POZIOM JAKOŚCI ŻYCIA KOBIET PO PRZEBYTYM ZABIEGU MASTEKTOMII

POZIOM JAKOŚCI ŻYCIA KOBIET PO PRZEBYTYM ZABIEGU MASTEKTOMII Milena Lachowicz, Marta Etowska Akademia Wychowania Fizycznego i Sportu w Gdańsku Słowa kluczowe: jakość życia, mastektonia, nowotwór piersi, terapia Streszczenie: Rak piersi to najczęstszy nowotwór złośliwy u kobiet. Diagnoza tej choroby oznacza dla kobiety początek długiej drogi i trudnej walki z chorobą. Mastektomia, czyli amputacja piersi, jest nieodwracalnym procesem ogólnoustrojowym. Dla pacjentki to traumatyczne przeżycie wiążące się z szeregiem zmian w życiu chorej oraz jej rodziny. Kobiety po przebytym zabiegu mastektomii mają trudności z pogodzeniem się z nową sytuacją i trwałym kalectwem. Czas przystosowania się do choroby, a także powrót do równowagi psychicznej oraz poprawa jakości życia w dużym stopniu jest uzależniony od indywidualnych cech każdej kobiety. Poza obawą o swoje zdrowie i życie kobiecie towarzyszy także stres związany z utratą piersi symbolu kobiecości i atrakcyjności. Brak piersi może stwarzać obawy dotyczące akceptacji ze strony partnera, rodziny oraz trwałości dotychczasowych związków emocjonalnych z osobami najbliższymi. Celem niniejszej pracy była ocena czynników wpływających na jakość życia kobiet, które zostały poddane zabiegowi mastektomii. Badaniem objęto 47 kobiet w przedziale wiekowym 41 67 lat. Udział w badaniu był dobrowolny i całkowicie anonimowy. W pracy posłużono się metodą sondażu diagnostycznego i wykorzystano technikę ankietową. Metodą badawczą były dwa kwestionariusze ankiet. Za pomocą kwestionariusza ankiety SF-36 zdefiniowano jakość życia pacjentek wiążącą się z ich stanem zdrowia. W pracy zdefiniowano, jak kobiety poddane badaniu określają swą witalność, stan fizyczny i psychiczny oraz jaka jest ich opinia o poziomie jakości swojego życia. Wstęp W dzisiejszych czasach piękny wygląd, sprawność fizyczna i sukces odgrywają niezwykle istotną rolę w życiu człowieka. Ludzie, którym brakuje tych cech, są często eliminowani z życia towarzyskiego i społecznego. Wiele chorób, w szczególności te uznawane za nieuleczalne, budzi mnóstwo obaw, wywołuje stres i niepewność. Sprawiają, że poczucie zarówno bezpieczeństwa, jak i własnej wartości są zachwiane. 207

Milena Lachowicz, Marta Etowska Dla wielu kobiet największym atutem ich atrakcyjności i poczucia własnej seksualności są piersi. Część z nich z powodu choroby traci te walory, co ma ogromny wpływ nie tylko na ich zdrowie fizyczne, ale również na stan psychiki. Rak piersi to choroba przewlekła, dotycząca głównie kobiet, zazwyczaj leczona operacyjnie. Zabieg może wywołać wiele niekorzystnych zmian w organizmie kobiety, jak również wpływać na zaburzenia psychiczne pacjentek po przebytym zabiegu mastektomii. Usunięcie piersi wnosi nie tylko zmiany cielesne, ale również uszczerbek w poczuciu bycia atrakcyjną. Amputacja wpływa niekorzystnie na samoocenę oraz postrzeganie własnej osoby. Kobiety zmagają się z wieloma niemiłymi przeżyciami związanymi z ich przyszłością, samodzielnością, radzeniem sobie z chorobą, a także z zagrożeniem życia. Celem niniejszej pracy jest przedstawienie zmian zachodzących w psychice oraz fizyczności kobiet poddanych amputacji piersi. Epidemiologia i czynniki ryzyka raka piersi Rak piersi jest najczęstszym nowotworem występującym u kobiet. W wielu statystykach zajmuje pierwsze miejsce pod względem zapadalności na choroby. Jest również główną przyczyną przedwczesnej śmierci w wysoko rozwiniętych krajach. W Polsce stanowi 10 tysięcy nowych przypadków zachorowań rocznie, około 20% zachorowań na wszystkie nowotwory złośliwe i jest przyczyną około 15% przypadków zgonu. Na raka piersi choruje 30 na 100 tysięcy kobiet każdego roku, a 5000 kobiet rocznie przegrywa walkę z rakiem. Zachorowalność na ten nowotwór wzrasta z roku na rok. Wśród mężczyzn stanowi tylko 1%. Mimo że Polska jest krajem średniej zachorowalności na tego typu nowotwór, to ryzyko zachorowania na raka piersi wzrasta każdego roku [1]. Dzięki wieloletnim badaniom klinicznym prowadzonym na całym świecie ustalono wiele czynników, które mogą zwiększyć ryzyko zachorowania na raka piersi. Jednak ich obecność stwierdza się w około 25% przypadków raka piersi. Bardzo ważnym czynnikiem jest płeć. U mężczyzn nowotwór raka piersi występuje 100 razy rzadziej niż w przypadku kobiet. Niezwykle istotny jest także wiek pacjentki. Ryzyko zachorowania znacznie wzrasta po 50. roku życia. Znaczenie ma także czas, kiedy wystąpiła pierwsza miesiączka im szybciej wystąpi u dziewcząt w wieku pokwitania, tym większe jest ryzyko pojawienia się nowotworu w wieku przekwitania. W grupie podwyższonego ryzyka znajdują się także kobiety, które nie karmiły piersią, otyłe, a także te, u których wystąpiły choroby towarzyszące otyłości, to jest nadciśnienie tętnicze, cukrzyca. Innymi czynnikami ryzyka zachorowania na nowotwór piersi są: menopauza po 54. roku życia, 208

POZIOM JAKOŚCI ŻYCIA KOBIET PO PRZEBYTYM ZABIEGU MASTEKTOMII późny wiek pierwszego porodu (po 35. roku życia), długotrwała terapia hormonalna (co najmniej 10 lat), rak piersi w wywiadzie, występowanie raka piersi w rodzinie przed 50. rokiem życia, łagodne choroby rozrostowe piersi, nosicielstwo mutacji niektórych genów, między innymi genu BRCA1 i BRCA2. Do czynników fizycznych bez wątpienia należy zaliczyć promieniowanie jonizujące. Czynnikami środowiskowymi, wpływającymi na wzrost ryzyka zachorowania, są używki zarówno palenie papierosów, jak i spożywanie alkoholu. Urazy mechaniczne, również uznawane za czynniki środowiskowe wystąpienia raka piersi, nie zostały potwierdzone naukowo [2, 3, 4]. Jakość życia Jakość życia uznawana jest za jeden z istotniejszych problemów badawczych nauk społecznych i psychologicznych XXI wieku. Dawniej uważano, iż o wysokim poziomie jakości życia świadczą dobrobyt, równouprawnienie, wolność. Obecnie za czynnik określający jakość życia uznaje się dostrzeganie problemów dotyczących różnych jego etapów. Na jakość życia wpływają takie czynniki jak codzienne zajęcia i radzenie sobie z obowiązkami, warunki mieszkaniowe, dostęp do usług, rozrywki, zajęć kulturalnych, a także kontakt z rodziną i przyjaciółmi, system oparcia, sytuacja finansowa oraz radzenie sobie w sytuacjach problemowych. Jakość życia wiąże się zarówno z uczestnictwem w życiu społecznym, jak i z fizycznymi i umysłowymi zdolnościami człowieka. Pojawienie się choroby w rodzinie powoduje, że wszyscy jej członkowie ponoszą koszty nie tylko materialne, ale także emocjonalne i społeczne. Relacje rodzinne ulegają zmianom, a członkowie rodziny zostają poddani bardzo trudnej próbie, z której nie zawsze wychodzą obronną ręką. Żadnym wątpliwościom nie ulega jednak fakt, że wsparcie ze strony rodziny, motywacja i wiara w przezwyciężenie tej ciężkiej sytuacji mają olbrzymi wpływ na rokowania pacjentki. Dobra kondycja psychiczna oraz poczucie, iż najbliżsi są zawsze u boku chorej, będące składowymi kompleksowej terapii usprawniającej, potrafią przynieść doskonałe efekty leczenia [5, 6]. Początki zainteresowania zagadnieniem jakości życia można określić na czasy starożytności. Już Arystoteles czy Hipokrates, na gruncie medycyny i filozofii, podejmowali próby ustalenia, co jest podstawą szczęśliwego życia. Współczesne zainteresowanie terminem jakości życia przypada na lata pięćdziesiąte ubiegłego wieku, zaś obecnie zdefiniowanie jakości życia oscyluje wokół wizerunku własnego położenia życiowego dokonanego przez człowieka w określonym czasie. Pojęcie jakości życia wciąż ulega rozwojowi w różnych 209

Milena Lachowicz, Marta Etowska dziedzinach. Przedstawia ocenę wydarzeń określonego rozdziału życia, relacji między człowiekiem a otaczającą go rzeczywistością oraz odczuwanymi emocjami. Analizy jakości życia można dokonać w dwojaki sposób: obiektywnie polega ona na pomiarze statystycznym jakości różnych cech, na przykład wykształcenie, dochód, zabezpieczenie finansowe, warunki życia i leczenia, relacje społeczne oraz system wsparcia społecznego, rozwój osobisty i aktywność społeczna, a także wypoczynek i rekreacja. Dokonywana jest ona przez osoby trzecie np. psychologa lub lekarza. Ocenie podlega wówczas także stan psychiczny, fizyczny, warunki społeczne oraz ekonomiczne. Określa się również poczucie kontroli nad własnym życiem, poczucie sensu istnienia; subiektywnie jest ściśle związana z zadowoleniem i satysfakcją z życia. Ocenie podlegają potrzeby wyższego rzędu emocjonalne oraz intelektualne. Do tych wskaźników oceny zaliczyć można potrzebę bezpieczeństwa, poczucie spokoju wewnętrznego, realizację celów życiowych i aspiracji, dobrostanu psychicznego, akceptacji społecznej oraz samoakceptacji. Jakość życia ściśle wiąże się ze strefą motywacji, zdolnością oraz możliwościami człowieka do zaspokojenia jego potrzeb. Im wyższy jest stopień zaspokojenia potrzeb, tym lepsza jest jakość życia [7]. Choroba przewlekła niewątpliwie może mieć wpływ na jakość życia na wielu poziomach równocześnie. Z pewnością dotyczy to pacjentów onkologicznych. Kobiety po przebytej chorobie raka piersi, poddane chemioterapii i radioterapii, muszą poradzić sobie nie tylko z ubocznymi skutkami leczenia pod względem fizycznym, ale również psychologicznym i socjologicznym. Chore zmagają się m.in. z takimi problemami jak utrata włosów, zmiany w wyglądzie ciała, depresja, zmiany stylu życia czy ról społecznych. Odczuwanie jakości życia jest silnie powiązane ze sferą psychiczną człowieka, ponadto zjawiska psychiczne mają silny wpływ na poziom zadowolenia lub jego brak [8]. Choroba nowotworowa a stan psychiczny Niewątpliwie choroba nowotworowa powoduje wiele zmian, trudności w życiu zdrowego dotąd człowieka jak i diametralne przeobrażenie jego rzeczywistości, a także jego najbliższych. U osób dotkniętych chorobą nowotworową występuje wiele zmian w zachowaniu. Pacjent zmaga się z negatywnymi emocjami takimi jak stres, lęk, niepewność, strach czy przygnębienie. Są one następstwem silnych przeżyć emocjonalnych wiążących się z postawioną pacjentowi diagnozą. Emocjonalne następstwa zabiegów przy raku piersi określane są jako kompleks połowy kobiety. Objawia się on między innymi zmniejszonym poczuciem własnej 210

POZIOM JAKOŚCI ŻYCIA KOBIET PO PRZEBYTYM ZABIEGU MASTEKTOMII wartości, brakiem akceptacji własnego ciała, obawą o relacje z partnerem, utratę kobiecości i atrakcyjności. Choroba nowotworowa piersi to nie tylko zmiany w wyglądzie kobiety czy poczuciu własnej seksualności i atrakcyjności. Zmianie ulega również hierarchia realizowanych celów, wartości, przekształca się także nastrój towarzyszący wszelkim aktywnościom pacjentki i członków jej rodziny. Można wyróżnić dwie skrajne postawy przyjmowane przez pacjentów, którzy zetknęli się z tak trudnym problemem, jakim jest choroba nowotworowa aktywną oraz pasywną. Postawę aktywną określa się jako mobilizację i podjęcie trudu walki o własne zdrowie i życie. Charakterystyczne są następujące zachowania: pozytywne przewartościowanie czyli traktowanie choroby nie w kategorii nieszczęścia, lecz jako znaku do wprowadzenia zmian w swoim życiu, duch walki to skupienie swojej uwagi na problemie przez racjonalne działania, mające prowadzić do odzyskania zdrowia. To także aktywna współpraca z lekarzem i poczucie odpowiedzialności za swoje zdrowie, wzorowanie się na innych i poszukiwanie wsparcia społecznego. Postawę pasywną wyróżniają takie zachowania jak: rezygnacja i utrata nadziei na powodzenie leczenia, pogodzenie się z losem, zewnętrzne umiejscowienie kontroli nad stanem zdrowia powierzanie własnego losu wyłącznie w ręce lekarza, Boga, postrzeganie choroby jako niesprawiedliwej kary, obwinianie siebie poprzez autoagresję, tłumienie emocji. Przyjęta wobec choroby postawa w dużej mierze wpływa na jakość życia pacjenta i może decydować o długoterminowych efektach terapii [9, 10]. Próby pomocy pacjentkom są często nieskuteczne. Kobiety unikają tematu choroby i nie wierzą w jej rozpoznanie, mając tym samym nadzieję na całkowite wyleczenie. Powyższy mechanizm pomaga kobietom przystosować się do zaistniałej, trudnej sytuacji. Stwierdzono, iż kobiety po amputacji piersi negujące chorobę miały dłuższy okres przeżycia niż pacjentki uświadomione od samego początku trwania choroby. W konsekwencji radykalnej operacji chirurgicznej naruszona zostaje fizyczna integralność organizmu. Zabieg ten powoduje trwałe inwalidztwo i uszkodzenia ciała, a często także utratę całego narządu. Całkowita amputacja gruczołu piersiowego jest dla kobiety trudnym, wstrząsającym przeżyciem. Piersi to symbol kobiecości, seksualności, a także macierzyństwa. Ich utrata wiąże się z zaburzeniami postrzegania własnej atrakcyjności i często przyczynia się do zachwiania doznań intymnych. Wiąże się to z niską samooceną 211

Milena Lachowicz, Marta Etowska kobiet i obawą przed niezadowoleniem partnera. Przeżycia wiążące się z walką z rakiem powodują, iż pragnienia seksualne odsuwają się na drugi plan. Zabieg mastektomii ma wpływ na procesy przystosowawcze. Chora obawia się odrzucenia przez społeczeństwo, co skutkuje poczuciem osamotnienia i odtrącenia. Życie kobiety ulega zmianie, podobnie jak jej spojrzenie na świat. Wszystkie te wydarzenia nie pozostają bez wpływu na samopoczucie chorej oraz na jakość stosunków z rodziną i bliskimi [11]. Następstwem zabiegu mastektomii jest ograniczona sprawność kończyny górnej po stronie amputacji, a co za tym idzie, problemy w wykonywaniu prac życia codziennego. Wiek pacjentki odgrywa znaczącą rolę, ponieważ wpływa na samorealizację kobiety na wielu szczeblach jej życia, zarówno prywatnego, jak i zawodowego. Konieczność długoterminowego leczenia często jest powodem rezygnacji z pracy, dzięki której kobieta czuła się aktywna i potrzebna. Ważnym elementem zaakceptowania nowej sytuacji i własnego ciała jest uzupełnienie ubytku piersi protezą lub implantem. Psychoterapeuci uważają, że pacjentka powinna mieć założoną tymczasową protezę już od pierwszej chwili po operacji. Następnie należy zaopatrzyć chorą w stałą protezę zewnętrzną. Proteza powinna być dopasowana do indywidualnych potrzeb kobiety. Znaczenie ma nie tylko rozmiar oraz ciężar protezy, ale również kolor zbliżony do odcienia skóry i kształt podobny do naturalnej piersi pacjentki. Odpowiednio dobrana proteza piersi wpływa na dobre efekty terapii psychicznej i fizycznej, pozwala na swobodniejsze kontakty z ludźmi, a kobieta nie musi rezygnować z pracy zawodowej [12]. Psychiczne przystosowanie się do choroby onkologicznej to niezwykle trudny i złożony etap życia. Kobiety chorujące na raka są obciążone zarówno fizycznie, jak i psychicznie, często nie potrafią powrócić do normalnego funkcjonowania w codziennym życiu. Zaburzeniu ulega ich życie społeczne, kontakty międzyludzkie i poczucie bezpieczeństwa, zmienia się ich życiowa rola. Zmianie ulegają dotychczasowe role każdego członka rodziny. Pacjentki często czują się bezużyteczne, bezwartościowe i niepotrzebne. Tracą szacunek do swojej osoby i uważają, że swoim cierpieniem obciążają pozostałych członków rodziny. Unikają kontaktów z innymi ludźmi, przez co ograniczają do minimum swoją aktywność społeczną i zawodową. Kobiety cierpiące z powodu choroby nowotworowej często zamykają się w sobie, tracą zaufanie do swoich partnerów, a kontakty seksualne ograniczają lub całkiem z nich rezygnują. Rola partnera i całej rodziny jest wówczas niezwykle ważna. Istotne jest, aby dostrzec oraz zaakceptować uczucia pacjentki wiążące się ze stratą, lękiem, depresją. Utrata piersi jest dla kobiety traumatycznym przeżyciem. Terapia psychologiczna odgrywa szczególną rolę i powinna być prowadzona zarówno wtedy, gdy pacjentka przebywa w szpitalu, przed i po operacji jak i w późniejszym okresie leczenia pozaszpitalnego. 212

POZIOM JAKOŚCI ŻYCIA KOBIET PO PRZEBYTYM ZABIEGU MASTEKTOMII Pacjentka powinna mieć możliwość rozmowy z lekarzem oraz psychologiem. Bardzo ważną rolę po operacji pełni rehabilitacja, dzięki której pacjentka odzyskuje sprawność fizyczną i może szybciej powrócić do normalnego funkcjonowania w codziennym życiu. Rehabilitację psychiczną stanowią także sesje terapeutyczne i rozmowy z psychoterapeutą i wolontariuszkami ze stowarzyszeń kobiet po przebytej mastektomii. Dzięki nim pacjentki mogą się zapoznać z następstwami amputacji piersi, jej skutkami fizycznymi i psychicznymi, a także poznać pozytywne oddziaływanie rehabilitacji na ich dalsze życie [13]. Umiejętne prowadzenie terapii psychologicznej jest niezwykle trudne i wymaga od terapeuty pełnego oddania i zrozumienia dla chorej. Zadaniem psychologa jest zapewnienie pacjentce komfortu psychicznego, poczucia bezpieczeństwa i zaufania. Należy uświadomić kobiecie, iż amputacja piersi była koniecznością i jest to nieodwracalne zdarzenie w jej życiu, jednak ma ona szansę na powrót do normalnego życia, odzyskanie zdrowia i równowagi fizycznej oraz psychicznej. Terapii powinna towarzyszyć miła atmosfera i spokój. Pozwala to na wyzwolenie pozytywnych emocji i obudzenie chęci do życia u pacjentki. Terapeuta musi odbudować osobowość kobiety i poprawić jej stan psychiczny. Badane osoby i metody badawcze Badana grupa składała się z 47 kobiet po zabiegu mastektomii, będących członkiniami Klubu Amazonek w Elblągu. Badanie przeprowadzono w okresie od maja do czerwca 2013 roku. Udział w nim był dobrowolny i anonimowy. W niniejszej pracy wykorzystano metodę sondażu diagnostycznego i zastosowano technikę ankietową, do jej realizacji posłużono się dwoma narzędziami badawczymi: kwestionariuszem ankiety własnej konstrukcji i kwestionariuszem oceny jakości życia SF-36. Wyniki badań Charakterystyka badanych Tabela 1. Ankietowane według kryterium wieku Wiek Ankietowane N % 41 50 lat 9 19,1 51 60 lat 26 55,3 61 70 lat 12 25,5 Razem 47 100,0 213

Milena Lachowicz, Marta Etowska Rycina. 1. Ankietowane według kryterium wieku w % 25,5 19,1 55,3 41-50 lat 51-60 lat 61-70 lat Najwyższy odsetek stanowiły respondentki w wieku 51 60 lat 55,3%. Najmłodsza z badanych miała 41 lat, a najstarsza 67 lat; średnia wieku wynosiła 56 lat (SD = 5,6). Tabela 2. Ankietowane według stanu cywilnego Stan cywilny Ankietowane N % Mężatka 34 72,3 Rozwiedziona 6 12,8 Wdowa 7 14,9 Razem 47 100,0 Rycina 2. Ankietowane według stanu cywilnego w % 12,8 14,9 72,3 mężatka rozwiedziona wdowa 214

POZIOM JAKOŚCI ŻYCIA KOBIET PO PRZEBYTYM ZABIEGU MASTEKTOMII W badanej grupie większość (72,3%) stanowiły mężatki. Tabela 3. Ankietowane według poziomu wykształcenia Poziom wykształcenia Ankietowane N % Zawodowe 8 17,0 Średnie 27 57,4 Wyższe 12 25,5 Razem 47 100,0 Rycina 3. Ankietowane według poziomu wykształcenia w % 25,5 17,0 57,4 zawodowe średnie wyższe Osoby z wykształceniem średnim stanowiły najwyższy odsetek badanych 57,4%. Z analizy kwestionariuszy ankiety wynika, że wszystkie respondentki zadeklarowały miasto jako miejsce swojego zamieszkania. Tabela 4. Liczba lat po wykonaniu zabiegu u ankietowanych Liczba lat po wykonaniu zabiegu (lub pierwszego zabiegu) Ankietowane N % Do 5 lat 11 23,4 6 10 lat 18 38,3 11 15 lat 16 34,0 21 30 lat 2 4,3 Razem 47 100,0 215

Milena Lachowicz, Marta Etowska Rycina 4. Liczba lat po wykonaniu zabiegu u ankietowanych w % 34,0 4,3 23,4 38,3 do 5 lat 6-10 lat 11-15 lat 21-30 lat Najwyższy odsetek (38,3%) odnotowano wśród ankietowanych, u których zabieg mastektomii wykonano w okresie 6 10 lat temu. Tabela 5. Zbiorcze wyniki skali zdrowia fizycznego i psychicznego x Punkty Skale surowe min. max. x min. max. stand. stand. 1 osoba 47 osób Zdrowie fizyczne Kategorie: Funkcjonowanie fizyczne (PF) 10 30 24,8 74,1 470 1410 1167 3485 Ograniczenia fizyczne w pełnieniu ról (RF) 4 8 6,2 55,9 188 376 293 2625 Ból (BP) 2 11 7,9 66,0 94 517 373 3100 Ogólna ocena zdrowia (GH) 5 25 16,0 55,0 235 1175 752 2585 Razem 21 74 55,0 64,2 987 3478 2585 3015 Zdrowie psychiczne Kategorie: Witalność (VT) 4 20 11,6 47,6 188 940 546 2238 Funkcjonowanie społeczne (SocF) 2 10 7,5 68,9 94 470 353 3238 Ograniczenia emocjonalne w pełnieniu ról (RE) 3 6 5,0 66,0 141 282 234 3100 Ocena zdrowia psychicznego (MH) 5 25 16,2 56,2 235 1175 763 2640 Razem 14 61 40,3 56,0 658 2867 1896 2634 216

POZIOM JAKOŚCI ŻYCIA KOBIET PO PRZEBYTYM ZABIEGU MASTEKTOMII Porównując wyniki badań w obrębie dwóch skal i przypisanych im kategorii, można uznać, że po przeliczeniu punktów surowych na punkty standaryzowane w poszczególnych kategoriach i wyliczeniu średnich standaryzowanych dla tych kategorii, ankietowane kobiety uzyskały lepsze wyniki w skali zdrowia fizycznego (64,2 pkt.) niż psychicznego (56,0 pkt.). W skali zdrowia fizycznego najniższą średnią standaryzowaną uzyskano w kategorii Ogólnej oceny zdrowia (GH) 55,0 pkt., a w skali zdrowia psychicznego w kategorii Witalność (VT) 47,6 pkt. Odnotowano zależności między poszczególnymi kategoriami: słabą (r = 0,21 0,40) między: Funkcjonowaniem fizycznym (PF) a Ogólną oceną zdrowia (GH) r = 0,2119, Funkcjonowaniem fizycznym (PF) a Witalnością (VT) r = -0,3436; Ograniczeniami fizycznymi w pełnieniu ról (RF) a Witalnością r = -0,3973, Bólem (BP) a Witalnością (VT) r = -0,3249, Bólem (BP) a Oceną zdrowia psychicznego (MH) r = 0,2982, Ogólną oceną zdrowia (GH) a Witalnością (VT) r = 0,2068, Witalnością (VT) a Ograniczeniami emocjonalnymi w pełnieniu ról (RE) r = 0,2753, Funkcjonowaniem społecznym (SocF) a Oceną zdrowia psychicznego (MH) r = 0,2598; średnią (r = 0,41 0,70) między: Funkcjonowaniem fizycznym (PF) a Bólem (BP) r = 0,6425, Funkcjonowaniem fizycznym (PF) a Funkcjonowaniem społecznym (SocF) r = 0,5715, Funkcjonowaniem fizycznym (PF) a Ograniczeniami emocjonalnymi w pełnieniu ról (RE) r = 0,6255, Ograniczeniami fizycznymi w pełnieniu ról (RF) a Funkcjonowaniem społecznym (SocF) r = 0,6813, Ograniczeniami fizycznymi w pełnieniu ról (RF) a Ograniczeniami emocjonalnymi w pełnieniu ról (RE) r = 0,6745, Bólem (BP) a Ograniczeniami emocjonalnymi w pełnieniu ról (RE) r = 0,6183; silną (r = 0,71 0,90) między: Funkcjonowaniem fizycznym (PF) a Ograniczeniami fizycznymi w pełnieniu ról (RF) r = 0,7369, Ograniczeniami fizycznymi w pełnieniu ról (RF) a Bólem (BP) r = 0,7297, Bólem (BP) a Funkcjonowaniem społecznym (SocF) r = 0,7206, 217

Milena Lachowicz, Marta Etowska Funkcjonowaniem społecznym (SocF) a Ograniczeniami emocjonalnymi w pełnieniu ról (RE) r = 0,7972. Między skalą Zdrowia Fizycznego a skalą Zdrowia Psychicznego odnotowano średnią zależność (r = 0,5505). Ocena poziomu jakości życia ankietowanych Tabela 6. Poziom jakości życia opinie ankietowanych Poziom jakości życia Ankietowane N % Niski (1 3 pkt.) 1 2,1 Średni (4 7 pkt.) 24 51,1 Wysoki (8 10 pkt.) 22 46,8 Razem 47 100,0 Rycina 5. Poziom jakości życia opinie ankietowanych w % 2,1 46,8 51,1 niski (1-3 pkt.) średni (4-7 pkt.) wysoki (8-10 pkt.) W 10-stopniowej skali w ocenie respondentek średni poziom jakości życia wyniósł 7,2 pkt. Większość respondentek (51,1%) miała średni poziom jakości życia. 218

POZIOM JAKOŚCI ŻYCIA KOBIET PO PRZEBYTYM ZABIEGU MASTEKTOMII Tabela 7. Poziom jakości życia ankietowanych w odniesieniu do zmiennych niezależnych Poziom jakości życia Zmienne niezależne niski średni wysoki razem N % N % N % N % Wiek: 41 50 lat 1 11,1 8 88,9 9 100,0 51 60 lat 1 3,8 16 61,5 9 34,6 26 100,0 61 70 lat 7 58,3 5 41,7 12 100,0 Ogółem 1 2,1 24 51,1 22 46,8 47 100,0 Stan cywilny: mężatka 1 2,9 17 50,0 16 47,1 34 100,0 rozwiedziona 3 50,0 3 50,0 6 100,0 wdowa 4 57,1 3 42,9 7 100,0 Ogółem 1 2,1 24 51,1 22 46,8 47 100,0 Tabela 8. Poziom jakości życia ankietowanych w odniesieniu do zmiennych niezależnych Poziom jakości życia Zmienne niezależne niski średni wysoki razem N % N % N % N % Poziom wykształcenia: zawodowe 7 87,5 1 12,5 8 100,0 średnie 1 3,7 15 55,6 11 40,7 27 100,0 wyższe 2 16,7 10 83,3 12 100,0 Ogółem 1 2,1 24 51,1 22 46,8 47 100,0 Liczba lat po zabiegu: do 5 lat 6 54,5 5 45,5 11 100,0 6 10 lat 8 44,4 10 55,6 18 100,0 11 15 lat 1 6,3 10 62,5 5 31,3 16 100,0 21 30 lat 2 100,0 2 100,0 Ogółem 1 2,1 24 51,1 22 46,8 47 100,0 219

Milena Lachowicz, Marta Etowska Rycina 6. Poziom jakości życia w odniesieniu do wieku ankietowanych % 100 88,9 80 60 61,5 58,3 40 34,6 41,7 20 0 11,1 3,8 41-50 lat 51-60 lat 61-70 lat niski średni wysoki 2 Nie wystąpiły różnice na poziomie istotnym statystycznie χ (4) = 8,602; p < 0,05 < = 9,488 wiek ankietowanych nie miał wpływu na ocenę poziomu jakości życia. Rycina 7. Poziom jakości życia w odniesieniu do stanu cywilnego ankietowanych 2 χ α % 100 80 60 40 50,0 47,1 50,0 50,0 57,1 42,9 20 0 2,9 mężatka rozwiedziona wdowa niski średni wysoki 2 2 Nie wystąpiły różnice na poziomie istotnym statystycznie χ (4) = 0,479; p < 0,05 < χ α = 9,488 stan cywilny ankietowanych nie miał wpływu na ocenę poziomu jakości życia. 220

POZIOM JAKOŚCI ŻYCIA KOBIET PO PRZEBYTYM ZABIEGU MASTEKTOMII Rycina 8. Poziom jakości życia w odniesieniu do poziomu wykształcenia ankietowanych % 100 80 60 40 20 0 87,5 55,6 40,7 12,5 16,7 3,7 zawodowe średnie wyższe niski średni wysoki 83,3 2 Wystąpiły różnice na poziomie istotnym statystycznie χ (4) = 11,352; p > 0,05 > 2 χ α = 9,488 poziom wykształcenia respondentek miał wpływ na ocenę stanu zdrowia. Ocena poziomu jakości życia wzrastała wraz z poziomem wykształcenia. Rycina 9. Poziom jakości życia w odniesieniu do liczby lat po zabiegu ankietowanych 100 % 100,0 80 60 40 54,5 45,5 44,4 55,6 62,5 31,3 20 0 do 5 lat 6-10 lat 11-15 lat 21-30 lat niski średni wysoki 6,3 2 2 Nie wystąpiły różnice na poziomie istotnym statystycznie χ (6) = 5,884; p < 0,05 < χ α = 12,592 liczba lat po zabiegu ankietowanych nie miała wpływu na ocenę jakości życia. 221

Milena Lachowicz, Marta Etowska Tabela 9. Zbiorcze zestawienie wyników skali Zdrowia fizycznego i psychicznego w odniesieniu do poziomu jakości życia ankietowanych kobiet Skale x Poziom jakości życia niski średni wysoki ogółem x stand. x stand. x stand. x stand. Zdrowie fizyczne 42,0 39,6 52,9 60,1 57,9 69,6 55,0 64,2 Zdrowie psychiczne 31,0 36,2 40,2 55,8 40,9 57,3 40,3 56,0 x x x W skali zdrowia fizycznego i psychicznego najwyższe średnie stand. odpowiednio 66,9 pkt., 57,3 pkt. uzyskały respondentki z wysokim poziomem jakości życia. Odnotowano średnią zależność między poziomem jakości życia a oceną zdrowia fizycznego (r = 0,4264) i słabą między poziomem jakości życia a oceną zdrowia psychicznego (r = 0,2662). Podsumowanie i wnioski Amputacja piersi oraz jej następstwa, szczególnie obrzęk limfatyczny kończyny górnej operowanej strony, negatywnie oddziałuje na psychikę i sprawność fizyczną kobiety. Obrzęk, ale także ból, spowodowany ograniczeniem ruchów w kończynie górnej strony poddanej zabiegowi, wpływa na obniżenie jakości życia. Umniejszeniu ulega wiele funkcji i wymagają one od pacjentki większego wysiłku w czynnościach dnia codziennego. Pacjentki często z tego powodu rezygnują z pracy zawodowej, a kontakty społeczne ograniczają do minimum. Negatywny wpływ mają również stres i obawa o własne zdrowie i życie. Na ocenę jakości życia wydaje się mieć wpływ metoda operacyjna. Mniej okaleczające zabiegi zazwyczaj nie powodują kompleksu tak zwanej połowy kobiety [13]. Jego odbicie można znaleźć w życiu seksualnym chorej i jej kontaktach intymnych z partnerem. Jak już wcześniej wspomniano, duży dyskomfort pacjentki odczuwają przez towarzyszący im ból. Dzięki intensywnej rehabilitacji i systematycznej pracy kobiety odzyskują dobrą sprawność fizyczną i mogą wrócić do normalnej aktywności. Proces ten jednak trwa długo i wymaga cierpliwości od pacjentek. Muszą one zaakceptować nową sytuację życiową i zaadaptować się do nowych warunków. Przewlekła choroba, jaką jest nowotwór, zaburza wiele funkcji w organizmie człowieka. Kobieta, która musiała zmierzyć się z rakiem piersi, a co często się z tym wiąże z jej amputacją, jest zmuszona do licznych zmian w dotychczasowym życiu. Zmianie ulega wówczas obraz swojego wizerunku, postrzegania siebie jako osoby atrakcyjnej. 222

POZIOM JAKOŚCI ŻYCIA KOBIET PO PRZEBYTYM ZABIEGU MASTEKTOMII Ciężkie i długoterminowe leczenie jest dla kobiety bolesnym doświadczeniem i wpływa na obniżone poczucie własnej wartości i zaburza osobowość pacjentki [11]. Zabieg mastektomii jest procesem nieodwracalnym i kobieta musi zmierzyć się ze zmianą wyglądu swojego ciała. Jednak nie tylko fizyczność ulega zmianie, ale też funkcjonowanie w życiu społecznym i dotychczas pełnione w nim role. Chora często separuje się od życia towarzyskiego, rezygnuje z pracy lub ją ogranicza. Dla wielu osób poczucie spełnienia, sukcesu, urody i piękna fizycznego są niezwykle ważne i często korelują z byciem szczęśliwym. Zabieg mastektomii silnie narusza to spojrzenie i wywołuje u kobiet poczucie dyskomfortu, stresu i niepewności o dalszą przyszłość. Adaptacja do tych licznych zmian jest długotrwałym procesem, wymagającym od kobiety wiele cierpliwości [14]. Porównując wyniki badań, można uznać, że ankietowane uzyskały lepsze wyniki w kategorii zdrowia fizycznego aniżeli psychicznego. Świadczy to o trudniejszej rekonwalescencji psychicznej niż odzyskaniu sprawności fizycznej po przejściu zabiegu mastektomii. Według własnej opinii większości respondentek jakość swojego życia oceniły na średnim poziomie. Najwyżej jakość życia oceniły kobiety w najniższym przedziale wiekowym, aczkolwiek w badaniu nie wystąpiły różnice istotne statystycznie. Wiek ankietowanych nie miał zatem wpływu na ocenę jakości życia, podobnie jak w przypadku ilości lat od wykonania zabiegu. W odniesieniu do stanu cywilnego nie wykazano jego istotnego wpływu na jakość życia chorych. Natomiast podczas analizy poziomu jakości życia według poziomu wykształcenia kobiet, okazuje się, że im wyższy poziom wykształcenia badanych, tym lepiej oceniana jest jakość życia. Odnotowano średnią zależność pomiędzy poziomem jakości życia a oceną zdrowia fizycznego, a w przypadku zdrowia psychicznego zależność ta jest słaba. Na podstawie analizy materiału empirycznego można wysnuć następujące wnioski: 1. Większość ankietowanych dobrze oceniła swój obecny stan zdrowia. 2. Wiek i poziom wykształcenia miały wpływ na ocenę obecnego stanu zdrowia kobiet poddanych badaniu. 3. Mastektomia wiąże się z usunięciem mięśni piersiowych oraz węzłów chłonnych. Stan zdrowia fizycznego ankietowanych kobiet był lepszy aniżeli stan zdrowia psychicznego. 4. W skali zdrowia fizycznego respondentki radziły sobie najlepiej w kategorii funkcjonowania fizycznego, zaś w skali zdrowia psychicznego w kategorii funkcjonowania społecznego. 223

Milena Lachowicz, Marta Etowska 5. Większość ankietowanych kobiet swój poziom jakości życia oceniła jako średni, a 46,8% na wysokim poziomie. 6. Poziom wykształcenia miał wpływ na ocenę jakości życia. 7. Wraz ze wzrostem oceny stanu zdrowia fizycznego i psychicznego wzrastała ocena poziomu jakości życia. Bibliorgrafia 1. Kornafel J., Rak piersi. Wydawnictwo Centrum Medycznego Kształcenia Podyplomowego, Warszawa 2011. 2. Kordek R., Onkologia. Via Medica, Gdańsk 2007. 3. Pawlęga J., Zarys onkologii. Wydaw. UJ, Kraków 2002. 4. Dawid M. i wsp., ABC Raka PIerski. Wielkopolskie Centrum Onkologii, Poznań 2010. 5. Syrek E., Jakość życia w chorobie. Społeczno pedagogiczne studium indywidualnych przypadków. Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2001. 6. Bańka A., Rozmus R., Psychologia jakości życia struktura osobowości i podświadomy plan a ocena jakości życia, Stowarzyszenie Psychologia i Architektura, Poznań 2005. 7. Borys T., Jakość życia a zrównoważony rozwój. Wydawnictwo Ekonomia i Środowisko, Białystok 2001. 8. Trzebiatowski J., Jakość życia w perspektywie nauk społecznych i medycznych systematyzacja ujęć definicyjnych. Instytut Socjologii UAM, Polskie Towarzystwo Socjologiczne, Poznań 2011. 9. Chwałczyńska A., Woźniewski M., Rożek-Mróz K., Malicka I., Jakość życia kobiet po mastektomii. Wiadomości Lekarskie 2004; 57 (5 6): 212 216. 10. Dean C., Surtees P., Do psychological factors predict survival in breast cancer? J Psychosom Res. 1989; 33: 561 569. 11. Pietrzyk A., Ta choroba w rodzinie. Psycholog o raku. Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2006. 12. De Walden Gałuszko K., Ocena jakości życia uwarunkowana stanem zdrowia [W:] Meyza J. (red.), Jakość życia w chorobie nowotworowej. Centrum Onkologii Instytut, Warszawa 1997: 77 82. 13. Mika A.K., Po odjęciu piersi. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2005. 14. Adamczak M., Wybrane procesy poznawcze i emocjonalne u kobiet po mastektomii. Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 1988. 224