Pomoc społeczna podstawa prawna Pomoc społeczna dr Ariel Przybyłowicz NSP(w) 2017/2018 ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (t.j.: Dz. U. z 2017 r., poz. 1769 ze zm. dalej jako u.p.s.) Pomoc społeczna jest instytucją polityki społecznej państwa, mającą na celu umożliwienie osobom i rodzinom przezwyciężanie trudnych sytuacji życiowych, których nie są one w stanie pokonać, wykorzystując własne uprawnienia, zasoby i możliwości. (art. 2 ust. 1 u.p.s.) Pomoc społeczną organizują organy administracji rządowej i samorządowej, współpracując w tym zakresie, na zasadzie partnerstwa, z organizacjami społecznymi i pozarządowymi, Kościołem Katolickim, innymi kościołami, związkami wyznaniowymi oraz osobami fizycznymi i prawnymi. Prawnomiędzynarodowe źródła prawa do pomocy/opieki społecznej: Europejska Karta Społeczna Rady Europy z 1961 r., art. 13 prawo do pomocy społecznej; Wspólnotowa Karta Socjalna Praw Podstawowych Pracowników z 1989 r.; Karta Praw Podstawowych UE; Rozporządzenie Parlamentu EU i Rady Nr 883/2004 z 29 kwietnia 2004 r. w sprawie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego. Inne akty: Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Socjalnych i Kulturalnych z 1966 r., Konwencja o Prawach Dziecka ONZ z 1989 r., umowy bilateralne (np. z Bułgarią, Węgrami, Finlandią, Niemcami). 1
Zadania pomocy społecznej (art. 15 u.p.s.) 1) przyznawanie i wypłacanie przewidzianych ustawą świadczeń; 2) praca socjalna; 3) prowadzenie i rozwój niezbędnej infrastruktury socjalnej; 4) analiza i ocena zjawisk rodzących zapotrzebowanie na świadczenia z pomocy społecznej; 5) realizacja zadań wynikających z rozeznanych potrzeb społecznych; 6) rozwijanie nowych form pomocy społecznej i samopomocy w ramach zidentyfikowanych potrzeb. Obowiązek zapewnienia realizacji zadań pomocy społecznej spoczywa na jednostkach samorządu terytorialnego oraz na organach administracji rządowej w zakresie ustalonym ustawą. Zadania z zakresu pomocy społecznej nałożone na gminę mają charakter zadań własnych (obligatoryjnych lub fakultatywnych) oraz zadań zleconych art. 17 ust. 1 i 2 oraz 18 u.p.s. Zasady pomocy społecznej 1. Zasada subsydiarności (pomocniczości): a) zasada subsydiarności jako zasada organizacji pomocy społecznej; b) zasada subsydiarności jako zasada przyznawania pomocy. 1. Zasada subsydiarności (pomocniczości): Art. 3 ust. 2 u.p.s. - Zadaniem pomocy społecznej jest zapobieganie sytuacjom, o których mowa w art. 2 ust. 1, przez podejmowanie działań zmierzających do życiowego usamodzielnienia osób i rodzin oraz ich integracji ze środowiskiem. Art. 12 u.p.s. - W przypadku stwierdzonych przez pracownika socjalnego dysproporcji między udokumentowaną wysokością dochodu a sytuacją majątkową osoby lub rodziny, wskazującą, że osoba ta lub rodzina jest w stanie przezwyciężyć trudną sytuację życiową, wykorzystując własne zasoby majątkowe, w szczególności w przypadku posiadania znacznych zasobów finansowych, wartościowych przedmiotów majątkowych lub nieruchomości, można odmówić przyznania świadczenia. Zasady pomocy społecznej (c.d.) 2. Zasada współdziałania (art. 4, art. 11 ust. 2 u.p.s.); Kontrakt socjalny jako szczególna forma współdziałania w poprawie sytuacji bytowej (art. 108 u.p.s.) 2
Zasady pomocy społecznej (c.d.) 3. Zasada poszanowania godności człowieka 4. Zasada indywidualizacji 5. Zasada uznaniowości 6. Zasada adekwatności potrzeb do celów i możliwości pomocy społecznej Ogólne przesłanki przyznania świadczeń pieniężnych z pomocy społecznej: spełnienie kryterium dochodowego (z wyjątkami określonymi w art. 8 ust. 1 u.p.s.) przy jednoczesnym wystąpieniu co najmniej jednego z powodów wymienionych w art. 7 pkt 2-15 u.p.s. lub innych okoliczności uzasadniających udzielenie pomocy społecznej, np. sieroctwo, bezdomność, bezrobocie, zdarzenie losowe i sytuacja kryzysowa, klęska żywiołowa lub ekologiczna. Świadczenia pieniężne z pomocy społecznej powinny spełniać następujące trzy kryteria: Adekwatności - czyli być w odpowiedniej wysokości do możliwości zaspokojenia potrzeby, której deprywacja jest podstawą ubiegania się o pomoc Możliwości zaspokojenia ze względu na posiadane przez pomoc społeczną środki; Motywacyjności - czyli skłaniania do własnej aktywności na rzecz wyjścia z trudności Prawo do świadczeń pieniężnych z pomocy społecznej, z zastrzeżeniem art. 40, 41, 53a, 78 i 91, przysługuje: 1) osobie samotnie gospodarującej, której dochód nie przekracza kwoty 634 zł zwanej kryterium dochodowym osoby samotnie gospodarującej, 2) osobie w rodzinie, w której dochód na osobę nie przekracza kwoty 514 zł zwanej kryterium dochodowym na osobę w rodzinie, 3) rodzinie, której dochód nie przekracza sumy kwot kryterium dochodowego na osobę w rodzinie, zwanej kryterium dochodowym rodziny. Dochód suma miesięcznych przychodów z miesiąca poprzedzającego złożenie wniosku; lub w przypadku utraty dochodu z miesiąca, w którym wniosek został złożony; bez względu na tytuł i źródło ich uzyskania, jeżeli ustawa nie stanowi inaczej; pomniejszona o: miesięczne obciążenie podatkiem dochodowym od osób fizycznych, składki na ubezpieczenie zdrowotne oraz ubezpieczenia społeczne oraz kwotę alimentów świadczonych na rzecz innych osób. nie uwzględnia się kwot wskazanych w art. 8 ust. 4 u.p.s. (np. 500+ ) (art. 8 ust. 3 u.p.s.) Autonomiczne pojęcie rodziny w u.p.s.: osoby spokrewnione lub niespokrewnione pozostające w faktycznym związku, wspólnie zamieszkujące i gospodarujące (art. 6 pkt 14 u.p.s.) 3
Pomocy społecznej udziela się osobom i rodzinom w szczególności z powodu: Przez osobę samotnie gospodarującą rozumiemy osobę prowadzącą jednoosobowe gospodarstwo domowe. ubóstwa; sieroctwa; bezdomności; bezrobocia niepełnosprawności; długotrwałej lub ciężkiej choroby; przemocy w rodzinie. (art. 7 u.p.s.) Rodzaje świadczeń z pomocy społecznej Świadczenia pieniężne, np. zasiłek stały, pomoc na usamodzielnienie się oraz na kontynuowanie nauki. (art. 36 pkt 1 u.p.s.) Świadczenia niepieniężne, np. składki na ubezpieczenia społeczne, usługi opiekuńcze. (art. 36 pkt 2 u.p.s.) Świadczenia z pomocy społecznej: posiadające status publicznego prawa podmiotowego, np. zasiłek stały; posiadające status publicznego prawa podmiotowego, ale organ działa w ramach uznania administracyjnego, np. zasiłek okresowy nieposiadające statusu publicznego prawa podmiotowego, ale będące zadaniem obowiązkowym gminy, przyznawane w ramach uznania administracyjnego, np. zasiłki celowe; przyznawane w ramach uznania administracyjnego, np. zasiłki celowe specjalne. okresowe, np. zasiłek okresowy Świadczenia z pomocy społecznej jednorazowe, np. zasiłek celowy 4
Zasiłek stały (art. 37 u.p.s.) zwrotne, np. zasiłek okresowy (art. 41 ust. 2 u.p.s.) Świadczenia z pomocy społecznej bezzwrotne, np. zasiłek stały pełnoletniość; całkowita niezdolność do pracy z powodu wieku (osiągnięcie wieku emerytalnego określonego w art. 24 ust. 1 oraz w art. 27 ustawy emerytalnej); całkowita niezdolność do pracy z powodu niepełnosprawności; dochód niższy od kryterium dochodowego osoby samotnie gospodarującej lub osoby w rodzinie; brak przesłanek negatywnych (art. 11, art. 12 u.p.s. zob. też. art. 2 i art. 3 u.p.s.) Zasiłek stały c.d. Zasiłek stały nie przysługuje w przypadku zbiegu uprawnień do zasiłku stałego i: renty socjalnej, świadczenia pielęgnacyjnego, specjalnego zasiłku opiekuńczego, dodatku z tytułu samotnego wychowywania dziecka i utraty prawa do zasiłku dla bezrobotnych na skutek upływu ustawowego okresu jego pobierania zasiłku dla opiekuna. Zasiłek stały - wysokość różnica pomiędzy kryterium dochodowym a dochodem osoby lub rodziny, dolna granica: 30 zł miesięcznie, górna granica: 604 zł miesięcznie. (art. 37 ust. 2, 3 u.p.s.) Zasiłek okresowy (art. 38 u.p.s.) w szczególności: długotrwała choroba, niepełnosprawność, bezrobocie, możliwość utrzymania lub nabycia uprawnień do świadczeń z innych systemów zabezpieczenia społecznego; kryterium dochodowe; brak przesłanek negatywnych. Zasiłek okresowy wysokość w granicach różnicy między kryterium dochodowym a dochodem osoby lub na osobę w rodzinie, nie mniej niż 50 % tej różnicy; górna granica: 418 zł miesięcznie; dolna granica: 20 zł miesięcznie. 5
Zasiłek celowy typowy art. 39 u.p.s. cel: zaspokojenie niezbędnej potrzeby bytowej; występowanie potrzeby, w szczególności na pokrycie części lub całości kosztów zakupu żywności, leków i leczenia, opału, odzieży, niezbędnych przedmiotów użytku domowego, drobnych remontów i napraw w mieszkaniu, a także kosztów pogrzebu; kryterium dochodowe; decyduje uznanie organu. Zasiłek celowy typowy - wysokość określana w granicach uznania organu; granice: potrzeby wnioskodawcy oraz cele i możliwości pomocy społecznej. Specjalny zasiłek celowy (art. 41 ust. 1 u.p.s.) Zasiłek celowy nietypowy art. 40 u.p.s. poniesienie straty w wyniku zdarzenia losowego; poniesienie straty w wyniku klęski żywiołowej lub ekologicznej; kryterium dochodowe lub bez względu na dochód. może nie podlegać zwrotowi. cel: zaspokojenie niezbędnej potrzeby bytowej, występowanie potrzeby, stwierdzenie szczególnie uzasadnionego przypadku, dochody przekraczające kryterium dochodowe. Wysokość specjalnego zasiłku celowego: kwota nieprzekraczająca kryterium dochodowego osoby samotnie gospodarującej lub rodziny. Świadczenia niepieniężne - usługi opiekuńcze Warunki przyznania prawa do obligatoryjnych usług opiekuńczych lub specjalistycznych usług opiekuńczych: osoba samotna (osoba samotnie gospodarująca, niepozostająca w związku małżeńskim i nieposiadająca wstępnych ani zstępnych), z powodu wieku, choroby lub innych przyczyn wymagana jest pomoc innych osób, brak takiej pomocy. 6
Warunki przyznania prawa do fakultatywnych usług opiekuńczych lub specjalistycznych usług opiekuńczych: z powodu wieku, choroby lub innych przyczyn wymagana jest pomoc innych osób, brak takiej pomocy, niezamieszkiwanie z małżonkiem, wstępnymi i zstępnymi. Usługi opiekuńcze obejmują: pomoc w zaspokajaniu codziennych potrzeb życiowych, opiekę higieniczną, zaleconą przez lekarza pielęgnację oraz, w miarę możliwości, zapewnienie kontaktów z otoczeniem. Rada gminy określa, w drodze uchwały: Specjalistyczne usługi opiekuńcze są to usługi dostosowane do szczególnych potrzeb wynikających z rodzaju schorzenia lub niepełnosprawności, świadczone przez osoby ze specjalistycznym przygotowaniem zawodowym. szczegółowe warunki przyznawania i odpłatności za usługi opiekuńcze i specjalistyczne usługi opiekuńcze, szczegółowe warunki częściowego lub całkowitego zwolnienia od opłat, tryb ich pobierania. Dom pomocy społecznej (DPS) Warunki umieszczenia w domu pomocy społecznej: wymaganie całodobowej opieki z powodu wieku, choroby lub niepełnosprawności, brak możliwości samodzielnego funkcjonowania w codziennym życiu, usługi opiekuńcze są niewystarczające. Domy pomocy społecznej, w zależności od tego, dla kogo są przeznaczone, dzielą się na domy dla: 1) osób w podeszłym wieku; 2) osób przewlekle somatycznie chorych; 3) osób przewlekle psychicznie chorych; 4) dorosłych niepełnosprawnych intelektualnie; 5) dzieci i młodzieży niepełnosprawnych intelektualnie; 6) osób niepełnosprawnych fizycznie, 7) osób uzależnionych od alkoholu. 7
Zasady odpłatności za pobyt w DPS mieszkaniec domu wnosi opłatę w wysokości nieprzekraczającej 70 % swojego dochodu, a w przypadku osób małoletnich przedstawiciel ustawowy z dochodów dziecka, nie więcej niż 70 % tego dochodu; małżonek, zstępni przed wstępnymi wnoszą opłatę zgodnie z umową zawartą w trybie art. 103 ust. 2 ustawy; gmina, z której osoba została skierowana do domu pomocy społecznej wnosi opłatę w wysokości różnicy między średnim kosztem utrzymania w domu pomocy społecznej a opłatami wnoszonymi przez te inne osoby. Wybrane kwestie proceduralne W postępowaniu w sprawie świadczeń z pomocy społecznej należy kierować się przede wszystkim dobrem osób korzystających z pomocy społecznej i ochroną ich dóbr osobistych. W szczególności nie należy podawać do wiadomości publicznej nazwisk osób korzystających z pomocy społecznej oraz rodzaju i zakresu przyznanego świadczenia (art. 100 ust. 1 u.p.s.) 1. Właściwość miejscową gminy ustala się według miejsca zamieszkania osoby ubiegającej się o świadczenie. 2. W przypadku osoby bezdomnej właściwą miejscowo jest gmina ostatniego miejsca zameldowania tej osoby na pobyt stały. (art. 101 u.p.s.) Art. 102 ust. 1 u.p.s. - Świadczenia z pomocy społecznej są udzielane na wniosek osoby zainteresowanej, jej przedstawiciela ustawowego albo innej osoby, za zgodą osoby zainteresowanej lub jej przedstawiciela ustawowego. Art. 102 ust. 2 u.p.s. organ może działać z urzędu. Jeśli osoba ubiegająca się o jedno świadczenie nie spełnia wymogów formalnych do jego otrzymania, a spełnia wymogi do otrzymania innego świadczenia; wtedy organ administracji winien z urzędu wszcząć postępowanie w sprawie udzielenia stronie tego świadczenia - wyrok NSA z 19 listopada 1998 r., II SA/Gd 20/70, ONSA 1999, nr 3, poz. 105. 1. Przyznanie świadczeń z pomocy społecznej następuje w formie decyzji administracyjnej. 2. Udzielenie świadczeń w postaci interwencji kryzysowej, pracy socjalnej, poradnictwa, uczestnictwa w zajęciach klubu samopomocy, klubu samopomocy dla osób z zaburzeniami psychicznymi, schronienia w formie ogrzewalni i noclegowni, sprawienia pogrzebu, a także przyznanie biletu kredytowanego nie wymaga wydania decyzji administracyjnej. (art. 106 u.p.s.) 8
Art. 110 u.p.s. - Zadania pomocy społecznej w gminach wykonują jednostki organizacyjne - ośrodki pomocy społecznej. Wójt (burmistrz, prezydent miasta) udziela kierownikowi ośrodka pomocy społecznej upoważnienia do wydawania decyzji administracyjnych w indywidualnych sprawach z zakresu pomocy społecznej należących do właściwości gminy. Upoważnienie może być także udzielone innej osobie na wniosek kierownika ośrodka pomocy społecznej. Decyzję administracyjną o przyznaniu lub odmowie przyznania świadczenia, z wyjątkiem decyzji o odmowie przyznania biletu kredytowanego oraz decyzji w sprawach cudzoziemców, o których mowa w art. 5a, wydaje się po przeprowadzeniu rodzinnego wywiadu środowiskowego (art. 106 ust. 4 u.p.s.) Regulacja prawna wywiadu środowiskowego art. 107 u.p.s. Rodzinny wywiad środowiskowy przeprowadza się u osób i rodzin korzystających lub ubiegających się o świadczenia z pomocy społecznej w celu ustalenia ich sytuacji osobistej, rodzinnej, dochodowej i majątkowej W przypadku ubiegania się o przyznanie świadczenia z pomocy społecznej po raz kolejny, a także gdy nastąpiła zmiana danych zawartych w wywiadzie, sporządza się aktualizację wywiadu. W przypadku osób korzystających ze stałych form pomocy aktualizację sporządza się nie rzadziej niż co 6 miesięcy, mimo braku zmiany danych. Niewyrażenie zgody na przeprowadzenie rodzinnego wywiadu środowiskowego przez osoby lub rodziny ubiegające się o świadczenia z pomocy społecznej lub na jego aktualizację przez osoby lub rodziny korzystające ze świadczeń z pomocy społecznej stanowi podstawę do odmowy przyznania świadczenia, uchylenia decyzji o przyznaniu świadczenia lub wstrzymania świadczeń pieniężnych z pomocy społecznej. (art. 107 ust. 4a u.p.s.) Klauzula marnotrawienia środków Klauzula marnotrawienia środków W przypadku stwierdzenia przez pracownika socjalnego marnotrawienia przyznanych świadczeń, ich celowego niszczenia lub korzystania w sposób niezgodny z przeznaczeniem bądź marnotrawienia własnych zasobów finansowych może nastąpić ograniczenie świadczeń, odmowa ich przyznania albo przyznanie pomocy w formie świadczenia niepieniężnego. (art. 11 ust. 1 u.p.s.) Marnotrawienie środków nie znaczy, że pomoc się nie należy więc nie można uchylić decyzji, należy zmienić formę pomocy. 9