi dokumentami o charakterze strategicznym Program usuwania azbestu z terenu Gminy Klucze został przygotowany z uwzględnieniem obowiązujących aktów prawnych i jest zgodny z kierunkami wyznaczonymi w dokumentach krajowych, wojewódzkich i powiatowych. Zgodnie z Programem Oczyszczania Kraju z Azbestu na lata 2009-2032 usunięcie i unieszkodliwienie wyrobów zawierających azbest zaplanowano do końca 2032 r. Zadania niezbędne do oczyszczenia kraju z azbestu zostały podzielone na: legislacyjne, edukacyjno-informacyjne, ochrony zdrowia, monitorowania realizacji Programu oraz działania w zakresie usuwania wyrobów zawierających azbest z obiektów budowlanych, budowy składowisk oraz instalacji do unieszkodliwiania wyrobów azbestowych. Oszacowano, iż na terenie kraju nadal użytkowanych jest ok. 14,5 mln ton Warszawa, wrzesień 2012 r. 6

wyrobów zawierających azbest. Przyjęto, iż proces usuwania azbestu będzie przebiegał etapami. Wskazano na konieczność budowy 56 składowisk odpadów lub kwater przystosowanych do składowania odpadów zawierających azbest. W Planie Gospodarki Odpadami Województwa Małopolskiego przyjętym uchwałą nr XXV/397/12 Sejmiku Województwa Małopolskiego z dnia 2 lipca 2012 r. jako cel podstawowy w zakresie gospodarki odpadami zawierającymi azbest wskazano ograniczenie oddziaływania azbestu na środowisko i sukcesywną eliminację wykorzystywanych wyrobów zawierających azbest. Mają temu służyć następujące działania: przeprowadzenie inwentaryzacji budynków i urządzeń, w których wykorzystywane są wyroby zawierające azbest, rozszerzenie mechanizmów finansowych wspierających demontaż oraz unieszkodliwianie wyrobów azbestowych, prowadzenie akcji informacyjnych dotyczących szkodliwości azbestu i możliwości dofinansowania jego usuwania, monitoring prawidłowego postępowania z wyrobami zawierającymi azbest, zapewnienie wystarczającej pojemności składowisk w województwie małopolskim dla składowania powstających odpadów zawierających azbest. Zgodnie z zapisami Planu do unieszkodliwienia w województwie małopolskim pozostało około 93.892 Mg wyrobów zawierających azbest. W Planie zakłada się że do 2012 r. powinno być usunięte około 26 tys. Mg wyrobów, w kolejnych okresach programowania powinno zostać usuniętych 33 tys. Mg w latach 2013-2022 oraz w latach 2023-2032 około 35 tys. w 2010 roku na terenie województwa małopolskiego wytworzono około 1,4 tys. Mg odpadów zawierających azbest z czego 81% to materiały konstrukcyjne, a 12% materiały izolacyjne. W zakresie zagospodarowania wyrobów zawierających azbest za największy problem uznano brak pełnej i rzetelnej inwentaryzacji dotyczącej ilości, lokalizacji i stanu tych wyrobów, brak opracowanych gminnych programów usuwania azbestu, niską świadomość szkodliwości wyrobów azbestowych, a co za tym idzie niekontrolowany demontaż bez udziału osób i firm upoważnionych. Za istotną kwestię uznano również brak motywacji finansowych na usuwanie azbestu z terenów prywatnych posesji. W omawianym dokumencie jako miejsce deponowania odpadów zawierających azbest wskazano 3 składowiska: w Tarnowie, w Ujkowie Starym i w Oświęcimiu. Łączna wolna pojemność tych składowisk wynosi około 56 tys. m³ co nie wystarcza do unieszkodliwienia wszystkich odpadów azbestowych z terenu województwa. Jako główny cel w Aktualizacji Planu Gospodarki Odpadami dla powiatu olkuskiego na lata 2008-2011 z perspektywą na lata 2012-2014 przyjęto usunięcie azbestu i wyrobów zawierających azbest do 2032 r. Osiągnięcie założonego celów w zakresie gospodarowania odpadami zawierającymi azbest wymaga: przeprowadzenia pełnej inwentaryzacji budynków, budowli i innych urządzeń i wyposażenia zawierającego azbest, zapewnienia finansowania usuwania wyrobów zawierających azbest ze środków krajowych i europejskich. Zgodnie z Planem prawie wszystkie gminy w powiecie olkuskim nie mają wykonanych inwentaryzacji wyrobów zawierających azbest. Na podstawie danych otrzymanych z poszczególnych gmin szacuje się, że na terenie powiatu olkuskiego znajduje się ok. 11.169,6 Mg azbestu, w tym na terenie gminy Klucze 2.340 Mg. Ilość Warszawa, wrzesień 2012 r. 7

zebranych odpadów azbestowych na terenie powiatu olkuskiego w latach 2004-2007 wyniosła 1.268,21 Mg, w tym na terenie gminy Klucze 235,68 Mg. 2.3. Cele ochrony środowiska ustanowione na szczeblu międzynarodowym, wspólnotowym i krajowym, istotne z punktu widzenia projektowanego dokumentu, oraz sposoby, w jakich te cele i inne problemy środowiska zostały uwzględnione podczas opracowywania dokumentu Do najistotniejszych celów ochrony środowiska ustanowionych na szczeblu międzynarodowym, wspólnotowym i krajowym, istotnych z punktu widzenia projektowanego Programu należą: zakaz stosowania azbestu, zasady bezpiecznego użytkowania i usuwania azbestu, zasady pracy z azbestem (BHP), ochrona środowiska przed zanieczyszczeniem azbestem, zasady bezpiecznego transportu azbestu, zasady gospodarki odpadami zawierającymi azbest. Wszystkie te cele zostały opisane i przeanalizowane w projektowanym Programie. Tabela 1 Sposób uwzględnienia w analizowanym Programie celów ochrony środowiska Cel ochrony środowiska Zakaz stosowania azbestu Zasady bezpiecznego użytkowania i usuwania azbestu Zasady pracy z azbestem (BHP) Ochrona środowiska przed zanieczyszczeniem azbestem Zasady bezpiecznego transport azbestu Zasady gospodarka odpadami zawierającymi azbest Sposób uwzględnienia go w projektowanym Programie Odwołanie do Ustawy z dnia 19 czerwca 1997 r. o zakazie stosowania wyrobów zawierających azbest i do Programu Oczyszczania Kraju z Azbestu na lat 2009-2032 Uwzględniono w rozdziale: 3: Właściwości azbestu i jego wpływ na zdrowie człowieka 4: Uwarunkowania prawne użytkowania i usuwania wyrobów azbestowych Uwzględniono w rozdziale: 3: Właściwości azbestu i jego wpływ na zdrowie człowieka 4: Uwarunkowania prawne użytkowania i usuwania wyrobów azbestowych Uwzględniono w rozdziale: 3: Właściwości azbestu i jego wpływ na zdrowie człowieka 4: Uwarunkowania prawne użytkowania i usuwania wyrobów azbestowych Uwzględniono w rozdziale: 3: Właściwości azbestu i jego wpływ na zdrowie człowieka 4: Uwarunkowania prawne użytkowania i usuwania wyrobów azbestowych Uwzględniono w rozdziale: 3: Właściwości azbestu i jego wpływ na zdrowie człowieka 4: Uwarunkowania prawne użytkowania i usuwania wyrobów azbestowych Warszawa, wrzesień 2012 r. 8

3. Azbest i jego właściwości Azbesty są minerałami naturalnie występującymi w przyrodzie, należącymi do dwóch grup: azbestów serpentynowych i azbestów amfibolowych. Do grupy serpentynów należy azbest chryzotylowy (azbest biały), natomiast w grupie azbestów amfibolowych znaczenie mają dwie odmiany: azbest amozytowy (azbest brązowy) i azbest krokidolitowy (azbest niebieski). Wszystkie odmiany azbestu krystalizowały się w postaci cienkich, wydłużonych monokryształów, których długość może niekiedy dochodzić do kilkudziesięciu centymetrów. Z punktu widzenia chemicznego, azbesty są uwodnionymi krzemianami magnezu. Azbest chryzotylowy krystalizuje się w postaci rurek, a azbesty amfibolowe przyjmują formę grubszych, pręcikowatych kryształów. Włókna azbestu są wiązkami zbudowanymi z dużej liczby (nawet do kilku tysięcy, a niekiedy nawet kilkudziesięciu tysięcy) włókien elementarnych. W tych wiązkach pojedyncze kryształy azbestu są spojone za pomocą węglanu wapniowego. Największe zastosowanie przemysłowe miał azbest serpentynowy (chryzotylowy), tworzący cienkie żyły w serpentynitach, o giętkich włóknach (do 0,1 µm grubości), odpornych na działanie czynników chemicznych, wysokich temperatur oraz na ścieranie, a także źle przewodzących ciepło i elektryczność. Używany był do wyrobu tkanin ogniotrwałych, okładzin ciernych, szczęk hamulcowych, farb ogniotrwałych, materiałów izolacyjnych oraz niepalnych materiałów budowlanych. Azbest amfibolowy charakteryzuje się dużą kwasoodpornością. Jest znacznie mniej rozpowszechniony w przyrodzie. Wykorzystywany był w przemyśle chemicznym. Wyroby zawierające azbest klasyfikowane są w dwóch klasach, biorąc pod uwagę kryterium zawartości azbestu, stosowane spoiwo oraz gęstość objętościową wyrobu: 1. klasa I (wyroby miękkie), których gęstość objętościowa jest mniejsza niż 1.000 kg/m 3, zawierające powyżej 20% (do 100% azbestu). Wyroby te łatwo ulegają uszkodzeniom mechanicznym, czemu towarzyszy znaczna emisja włókien azbestu do otoczenia. Najczęściej stosowane w tej klasie były wyroby tekstylne z azbestu, używane przez pracowników w celach ochronnych, koce gaśnicze, szczeliwa plecione, tektury uszczelkowe, materiały i wykładziny cierne. 2. klasa II (wyroby twarde), których gęstość objętościowa jest większa niż 1.000 kg/m 3, zawierające poniżej 20% azbestu. W wyrobach tych włókna azbestowe są mocno związane, a w przypadku mechanicznego uszkodzenia, np. pęknięcia, ma miejsce stosunkowo niewielka emisja azbestu do otoczenia w porównaniu z wyrobami klasy I. Niebezpieczeństwo dla zdrowia ludzi i środowiska stwarza mechaniczna obróbka tych wyrobów oraz rozbijanie w wyniku zrzucania w trakcie prac remontowych 1. W Polsce wyroby z klasy II były wykorzystane do produkcji płyt azbestowocementowych jako materiał budowlany, otrzymywany w wyniku prasowania mieszaniny cementu z włóknami azbestowymi, głównie w postaci płyt płaskich, falistych oraz rur azbestowo-cementowych. Płyty płaskie i faliste wykorzystywane były do krycia dachów, rzadziej do elewacji budynków gospodarczych i mieszkalnych czy przemysłowych. W znacznie mniejszych ilościach produkowane i stosowane były inne wyroby azbestowocementowe, tj. rury służące do wykonywania instalacji wodociągowych i kanalizacyjnych oraz przewody kominowe czy zsypy w budynkach wielokondygnacyjnych. 1 Zbiór przepisów i procedur dotyczących bezpiecznego postępowania z wyrobami zawierającymi azbest, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa, 2001 Warszawa, wrzesień 2012 r. 9

4. Szkodliwy wpływ azbestu na zdrowie człowieka Ekspozycja na pył azbestu stanowi poważne zagrożenie dla zdrowia ludzi. Problem zagrożenia nowotworami powodowanymi włóknami azbestu istnieje nadal, pomimo coraz lepszej ochrony pracy w kontakcie z azbestem. Zapadalność na nowotwory złośliwe, w szczególności raka płuca i międzybłoniaka opłucnej, jest ściśle związana ze stężeniem włókien azbestu w powietrzu determinowanym ilością i stanem zabudowanych i stosowanych wyrobów zawierających azbest oraz stopniem zanieczyszczenia środowiska. Stężenie włókien azbestu w powietrzu (imisja) na danym obszarze jest bezpośrednią miarą stosowaną do określenia dawki kumulowanej, będącej podstawą szacowania ryzyka zdrowotnego związanego z zanieczyszczeniem środowiska azbestem na danym obszarze. Pomiary stężenia włókien azbestu w województwie małopolskim zostały wykonane w 2004, 2005, 2009 i 2010 r. Punkty pomiarowe zostały wyznaczone w 17 powiatach na terenie 57 gmin. Łącznie na terenie województwa małopolskiego pobrano 653 próbek powietrza. Rozkład wartości stężeń azbestu w powietrzu atmosferycznym na terenie województwa małopolskiego został przedstawiony na wykresie nr 1. Wykres nr 1 Rozkład punktów pomiarowych na terenie województwa małopolskiego według wielkości stężeń 2 Średnie stężenie włókien azbestu w powiecie olkuskim wynosiło 404 wł/m 3 (na podstawie 32 próbek, pobranych w 9 punktach na terenie 3 gmin), a w Gminie Klucze - 485 wł/m 3 (wynik z 1 punktu pomiarowego) 3. Głównymi skutkami narażenia na pył azbestu są: azbestoza, międzybłoniak opłucnej i rak płuca. Zachorowania na azbestozę płuc pojawiają się przy znacznym narażeniu na pył azbestu (rzędu setek tysięcy włókien na 1 m 3 ). Na podstawie przeprowadzonych badań można uznać, iż narażenia występujące w środowisku komunalnym (do 1000 włókien/m 3 ) są niewystarczające do wywołania azbestozy. Dla międzybłoniaka płuc oraz raka płuc zaobserwowano wzrost zachorowań osób narażonych środowiskowo na pył azbestu. 4 2 Ibidem 3 Ibidem 4 Ibidem Warszawa, wrzesień 2012 r. 10

Biologiczna agresywność pyłu azbestowego jest zależna od stopnia penetracji i ilości włókien, które zatrzymały się w dolnej części układu oddechowego. Włókna cienkie o średnicy poniżej 3 mikrometrów przenoszone są łatwiej i docierają do końcowych odcinków dróg oddechowych, a włókna grube, o średnicy powyżej 5 mikrometrów, zatrzymują się w górnych odcinkach dróg oddechowych. Skręcone włókna chryzotylu o dużej średnicy mają tendencję do zatrzymywania się wyżej w porównaniu z igłowymi włóknami azbestów amfibolowych, z łatwością przenikających do obwodowych części płuc. Największe zagrożenie dla organizmu ludzkiego stanowią włókna respirabilne, dostające się z powietrzem do pęcherzyków płucnych, o średnicy mniejszej od 3 mikrometrów. 5 Na podstawie przeprowadzonych badań 6 znaczącego wzrostu liczby przypadków międzybłoniaka należy spodziewać się po około 50-60 latach od okresu, w którym zostało znacznie zanieczyszczone środowisko. Podstawą do oceny stężeń były badania prowadzone w latach 2004-2008, a narażenie we wcześniejszych latach oszacowane zostało na podstawie danych o wielkości produkcji wyrobów azbestowych. Szacuje się, iż ekspozycja na pył azbestowy powoduje na świecie ok. 100 tys. zgonów rocznie. W celu zminimalizowania narażenia na pył azbestowy wprowadzono zakaz produkcji i stosowania wyrobów zawierających azbest, a regulacje prawne określają wymogi dotyczące bezpiecznego użytkowania wyrobów zawierających azbest, a także obowiązki pracodawców i pracowników, wykonujących prace polegające na zabezpieczaniu i usuwaniu wyrobów zawierających azbest. 5. Istniejący stan środowiska oraz potencjalne zmiany tego stanu w przypadku braku realizacji projektowanego dokumentu 5.1. Ogólna charakterystyka Gminy Klucze Gmina Klucze jest gminą wiejską, położoną na terenie powiatu olkuskiego w dorzeczu Wisły, w województwie małopolskim. Powierzchnia gminy wynosi 119,3 km², a w jej skład wchodzi 15 sołectw: Bogucin Duży, Bydlin, Chechło, Cieślin, Golczowice, Hucisko, Jaroszowiec, Klucze, Kolbark, Krzywopłoty, Kwaśniów Dolny, Kwaśniów Górny, Rodaki, Ryczówek i Zalesie Golczowskie. Gmina Klucze od wschodu graniczy z gminą Wolbrom, od południa z gminą Olkusz, Bolesław oraz Dąbrowa Górnicza, natomiast od północy graniczy z gminami: Łazy, Ogrodzieniec i Pilica 7. Gminę Klucze zamieszkuje 15.069 osób, w tym 7.335 mężczyzn i 7.734 kobiet. Gęstość zaludnienia wynosi 126 os./km² (GUS, 31.12.2010 r.) 8. Powierzchnia użytków rolnych w gminie wynosi 3.908 ha, w tym grunty orne 3.386 ha. Lasy i grunty leśne zajmują obszar 5.527 ha (GUS, 31.12.2005 r.) 9. Warunki produkcji rolniczej nie są korzystne, gdyż większość obszaru gminy pokrywają ubogie gleby bielicowe, brunatne, czy rędziny. Znaczna lesistość gminy, występowanie osobliwości przyrodniczych, wpływa na szczególnie wysokie walory krajobrazowe gminy Klucze. 10 5 Na podstawie: Azbest. Ekspozycja zawodowa i środowiskowa., pod red. Neonili Szeszeni-Dąbrowskiej, Łódź, 2004 6 Szeszenia-Dąbrowska Neonila, Sobala Wojciech: Zanieczyszczenie środowiska azbestem. Skutki zdrowotne. Łódź, 2010 7 Strategia rozwoju gminy Klucze 2004-2013 8 Bank Danych Lokalnych, www.stat.gov.pl 9 Bank Danych Lokalnych, www.stat.gov.pl 10 Aktualizacja Programu ochrony środowiska dla gminy Klucze na lata 2010-2013 Warszawa, wrzesień 2012 r. 11

5.2. Wyroby azbestowe na terenie Gminy Klucze Całkowita ilość płyt azbestowo-cementowych zinwentaryzowanych na terenie Gminy Klucze i stanowiących pokrycia dachów wynosi 313.792 m 2. Powierzchnia pokryć dachowych wykonanych z płyt azbestowo-cementowych została przeliczona z [m 2 ] na [Mg] przy założeniu, że średnia masa 1 m 2 płyt azbestowo-cementowych wynosi 0,011 Mg 11. Tabela 2: Zestawienie zbiorcze ilości wyrobów azbestowo-cementowych na terenie Gminy Klucze w [Mg] Lp. Typ płyt Powierzchnia [m 2 ] Masa [Mg] 1 płyty azbestowo-cementowe płaskie 54 703 602 2 płyty azbestowo-cementowe faliste 261 630 2 878 3 płyty azbestowo-cementowe elewacyjne 95 1 Razem 316 428 3 481 Struktura rozmieszczenia wyrobów azbestowo-cementowych w odniesieniu do poszczególnych miejscowości Gminy Klucze została przedstawiona na wykresie nr 2. Wykres nr 2: Wyniki inwentaryzacji w podziale na miejscowości Najwięcej obiektów z pokryciem dachowym wykonanym z płyt azbestowocementowych znajduje się w Kluczach (368), Ryczówku (310), Bydlinie (254) i Chechle (248). Stanowią one ponad 49% łącznej liczby zinwentaryzowanych obiektów na terenie Gminy Klucze. Najmniej obiektów z pokryciem azbestowym znajduje się w miejscowości Jaroszowiec (8). Stanowią one niecały 1% zinwentaryzowanych budynków. Na mapie 1 przedstawiono przestrzenne rozmieszczenie wyrobów zawierających azbest na terenie Gminy Klucze. 11 Źródło danych: www.bazaazbestowa.pl Warszawa, wrzesień 2012 r. 12

Mapa 1 Przestrzenne rozmieszczenie płyt azbestowo-cementowych stanowiących pokrycia obiektów na terenie Gminy Klucze Warszawa, wrzesień 2012 r. 13

Poglądowa ocena jakości wyrobów zawierających azbest stanowiących pokrycia dachów na terenie Gminy Klucze z wykorzystaniem wymagań zawartych w rozporządzeniu Ministra Gospodarki z dnia 5 sierpnia 2010 r. zmieniającym rozporządzenie w sprawie sposobów i warunków bezpiecznego użytkowania i usuwania wyrobów zawierających azbest, wykazała, iż: a) nie zinwentaryzowano wyrobów wymaga wymiany lub naprawy bezzwłocznie, tj. zostało zaliczonych do 1 stopnia pilności, b) nie zinwentaryzowano wyrobów wymaga ponownej oceny w czasie do 1 roku, czyli zaliczonych do 2 stopnia pilności, c) 100,0% zinwentaryzowanych wyrobów wymaga ponownej oceny w terminie do 5 lat, tj. zostało zaliczonych do 3 stopnia pilności. W wyniku inwentaryzacji na terenie Gminy Klucze wszystkie wyroby azbestowe zostały sklasyfikowane jako 3 stopień pilności. 5.3. Dotychczasowe działania Gminy Klucze w zakresie usuwania azbestu Od 2004 roku na terenie Gminy Klucze rozpoczęto akcje odbioru i unieszkodliwiania odpadów zawierających azbest powstałych przy likwidacji pokryć dachowych i elewacji z budynków mieszkalnych i gospodarczych. Zbiórki przeprowadzane są cyklicznie raz w roku, przez firmę, która posiada uprawnienia do transportu tego rodzaju odpadów. W ramach tej akcji Gmina pokrywa koszty odbioru, transportu i unieszkodliwiania azbestu, natomiast mieszkańcy jako wkład własny zapewniają demontaż i pakowanie wyrobów azbestowych. Gmina zapewniała środki na realizację przedsięwzięcia ze swojego budżetu, Gminnego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej oraz z Powiatowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Do końca 2011 r. zebrano 872,66 ton wyrobów azbestowych, głównie w postaci płyt azbestowych płaskich i falistych. Metodą unieszkodliwienia odpadów zawierających azbest jest ich bezpieczne składowanie na składowisku odpadów w Ujkowie Starym przy ul. Osadowej 1, które posiada wydzielona kwaterę na odpady niebezpieczne. Również w 2012 roku prowadzona jest w gminie Klucze zbiórka odpadów azbestowych. 5.4. Środowisko przyrodnicze Gminy Klucze Gmina Klucze według podziału fizyczno-geograficznego Kondrackiego usytuowana jest w obrębie makroregionu geograficznego Wyżyny Krakowsko- Częstochowskiej, w mezoregionie Wyżyny Częstochowskiej. Ogólna powierzchnia lasów i gruntów leśnych na terenie Gminy Klucze wynosi 5.673,8 ha, co stanowi 46,8% jej powierzchni 12. Lasy na terenie gminy zdominowane są przez sosnę, która stanowi prawie 68% drzewostanu. Gmina Klucze charakteryzuje się znaczną liczbą obszarów cennych przyrodniczo. Najcenniejsze przyrodniczo obszary gminy Klucze objęte zostały ochroną prawną w formie Parku Krajobrazowego Orlich Gniazd, który obejmuje najbardziej skalistą i najwyżej położoną część Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. Park Krajobrazowy Orlich Gniazd stanowi 52% powierzchni gminy. Nieco mniejszą część, około 48% powierzchni gminy, obejmuje otulina tego parku, stanowiąca obszar chronionego krajobrazu. Łącznie Park Krajobrazowy wraz z otuliną zajmuje 100% powierzchni gminy. 12 Bank Danych Lokalnych Warszawa, wrzesień 2012 r. 14

Charakterystycznymi elementami środowiska przyrodniczego Gminy są liczne jaskinie z naciekami oraz wywierzyska. Cenne zbiorowiska roślinne gminy to murawy naskalne, murawy piaskowe, zarośla kserotermiczne oraz buczyna sudecka i bory sosnowe. Na terenie Gminy znajdują się także liczne ruiny średniowiecznych zamków i strażnic zbudowanych na urwistych jurajskich skałach oraz przyrodniczy i geograficzny w skali europejskiej Pustynia Błędowska, stanowiąca obszar Natury 2000 (PLH120014). Użytek chroni śródlądowe piaski wydmowe z interesującymi formami morfologicznymi, zbiorowiska muraw piaskowych oraz rzadkie i chronione gatunki flory i fauny. Jest to płaski, piaszczysty teren, wokół którego rozciągają się wapienne pagóry jurajskie. Pustynia Błędowska jest wyjątkowym ekosystemem - największym w Europie środkowej, śródlądowym obszarem występowania piasków z interesującymi formami typowymi dla krajobrazu pustynnego. 5.5. Formy ochrony przyrody, w tym obszary Natura 2000 W pobliżu Gminy Klucze można zaobserwować nakładanie się różnych form ochrony przyrody na siebie. Widoczne jest to na mapie nr 2. W kolejnych podrozdziałach przedstawiono krótki opis wybranych form ochrony przyrody. 5.4.1 Parki narodowe 13 Gmina Klucze nie jest położona w obrębie parku narodowego. W odległości ok. 14 km od granic gminy w kierunku południowo-wschodnim znajduje się Ojcowski Park Narodowy. W odległości ok 11 km od granicy gminy znajduje się otulina tegoż parku. Park został utworzony Rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 14 stycznia 1956 r. Park położony jest na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej i obejmuje doliny dwóch rzek: Prądnika i Sąspówki, wraz z otaczającym je fragmentem wierzchowiny jurajskiej porośniętej lasami. Procesy krasowe spowodowały, że rzeźba Parku jest bardzo urozmaicona i cechuje się osobliwym krajobrazem ze stromymi ścianami wąwozów osiągającymi do 120 m wysokości i licznymi jaskiniami (Jaskinia Łokietka, Jaskinia Ciemna), oraz licznymi formami skałkowymi (Maczuga Herkulesa, Igła Deotymy). Niemal 80% powierzchni parku zajęta jest przez lasy, w większości o mocno zmienionym składzie gatunkowym Naturalne lasy bukowe z domieszką jodły, wiązu i jawora zachowały się tylko w niedostępnych wąwozach. Dominującymi zbiorowiskami Parku są grądy i buczyna karpacka, z sosną w roli głównego gatunku lasotwórczego oraz domieszką buka i świerku. Do najcenniejszych gatunków roślin rosnących w parku zaliczyć można: brzozę ojcowską, storczyki, paproć, języcznik zwyczajny, wiśnię karłowatą. Ponadto rośnie tutaj ok. 160 gatunków mchów i liczne gatunki grzybów. Charakterystyczną cechą fauny Parku jest duża liczba gatunków nietoperzy żyjących w licznych jaskiniach. Najrzadsze z nich to gacek wielkouch i podkowiec duży, oraz nocek orzęsiony w północnym krańcu występowania. Wyróżniono 134 gatunki ptaków oraz liczne gady, płazy i owady. Na terenie Parku znajdują się ruiny zamku w Ojcowie stanowiącego element Szlaku Orlich Gniazd oraz zamek w Pieskowej Skale. 13 Centralny Rejestr Form Ochrony Przyrody: crfop.gdos.gov.pl Warszawa, wrzesień 2012 r. 15

Mapa 2 Okolice Gminy Klucze na tle form ochrony przyrody Warszawa, wrzesień 2012 r. 16

5.4.2 Obszary Natura 2000 Na obszarze i wokół Gminy Klucze występują następujące Specjalne Obszary Ochrony Siedlisk wchodzące w skład terenów programu Natura 2000: SOO Pustynia Błędowska znajduje się w południowo-zachodniej części gminy i obejmuje obszar 1.963,9 ha. Pustynia Błędowska jest największym w Europie Środkowej zwartym śródlądowym obszarem występowania piasków wydmowych z interesującymi formami geomorfologicznymi typowymi dla krajobrazu pustynnego. W obrębie obszaru swoje stanowiska mają liczne rzadkie i chronione gatunki flory i fauny oraz zbiorowiska muraw piaskowych. Łącznie odnotowano tu występowanie 4 rodzajów siedlisk z Załącznika I Dyrektywy Rady 92/43/EWG. Najcenniejsze gatunki roślin to: pomocnik baldaszkowy, kukułka szerokolistna, wawrzynek wilczełyko, widlicz spłaszczony, omieg górski, kruszczyk rdzawoczerwony, ruszczyk szerokolistny, goryczka wąskolistna, lilia złotogłów, listera jajowata, widłak jałowcowaty, widłak goździsty SOO Ostoja Środkowojurajska jest to obszar o łącznej powierzchni 5.767,5 ha. Obszar częściowo położony jest w granicach gminy w jej północnej części. Ostoja wyróżnia się dużą różnorodnością zbiorowisk naskalnych, kserotermicznych i leśnych. Wśród zbiorowisk leśnych na uwagę zasługują płaty żyznej buczyny sudeckiej i jaworzyny górskiej, położone na północno-wschodnich krańcach zasięgu geograficznego. Łącznie stwierdzono tu występowanie 16 rodzajów siedlisk z Załącznika I Dyrektywy Rady 92/43/EWG, które pokrywają ok. 40% powierzchni obszaru. Ostoja stanowi miejsce zimowania licznych gatunków nietoperzy oraz miejscem występowania rzadkich gatunków zwierząt i roślin, w tym 10 gatunków z Załącznika II Dyrektywy Rady 92/43/EWG. Osobliwością obszaru jest najbogatsze i jedno z trzech zastępczych stanowisk endemicznej warzuchy polskiej, gdzie gatunek występuje w tysiącach osobników. SOO Jaroszowiec ostoja położona w południowo-wschodniej części gminy. Całkowita powierzchnia obszaru wynosi 584,8 ha i obejmuje duży obszar leśny porośnięty przez naturalny drzewostan bukowy (m.in. buczyna storczykowa i sudecka). Największą wartością tego obszaru jest nagromadzenie dużej ilości skał wapiennych o rzadko spotykanej rzeźbie oraz występowanie jaskiń i innych utworów krasowych. W granicach obszaru stwierdzono obecność 7 rodzajów siedlisk z Załącznika I oraz 2 gatunków z Załącznika II Dyrektywy Rady 92/43/EWG W bezpośrednim sąsiedztwie Gminy Klucze występuje 14 niżej opisanych Specjalnych Obszarów Ochrony Siedlisk: SOO Michałowiec położony ok. 3 km na południowy-wschód od Gminy Klucze. Całkowita powierzchnia obszaru wynosi 20,4 ha i obejmuje teren występowania dobrze wykształconego i zachowanego zespołu ciepłolubnej buczyny storczykowej z bogatą populacją obuwika pospolitego, z innymi gatunkami storczyków: buławnikiem wielkokwiatowym, buławnikiem czerwonym, żłobikiem koralowym, kruszczykiem szerokolistnym, kruszczykiem rdzawoczerwonym, listerą jajowatą, gnieźnikiem leśnym i podkolanem zielonawym. SOO Pleszczotka obszar oddalony o około 4 km na południe od granic Gminy. Ostoja zajmuje 4,9 ha i obejmuje typowe zbiorowiska bardzo rzadkich w kraju muraw galmanowych, które wykształciły się na odpadach skalnych z nadkładu skał budujących złoże rud cynku i ołowiu głównie z czynnej od XVI wieku odkrywki Bolesław. Obszar służy ochronie jednego typu siedliska przyrodniczego z zał. I Dyrektywy 43/92/EWGW, zajmującego ok. 90% powierzchni obszaru. SOO Armeria obszar położony ok. 5 km na południ od granic Gminy zajmuje powierzchnię 7,4 ha gdzie na tej niewielkiej powierzchni występują typowo Warszawa, wrzesień 2012 r. 17

wykształcone zbiorowiska rzadkich w Polsce muraw galmanowych, które wykształciły się na pogórniczych terenach pod koniec lat 90-tych XX w wykorzystywanych przez Zakłady Górniczo-Hutnicze Bolesław. Obszar służy ochronie 1 typu siedliska przyrodniczego z zał. I Dyrektywy 43/92/EWGW, zajmującego ok. 70% powierzchni obszaru. SOO Buczyny w Szypowicach i Las Niwiski oddalony o około 9 km w kierunku północnym od granic Gminy. Ostoja zajmuje powierzchnię 256,1 ha. Obszar porośnięty rzadko występującym typem siedliska leśnego buczyną storczykową, która zachowało odpowiednio wysoką reprezentatywność na powierzchni 129,2 ha. Drugim typem siedliska o znaczeniu europejskim jest żyzna buczyna górska na granicy zasięgu występowania, którego centrum znajduje się w Karpatach i Sudetach. W Ostoi zachował się typowy przestrzenny układ obu buczyn, z których storczykowa zajmuje eksponowane partie grzbietowe oraz stoki południowe i zachodnie, zaś żyzna buczyna górska porasta stoki północne i wschodnie. W ostoi występują bardzo liczne populacje obuwika pospolitego. SOO Ostoja Kroczycka obszar o powierzchni 1.391,2 ha leżący ok. 13 km na północ od Gminy Klucze. Ostoja obejmuje zbiorowiska roślinne wykształcone na podłożu wapiennym takie jak: murawy naskalne, fragmenty muraw kserotermicznych, zarośla jałowca na podłożu wapiennym, ciepłolubne buczyny storczykowe oraz szczelinowe zbiorowiska paproci. Z fitocenozami muraw naskalnych związane są niektóre rzadkie gatunki roślin, m.in.: goździk siny, kostrzewa blada, skalnica gronkowa (relikt glacjalny). SOO Dolina Prądnika siedlisko znajduje się na południowy zachód w odległości ok. 14 km od granic Gminy i obejmuje obszar o powierzchni 1.865,6 ha. Jest to obszar ważny dla zachowania bioróżnorodności z wieloma rzadkimi i zagrożonymi oraz podlegającymi prawnej ochronie gatunkami roślin naczyniowych i zwierząt. Łącznie odnotowano tu występowanie 13 gatunków z Załącznika II Dyrektywy Rady 92/43/EWG. Stwierdzono też obecność 13 rodzajów siedlisk z Załącznika I Dyrektywy Rady 92/43/EWG. W ostoi wyjątkowo dobrze zachowały się typowo wykształcone płaty buczyn i jaworzyn. Na niewielkim terenie występują niemal wszystkie zjawiska geomorfologiczne typowe dla Wyżyny Krakowsko- Częstochowskiej. SOO Dolinki Jurajskie ostoja o powierzchni 886,5 ha leży ok 15 km na południe od Granic Gminy. Ochroną objęto urozmaicony pod względem geomorfologicznym obszar o wysokiej bioróżnorodności ze stwierdzonym występowaniem 10 rodzajów siedlisk z Załącznika I Dyrektywy Rady 92/43/EWG. Najcenniejsze z nich to: murawy kserotermiczne, płaty buczyn, grądów i sporadycznie jaworzyn. W granicach ostoi stwierdzono obecność 8 gatunków z Załącznika II Dyrektywy Rady 92/43/EWG. Szczególnie cennym gatunkiem jest brzoza ojcowska. Jest to miejsce występowania rzadkich i chronionych zwierząt, m.in. sześciu gatunków nietoperzy, w tym podkowca dużego. SOO Czerna oddalony o ok. 17 km na południe od granicy Gminy. Obszar ma powierzchnię 76,4 ha. Obszar obejmuje siedliska występowania trzech gatunków nietoperzy z załącznika II Dyrektywy Siedliskowej. Jest to rzadki przypadek kolonii rozrodczej podkowca małego w obiekcie podziemnym (piwnica). SOO Torfowisko Sosnowiec-Bory obszar oddalony o około 16 km w kierunku zachodnim od granic Gminy. Ostoja zajmuje powierzchnię 2 ha i została utworzona w celu ochrony populacji wymierającego lipiennika Loesela w pobliżu południowej granicy zwartego zasięgu w Europie. Dodatkowo w obrębie omawianego terenu występuje szereg chronionych i zagrożonych regionalnie gatunków roślin naczyniowych i mszaków. SOO Lipienniki w Dąbrowie Górniczej obszar o powierzchni 296,5 ha leżący ok. 17 km na zachód od Gminy Klucze. Ostoja obejmuje unikatowy układ na Warszawa, wrzesień 2012 r. 18

terenie zurbanizowanym i uprzemysłowionym z rzadkimi zbiorowiskami torfowisk przejściowych i niskich na podłożu alkalicznym. Dodatkowo, na obszarze poeksploatacyjnym Kuźnica Warężyńska wykształciły się interesujące zbiorowiska o charakterze młak ze skrzypem pstrym - gatunkiem pionierskim na tego typu obszarach. Wartość przyrodnicza tego obszaru wiąże się także z bogatą brioflorą, z liczną grupą gatunków objętych ochroną prawną, w tym reliktowych. Populacje lipiennika Loesela z Dąbrowy Górniczej są jednymi z najliczniejszych w południowej Polsce i leżą w pobliżu południowej granicy zwartego zasięgu lipiennika Loesela w Europie. SOO Źródła Rajecznicy siedlisko znajduje się na północ w odległości ok.19 km od granic Gminy i obejmuje obszar o powierzchni 194,3 ha. Jest to obszar ważny dla zachowania całkowicie zalesionego systemu hydrologicznego w postaci łączących się kilku śródleśnych strumieni. Drzewostany osiągnęły wiek 90-100 lat, co jest górną granicą dla olszy czarnej, a stan lasu jest bardzo dobry jest to sytuacja bardzo rzadko spotykana w południowej Polsce z powodu wylesienia dolin rzecznych. Ponadto w ostoi występuje stanowisko warzuchy polskiej w źródliskach Rajecznicy, które jest jednym z trzech istniejących, a drugim co do wielkości, stanowisk tego gatunku. SOO Uniejów Parcele ostoja o powierzchni 3,7 ha leży ok 19 km na północ od Granic Gminy. Ochroną objęto murawę kserotermicznę, reprezentowaną przez zespół kwiecistej murawy omanu wąskolistnego. Występują tu liczne gatunki chronione oraz rzadkie w Polsce gatunki roślinności stepowej: aster gawędka, dzwonek syberyjski, dziewięćsił bezłodygowy, w tym także 3 gatunki storczykowatych (storczyk kukawka, buławnik wielkokwiatowy, kruszczyk szerokolistny). SOO Krzeszowice oddalony o ok. 19 km w kierunku południowym od granicy Gminy. Obszar zajmuje powierzchnię 39,8 ha i jest jedną z trzech ostoi kluczowych dla ochrony nocka orzęsionego. Ostoja jest drugą pod względem liczebności kolonią rozrodcza tego nietoperza w Polsce, gdzie liczebność dorosłych nietoperzy sięga 280 osobników. 14 SOO Chodów-Falniów ostoja o powierzchni 7,3 ha leży ok 20 km na wschód od Granic Gminy. Ochroną objęto Obszar wyróżnia się dobrze zachowanymi murawami kserotermicznymi reprezentowanymi przez zespół omanu wąskolistnego, z licznymi stanowiskami roślin chronionych, w tym 4 storczyków: storczyk kukawka, podkolan biały, gółka długoostrogowa, kruszczyk rdzawoczerwony, oraz zawilec wielkokwiatowy, aster gawędka, dzwonek syberyjski, dziewięćsił bezłodygowy i ostrożeń pannoński. 5.4.3 Rezerwaty W granicach Gminy Klucze nie ma rezerwatów przyrody. W odległości 20 km od granic gminy znajduje się 10 rezerwatów. Są to: Rezerwat Góra Chełm oddalony od Gminy o ok. 1 km rezerwat leśny o powierzchni 12 ha utworzony w 1957 r. w celu ochrony wzgórza wapiennego porośniętego lasem bukowym (buczyna sudecka, buczyna storczykowa i kwaśna buczyna niżowa). Rezerwat Madohora oddalony od Gminy o ok. 3 km rezerwat leśny o powierzchni 38,15 ha utworzony w 1960 r. w celu ochrony naturalnego zbiorowiska buczyny górskiej, żyznej buczyny karpackiej oraz dolnoreglowego lasu jodłowo - świerkowego.. Rezerwat Michałowiec oddalony od Gminy o ok. 3 km rezerwat florystyczny 14 Strona internetowa http://natura2000.gdos.gov.pl Warszawa, wrzesień 2012 r. 19

o powierzchni 12,6 ha utworzony w 1959 r. w celu ochrony naturalnego fragmentu buczyny karpackiej ze stanowiskiem chronionego gatunku storczyka obuwika pospolitego. Rezerwat Smoleń oddalony od Gminy o ok. 4 km rezerwat krajobrazowy o powierzchni 4.32 ha utworzony w 1960 r. w celu ochrony wzgórza wapiennego z ruinami zamku z XIV w porośniętego lasem bukowo-grabowo-modrzewiowym. Rezerwat Dolina Żabnika oddalony od Gminy o ok. 13 km rezerwat torfowiskowy o powierzchni 42,32 ha utworzony w 1996 r. w celu ochrony biocenozy wodnej i torfowiska niskiego i przejściowego, ze stanowiskami licznych gatunków roślin w tym mchów glacjalnych oraz rzadkich grzybów, takich jak: mitróweczka błotna, piestrzenica kasztanowata, smardz jadalny. Rezerwat Ostra Góra położony jest w odległości 15 km od granicy Gminy. Jest to rezerwat leśny o powierzchni 7,22 ha utworzony w 1959 r. w celu ochrony naturalnego fragmentu buczyny karpackiej. Rezerwat Dolina Eliaszówki oddalony od Gminy o ok. 16 km rezerwat krajobrazowy o powierzchni 106,68 ha utworzony w 1989 r. w celu ochrony naturalnego krajobrazu przełomowej, krasowej, doliny potoku Eliaszówka, bogatej pod względem geomorfologicznym z elementami zabytkowych XVII wiecznych budowli zespołu klasztornego Karmelitów. Rezerwat Dolina Racławki oddalony od Gminy o ok. 16 km rezerwat krajobrazowy o powierzchni 473,66 ha utworzony w 1962 r. w celu ochrony urozmaiconego geomorfologicznie krajobrazu doliny potoku Racławka z naturalnymi zespołami lasów bukowych oraz wartościowymi odsłonięciami geologicznymi. Rezerwat Dolina Szklarki oddalony o 16 km na południowy wschód od granic Gminy rezerwat o powierzchni 46,69 ha utworzony w 1989 r. w celu ochrony naturalnego lasu: buczyny karpackiej i grądu wysokiego. Rezerwat Góra Zborów położony około 17 km od granic Gminy rezerwat przyrody nieożywionej o powierzchni 45 ha utworzony w 1957 r. w celu ochrony skał wapiennych tworzących malowniczą grupę ostańców na Wyżynie Krakowsko- Częstochowskiej z bogatym krasem podziemnym i roślinnością kserotermiczną. 5.4.4 Parki krajobrazowe Niemal cały obszar Gminy znajduje się w obrębie Parku Krajobrazowego Orlich Gniazd 15. Powstał w 1982 r. i zajmuje powierzchnię 54.060 ha. Park obejmuje najbardziej skalistą i najwyżej położoną część Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. Krajobraz parku jest unikatowy w skali kraju. W północnej części jurajskie skały wapienne wznoszą się na wysokość kilkudziesięciu metrów nad powierzchnią Wyżyny. Natomiast w południowej części tworzą urwiste ściany, doliny i wąwozy, a pojedyncze skałki przybierają kształty pałek, maczug, igielnic czy organów. Charakterystyczną cechą krasowego krajobrazu parku są liczne jaskinie z naciekami oraz źródła krasowe zwane wywierzyskami. Na terenie parku znajduje się ok. 350 jaskiń. Najciekawsze zbiorowiska roślinne tego terenu to murawy naskalne, murawy piaskowe, zarośla kserotermiczne oraz buczyna sudecka i bory sosnowe na piaskach. Osobliwością florystyczną jest endemit - przytulia krakowska. Park poprzez obecność licznych ruin średniowiecznych zamków i strażnic zbudowanych na urwistych jurajskich skałach ma również wysokie walory kulturowe. W odległości ok 8 km na południe od granic gminy znajduje się Park Krajobrazowy Dolinki Krakowskie. Powstał w 1981 r. i zajmuje powierzchnię 19.777 ha. Park położony jest w całości na obszarze Płaskowyżu Ojcowskiego. Dominującym 15 Centralny Rejestr Form Ochrony Przyrody: crfop.gdos.gov.pl Warszawa, wrzesień 2012 r. 20

elementem krajobrazu parku są liczne doliny i jary głęboko wcięte w wapienne, skalne podłoże, z wywierzyskami wód krasowych. Dnem jarów płyną potoki, na stokach występują skałki zboczowe o różnorodnych kształtach np. ostróg, iglic, organów, ambon, z których wiele zostało uznanych za pomniki przyrody. W granicach parku znajdują się także liczne jaskinie, w tym największa na Jurze Jaskinia Wierzchowska Górna a także Wierzchowska Dolna (Mamutowa) ze stanowiskami archeologicznymi. Lasy Parku mają charakter wyżynnego lasu mieszanego i są pozostałościami porastającej niegdyś te tereny Puszczy - Olkuskiej. Występują tu m. in. buczyny karpackie i lasy grądowe. Ze zbiorowisk nieleśnych występują murawy kserotermiczne, wrzosowiska. Flora Parku obfituje w wiele gatunków rzadkich i chronionych, takich jak: bluszcz, parzydło leśne, rojnik pospolity, lilia złotogłów. W odległości ok 10 km na południowy-wschód od granic gminy znajduje się Dłubniański Park Krajobrazowy. Powstał w 1981 r. i zajmuje powierzchnię 10.960 ha. Park leży na styku trzech krain geomorfologicznych: Wyżyn Krakowskiej, Miechowskiej i Kotliny Sandomierskiej i obejmuje Dolinę rzeki Dłubni od źródeł do ujścia oraz przylegającą do niej wierzchowinę z kompleksami leśnymi. Dłubnia ma głęboko wciętą w skalne podłoże dolinę i meandruje tworząc liczne, malownicze zakola, przełomy przez wapienne skałki jurajskie, a w górnych odcinkach bocznych dolin głębokie wąwozy lessowe. W górnej części jej dorzecza znajdują się interesujące pulsujące źródła, np. źródło Jordan w Ściborzycach. Lasy zajmują około połowy powierzchni parku. Na terenie parku odkryto liczne stanowiska archeologiczne, pochodzące z różnych okresów osadniczych od wczesnego brązu do średniowiecza. W obrębie parku znajdują się cenne obiekty sakralne - kościoły z XII i XIII wieku oraz klasztory, a także folwarki szlacheckie i zespoły podworskie. W odległości ok 19 km na południe od granic gminy znajduje się Tenczyński Park Krajobrazowy. Powstał w 1981 r. i zajmuje powierzchnię 13.658,1 ha. Park położony jest w obrębie Garbu Tenczyńskiego i Garbu Krzeszowickiego i charakteryzuje się urozmaiconym krajobrazem z typowymi elementami krajobrazu jurajskiego, takimi jak: zręby skalne, krasowe dolinki, wąwozy, parowy, uskoki tektoniczne, jaskinie, ostańce skalne. Najwyższe na terenie parku wzgórza melafirowe o wysokości 411 m n.p.m. to wychodnie twardych skał wulkanicznych. W północno-zachodniej części Parku znajdują się łagodne wydmy piaszczyste równiny sandrowej. W lasach Puszczy Dulowskiej porastającej owe sandry przeważają bory sosnowe z nietypowymi dla tego terenu zbiorowiskami podmokłych lasów i torfowisk. Wśród roślin występuje wiele gatunków chronionych, jak: bluszcz pospolity, tojad mołdawski, rojnik pospolity, marzanka wonna, podrzeń żebrowiec, skrzyp olbrzymi, rosiczka okrągłolistna, długosz królewski. Na terenie parku odkryto liczne stanowiska archeologiczne - od późnego paleolitu do wczesnego średniowiecza oraz wiele zabytków budownictwa (ruiny zamku Tenczyn, zespoły zamkowo-pałacowe, kościoły). 5.4.5 Obszary chronionego krajobrazu Obszar Chronionego Krajobrazu Zespołu Jurajskich Parków Krajobrazowych położony jest w południowej i zachodniej części Gminy Klucze. Obszar utworzono w 1982 r. w jako otulinę dla Zespołu Jurajskich Parków Krajobrazowych. Obszar ten obejmuje tereny Wyżyny Częstochowskiej o zróżnicowanym krajobrazie oraz interesujących walorach przyrodniczych, kulturowych i turystycznych. Są to również jedne z najsłynniejszych w Polsce obszarów krasowych, z rozwiniętymi jaskiniami i formami powierzchniowymi, m.in. wapiennymi ostańcami. Najcenniejsze zespoły roślinne są związane z występowaniem buczyn i roślinności kserotermicznej. Krajobraz obszaru przez wzgląd na znaczą gęstość zaludnienia ma charakter rolniczy: mozaika pól, łąk, Warszawa, wrzesień 2012 r. 21