ROCZNIKI GLEBOZNAW CZE T. X III, Z. 1, W ARSZAW A 1963 JAN BORKOWSKI STUDIA NAD GLEBAMI PYŁOWYMI I PYLASTYMI ŚLĄSKA WSTĘP W pokrywie glebowej Śląska na szczególną uwagę zasługują gleby pyłowe i pylaste, które w województwach wrocławskim i opolskim zajmują ponad 20'% obszaru. Są to przeważnie gleby uprawne, dobre i bardzo dobre. Przeglądowa lokalizacja gleb pyłowych i pylastych podana jest w odpowiednich mapach glebowych [14], a w licznych pracach gleboznawczych omawia się genezę, warunki występowania oraz charakterystykę gleb pyłowych i pylastych, występujących w różnych regionach P olski [1, 4, 5, 8, 10, 17, 18, 21]. Niniejsza praca przedstawia wyniki studiów, nad uprawnymi glebami pyłowym i i pylastym i Śląska. M ateriały do tematu zbierano w latach 1954 1959 prowadząc badania kartograficzno-gleboznawcze na terenie województw wrocławskiego, opolskiego i południowych krańców zielonogórskiego. W trakcie badań terenowych z charakterystycznych profili pobrano próbki glebowe, w których w toku prac laboratoryjnych oznaczono: 1) właściwości chemiczne: ph w H20 i ln KC1 potencjometrycznie z użyciem elektrody szklanej, kwasowość hydrolityczną według Kappena, CaC03 metodą Scheiblera, С i próchnicę metodą Tiurina, azot ogółem metodą Kjeldahla, przyswajalne form y P 20 5 i K20 według Egnera, kationy metaliczne metodą Pallmanna, pojemność hydrolityczną, stopień nasycenia gleb kationami m etalicznym i metodą przeliczeń; 2) właściwości fizyczne:
80 skład mechaniczny gleby1 metodą Bouyoucosa w modyfikacji Cassagrande i Prószyńskiego, przy użyciu sit do oznaczania frakcji > 0,1 mm; ciężar właściw y za pomocą piknometru, wodę higroskopową, współczynnik przepuszczalności gleb według Ziemnickiego i Dobrzańskiego [23], ciężar objętościowy, porowatość kapilarną za pomocą cylinderków 250 cm3, porowatość ogólną. RZEŹBA TERENU Na podstawie prac z zakresu geografii fizycznej i geomorfologii [3, 6, 9, 12] na badanym terenie odróżnia się Przedgórze Sudeckie, N i zinę Śląską, W yżynę Śląską i Wzgórza Trzebnickie. Przedgórze Sudeckie ciągnie się pasem wzdłuż Sudetów, od których oddzielone jest progiem uskokowym. Większość obszaru Podgórza zajmuje wyniosłość falista, rozciągająca się na wysokości 200 300 m n.p.m., z podstawy której wyrastają wzgórza, a nawet odosobnione góry o wysokości od 300 do 719 m n.p.m. Nizina Śląska stanowi rozległy obszar niżowy ograniczony od południa i południowego zachodu Przedgórzem Sudeckim i Sudetami, od wschodu Wyżyną Śląską i od północy Wzgórzami Trzebnickimi. Obszar ten przecina Odra, dzieląc go na lewobrzeżną część, stanowiącą płaską Równinę Wrocławską, ciągnącą się w poziomie 140 180 m n.p.m. i prawobrzeżną część Równinę Oleśnicką, która nad Odrą leży na wysokości około 120 m n.p.m., a u stóp Wzgórz Trzebnickich wznosi się do 160 m n.p.m. W części wschodniej tej równiny pojedyncze wzgórza osiągają wysokość 213 m n.p.m. Wyżyna Śląska rozciąga się na wschód od Odry wznosząc się ponad 200 m n.p.m. na linii przebiegającej od Krapkowic po Olesno. Jest to teren dość zróżnicowany. Najwyższe wyniosłości sięgają 385 m n.p.m., najniższe zaś punkty leżą na wysokości 160 m n.p.m. w dorzeczu Odry. Z wielkiego obszaru Wyżyny Śląskiej interesowała nas jedynie część znajdująca się w granicach województwa opolskiego. Na tym terenie na szczególną uwagę zasługuje w północnej części, zaznaczająca się w re 1 Podziału na grupy mechaniczne utworów pyłowych i pylastych dokonano według Kryteria podziału utworów pyłowych i pylastych J. Borkowski, Zeszyty Naukowe WSR we Wrocławiu, nr 29, I960.
Gleby pylaste Śląska 81 jonie Olesna, Kluczborka aż po Byczynę, wzniesiona krawędź denudacyjna na wychodniach piaskowców kajprowych, znana jako Stopień Woźnicki oraz między Ujazdem a Krapkowicami krawędź Chełmu z najwyższą kulminacją, Górą Św. Anny o wysokości 385 m n.p.m. Stroma krawędź Chełmu opada w kierunku południowym ku K otlinie Raciborskiej, w obrębie której jeszcze na terenie województwa opolskiego zaznacza się wyraźnie Niecka Kozielska (180 220 m n.p.m.) i płaskowyże o sfalowanej powierzchni Głubczycki (250 280 m n.p.m.) oraz zachodnia część Rybnickiego (260 290 m n.p.m.). Wzgórza Trzebnickie stanowią pas wzniesień, ciągnący się od Żarów na zachodzie do Ostrzeszowa na wschodzie. Przełom Odry koło Ścinawy oddziela zachodnia część tych Wzgórz, które w rejonie pom iędzy Odrą i Bobrem noszą nazwę Wzgórz Dałkowskich, a dalej na zachód od Bobru Wzgórz Żarskich. Wydłużone na około 200 km pasmo Wzgórz Trzebnickich osiąga szerokość zaledwie do 10 km i wzniesione jest do około 200 m n.p.m., przy czym najwyższa kulminacja Kobyla Góra koło Ostrzeszowa wynosi 284 m n.p.m. Pomimo niedużego wzniesienia nad poziom morza Wzgórza Trzebnickie wyraźnie się zaznaczają na tle płaskiego krajobrazu Niziny Śląskiej. Różnice w wysokościach względnych osiągające tu 100 150 m nadają temu pasmu wyniosłości pagórkowaty charakter. KLIMAT Klimat badanego terenu charakteryzują niektóre dane zamieszczone w tabl. 1. Wynika z nich, że na badanym terenie zaznaczają się pewne różnice klimatyczne. Przykładowo w regionie nadodrzańskim, w ydzielonym w obrębie Niziny Śląskiej, średnia temperatura roku wynosi 8 8,7 C, a opady roczne 500 600 mm, natomiast w regionie przedgórs/kim W yżyny Śląskiej Średnia temperatura ro'ku wynosi 7,8 8,1 C, opady roczne 600 850 mm. SKAŁY MACIERZYSTE Utwory pyłowe i pylaste można podzielić na: utwory pyłowe i pylaste wietrzeniowe, powstałe ze skał masywnych; wietrzeniow o-eluw ialne powstałe ze skał luźnych, fluwioglacjalne, deluwialne, eoliczne. 6 R oczniki G leboznaw cze
Niektóre dane klimatyczne wg Schnucka* Some cliinatological data after Schmuck T a b l i c a 1 Region roku annual Średnie temperatury Mean temperatures stycznia January lipce July Liczba dni z temperaturą Number of days with temperature Początek temperatury.beginning of temperature > 0 > 2,5 > 5 0 2,5 5 Suma opadów rocznych Total annual precipitation mm Opedy w okresie weget. w % sumy rocznej Precipit. during veget. period in % of annual total Nizina Śląska (region nadódrzański) Wzgórza Trzebnickie (region trzebnicki) Podgórze Sudeckie (region przedgórski - suhmontene region) Wyżyna kląska (region wschodni - eastern region) 8,0-8,7-1,1-1,4 17,6-18,8 302-310 255-263 220-227 17-20.11 8-13.Ill 26-31.111 500-600 62-65 7,7-1,7 17,4 293 '249 217 24.11 16.Ill 1. IV 550-650 59-62 7,5-7,8-1,7 16,9-17,5 254-298 249-253 213-217 I9-23.II 16-20.111 4-7.IV 600-700 6О-68 7,5-2,5 17,6 284 243 212 28.11 19.Ш 4.IV 650-700 60. Borkowski (region przed- górski - submontane region) 7,8-8,1 o 1 co o1 17,2-17,4 296-306 255-260 220-223 20-21.11 11-14.Ill 30-31.Ill 600-850 ^ 65
Gleby pylaste Śląska 83 Dominującą grupę stanowią utwory pyłowe i pylaste fluwioglacjalne i utwory deluwialne, w obrąbie których duży obszar zajmują utwory lessowate. Miąższość utworów pyłowych i pylastych jest różna, ale większość obszaru zajmują utwory o miąższości nie przekraczającej 150 cm, zalegające na piaskach, żwirach, glinach, iłach różnego pochodzenia, a m iejscami nawet na zwietrzelm ach skalnych bądź litych skałach. Szczegółowe wyniki studiów nad tym i utworami przedstawiono w oddzielnej publikacji (2). CHARAKTERYSTYKA UPRAWNYCH GLEB PYŁOWYCH I PYLASTYCH Typologicznie w obrębie uprawnych gleb pyłowych i pylastych na obszarze Śląska wydzielono2: gleby brunatne, gleby pobielicowe, czarne ziemie, szare ziemie. Czarne i szare ziemie zajmują nieznaczny obszar w obrębie gleb pyłowych i pylastych i zostaną omówione w oddzielnej publikacji. G LEBY B R U N A T N E Gleby brunatne wytworzone z utworów pyłowych i pylastych zajmują znaczny obszar terenu objętego badaniami. Geneza ich jest różna, a ze względu na to, że są to gleby uprawne, niekiedy trudna do ustalenia. W obrębie gleb brunatnych spotyka się gleby, które były prawdopodobnie pod lasami liściastym i i pochodzeniem swoim odpowiadają glebom brunatnym R a m a n n a [16]. Gleby te powstały głównie z lessów, utworów lessowatych zawierających węglan wapnia. Zamieszczone w tabelach 2, 3 i 4 profile 4 i 10 stanowią przykłady takich gleb. N iektóre z nich odpowiadałyby glebom brunatnym w łaściw ym [11] (profil 4). Występuje też sporo gleb brunatnych powstałych z utworów pyłowatych i pylastych nie zawierających węglanu wapnia. W większości są to gleby powstałe z utworów pyłowych i pylastych deluwialnych, przeważnie lessowatych bądź też fluwioglacjalnych. Niektóre gleby brunatne wytworzone z utworów pyłowych i pylastych wietrzeniowych są sto- 2 Używana przez Autora nomenklatura odbiega od przyjętej przez PTG klasyfikacji gleb. Nie trudno jednak znaleźć odpowiedniki używanych nazw w obowiązującej w PTG nomenklaturze przyp. red.
Skied mechaniczny rieb brunatnych Mechanical composition of brown soils T a b l i c a 2 Miejscowość i nr profilu Locality and profile Kr. Poziom Horizon Głębokość Depth cm Procentowa zawartość poszczególnych frakcji gf mm - Percentual fraction content - 0,5 0,5-0,25 0,25-0,1 0,1-0,05 0,05-0,02 0,02-0,006 0,006-0,002 Gleby brunatne wytworzone z wietrzeniowych glin pylastych1szkieletowych (łupki mikowe) Brown soils formed out oi' skeleton silt-lix e loams of weathering origin Baldwinowice powtząbkowice h 5-15 20,8 79,2 4,8 8,7 11,5 29.0 2 10,0 (в) 30-40 59,1 40,1 12,4 8,7.1 14,9 23.0 19,0 5,0 Gleby brunatne wytworzone z glin pylastych wietrzenio Brown soils formed out of silt-lik e loams of weathering;-eluvial wo-eluwialnych origin Wilków ^ow. Namysłów Janowiec * ^ow.ząbkówice Ruszowice ^ow. Głogów Trzebnica (5) Ai (В) D Â (Б) D A (Б) С D1 к (Б) С D 5-10 35-40 60-70 110-120 0,8 0,4 0,8 0,9 99.2 99,6 59.2 99,1 2.3 2,1 3.4 2,6 4.3 3.4 7.4 6,7 6,9 5,8 15,3 14,6 11,5 13,7 12,9 14,1 33.0 27.0 7.0 7.0 25.0 23.0 16.0 1 8,0 9,0 1 Gleby brunatne wytworzone z glin pylastych szkieletowych fluwioglacialnych brown soils formed out of skeleton silt-lik e loams of fluvioglacial origin 5-Ю* 49,1* 50,9 12,1 6,5 7,6 9,8 20,0 24.0 9.0 25-35 67,7* 32.3 25,5 14.2 10,2 7,1 10,0 18.0 9.0 40-50 75,3* 24,7 39,9 19,6 10,9 16,6 3.0 10,0 9.0 70-80 67,7* 32.3 34,1 22.2 ' 13,0 9,7 5.0 8,C 8.0 Gleby brunatne wytworzone z utworów lessowatych fluwioglacjalnych brown soils formeh out of loessoid sediments of fluvioglacial origin 10-15 35-40 42-47 65-71 90-56. 120-125 130-140 300-310 10-16 30-36 60-66 94-100 0,3 0,3 С,2 0,2 0,9 4,0 1,9 0,3 0,0 0,1 3,8 99.7 99.7 100,0 99.8 59.8 99,1 96.0 98.1 99,7 100,0 59.9 96.2 0,9 0,4 0,5 0,5 2,6 4,1 5.3 5.4 0,6 C,1 0,3 5,8 2,2 0,8 0,7 1.5 7.6 7,9 10,4 8,4 1,2 0,3 0,6 1 4.2 1,7 1.2 17,9 15.1 24.1 24,7 1,6 0,7 1,6 21,6 15,7 14.1 13,6 15,0 19.9 22.9 15.2 12.5 16.6 18.9 17.5 17.6 39.0 37.0 38.0 43.0 27.0 2 39.0 31.0 41.0 7,0 2 2 23.0 21.0 13.0 13.0 11.0 1 20,0 19.0 18.0 7,0 5.0 9.0 5.0 4.0 3.0 3.0 8.0 8,0 8,0 9.0 5.0 6.0 ^0,002 9.0 6.0 1 17.0 29.0 28.0 1 1 1 18,0 13.0 9.0 8.0 20.0 24.0 13.0 21.0 1 24,0 0,05-0,006 50.0 42.0 58.0 50.0 23.0 23.0 44.0 28.0 13.0 13.0 60,0 58.0 61.0 64.0 40.0 39.0 17.0 17.0 59.0 50.0 59.0 14.0-0,05 31.0 47.0 25.0 25.0 39.0 38.0 36.0 57.0 67.0 79.0 2 17.0 16.0 19.0 48.0 50.0 55.0 51.0 20.0 20,0 20,0 5 < 0,0 2 40.0 30.0 42.0 48.0 54.0 55.0 44.0 33.0 20.0 1 38.0 46.0 46.0 38.0 25.0 24.0 39.0 42.0 41.0 49.0 39.0 37.0. Borkowski
Jerzmanowa A 5-15 С,6 39,4 2,1 4,6 6,4 12,9 34,0 23,0 4,0 13,0 57,0 2 40,0 dov:. Głogów 16) (B) 30-40 0,5 99,5 1,2 1,6 2,1 16,1 2 2 9,0 2 48,0 2 53,С I) 70-80 0,0 100,0 0,4 2,4 3,2 18,0 1 6 20,0 7,0 9 Gleby brunatne wytworzone!г utworów lessowatych deluwielnych brown soils formed out of loessoid sediments of deluvial origin Zalipie A 5-10 0,4 99,6 1,3 1,2 1,3 11,2 37,0 23,0 7,С 13,0 65,0 15,: ^3,0 ]dow. Lub au 25-30 0,1 99,9 1,8 1,3 1,3 12,6 3 25,0 7,0 15,0 6 17,0 47,0 (Б) 50-60 0,0 100,0 0,2 0,4 1,2 15,2 45,0 13,0 4,0 15,0 64,0 17,С 38,0 С 95-100 0,0 100,0 0,1 0,4 0,8 15,7 44,0 2 4,0 13,0 6 17,0 33,0 Szybowice pow. Prudnik ) h 5-10 0,9 99,1 0,7 7,3 3 30,0 13,0 15,0 6 1C, о 53,0 30-35 1,7 98,3 0,8 0,6 0,6 7,0 29,0 3 1 19,0 6 3,0 6 (B) 55-60 1,9 98,1 0,3 0,4 0,8 11,5 29,0 28,0 10,0 20,0 57,0 13,0 53,0 с 125-130 1,7 98,3 1,8 2,7 2,9 11,6 3 25,0 8,0 17,0 5 19,0 50,0 Wądroże V.'ielkie A 5-10 6,1 93,9 4,3 4,9 8,8 29,0 20,0 1 1 49,0 24, С л7,0 ]эоу. Legnica 25-30 0,1 (B) 99,9 0,7 1,1 1,2 14,0 3 25,0 8,0 18,0 57,0. 17,0 5 35-40 0,5 99,5-2,2 3,8 3,5 9,5 33,0 2 8,0 19,0 54,0 lj/, u 48,С fl. 55-60 65,0* 35,0 28,8 13,4 10,9 8,9 7,0 10,0 15,0 17, С 62, С 3.1 65-70 69,0* 3 32,9 14,6 12,3 4,2 9,0 15,0 15,0 64,0 30,0 Gleby brunatne wytworzone z lessów Brown soils formed out of loess Dobrzej A 10-16 0,2 99,8 0,4 0,7 1,5 12,4 40,0 2 10,0 13,0 62, С 15,0 45,0 pow. Oleśnica (B) 24-30 0,0 100,0 0,1 0,5 0,5 11,9 34,0 25,0 " 8,0 20,0 53,0 13,0 53,0 Б/С 80-86 0,0 100,0 0,1 0,3 0,4 11,2 38,0 25,0 7,0 18,0 63,0 1 50,0 С 250-260 0,0 100,0 0,3 12,7 40,0 27,0 5,0 15, С 67,0 13,0 47,0 Poręba pow. Strzel- A 10-16 0,2 99,8 1,5 16,5 40,0 2 15,0 6 18,0 4 cfi^polskie (B) 30-36 0,0 100,0 0,6 16,4 4 19,0 5,0 18,0 60,0 17,0 4 B/C 80-90 0,0 100,0 0,6 15,4 45,0 18,0 5,0 1 63,0 1 39,0 с 144-150 0,0 100,0 0,8 18,2 44,0 20,0 3,0 14,0 64,3 19,0 37,0 Gleby pylaste Śląska Brochocin 5-15 0,0 100,0 0,2 С,2 0,7 14,9 4 20,0 7,0 15,0 6 1 42, С pow. Trzebnica (B) 25-30 0,0 100,0 0,8 19,2 44,0 1 5,0 15,0 69,0 20,0 3 \ 60-70 0,0 100,0 0,9 20,1 43,0 17,0 4,0 15,0 6с,0 2 3 с 110-120 0,0 100,0 0,7 19,3 44,0 18,0. 4,0 14,0 6 20,0 3 * Zawartość części szkieletowych oznaczono v? l-kilogramowych próbkach Skeletal parts content determined in soil saiaples of 1 kg each
Właściwości chemiczne gleb brunatnych Chemical properties of brown soils T a b l i c a 3 oo O Miejscowość i nr profilu Locality and profile Nr Beldwinowice pow.ząbkowice Wilków pow.namysłów Vw Janowiec joow. Ząbków ice Ruszowice pow.głogów \4) * Poziom Horizon Głębokość Depth cm PH Pró N chna ogółem CaCO^ ca С w w Humus total in. in H20 KC1 % С: N mç/100 g gleby wg Zgnera soil after 2gner P2 5?:łaśc:iwośc:i sorrcy,:.r.e - Sorption properties kationy metaliczne mg-równ./100 g gleby metal cations n e/100 g soil k2o Ca+LIg Na X S całkowita kwasowość hydrolityczna total hydrol. acidity r = 3 - V cojemność hydrolityczna hydrol, capacity Z = 3 ylt + s stopied nasycenia gleb kationami o charakterze zasadowrsi soil saturation with basic cations V-S.100 Gleby brunatne wytworzone z wietrzeniowych glin Dylastych Brown soils formed out of s ilt - lik e loams weathering origin *4 5-15 5.5 5.0 7 1,20 0,11 10,9 2,6 7.0 (B) 30-40 5.5 5.0 0,80 1,5 4.0 Gleby brunatne wytworzone z glin py!.astych wietrzeniowo-eluwia! Brown soils formed out of silt-like lc >ams"of weathering eluvial < )rïgin.nych Ai 5-Ю 5,6 5,1 1,93 1,12 0,14 8,1 1,3 6,13 0,35 0,17 6,65 12,65 52,6 (B) 35-40 5,7 5,1 0,58 0,34 0,05 6,8 0,5 1,5 7,83 0,38 0,20 8,41 3,6 11 70, С 60-70 5,6 5,1 0,2 4,0 12,12 0,35 0,10 12,57 3,9 16,47 76,3 D 110-120 5,4 5,3 0,2 3,5 12,60 0,47 0,17 12,24 3,9 16,14 75,9 î b D 5-10 25-35 40-50 70-80 5,4 5.7 5.8 5.9 Gleb}' brunatne wytworzone z glin pylastych szkieletowych fluwioęlac^sinych Brown soils formed out of silt-li&e loams of lluvioglacial origin 2,65 1,54 0,11 14.0 0,70 0,40 0,03 13.0 4,5 4,9 5,1 5,4 4.2 1.2 0,8 Gleby brunatne wytworzone z utworów lessowatvch fluwioglacialnych brown сoils formed out of loessoid sediments of fluvioglacjsi origin 10-15 6,8 5.6 1,94 1,13 0,12 9,4 2,8 5,76 0,18 0,15 9 3.0 9,09 66,9 (B) 35-40 6,8 5.7 0,75 0,43 0,05 8,6 1,4 4,0 9,89 0,17 0,12 10,18 2.1 12,23 82,3 42-47 6,8 5,9 0,6 4,0 10,42 0,08 0,12 10,62 1,3 12,42 85,5 С 65-71 6,9 0,6 3,0 8,69 0,05 0,10 8,84 0,9 9,74 90,8 90-96 7,4 6,8 7,57 0,6 29,58 0,21 0,05 29,84 0,3 30,14 99,0 D1 120-125 7,6 6,9 6,80 0,8 27,98 0,21 ^, 05 28,24 0,3 28,54 98,9 130-140 7,5 6,8 10,39 0,2 34,49 0,35 0,12 34,96 0,3 35,26 99,1 d2 300-310 7,0 6.5 3,80 0,8 28,22 0,26 0,10 28,58 0,6 29,18 97,9 15,9 8.4 5.4 5,2. Borkowski
Jrzebnica (B) С D 10-16 30-36.60-66 94-100 6,5 6,8 6,2 6,3 5.9 5.9 5.9 1,71 0,50 0,99 0,29 0,12 0,04 8,2 7,2 5,1 4,0 4,3 0,6 Gleby brunatne wytworzone z utworów lessowatych fluwioplacialnych Brown soils formed out of loessoid sediments of fluvioglecjal origin Jerzmanowa 5-15 6,6 6,2 1,53 0,89 0,11 8,1 9,5 13 0,20 0,12 11,35 1,5 12,85 88,3 ^ow.głogów (B) 30-40 6,5 5,9 0,8 10,29 0,21 0,12 10,62 3,0 13,62 77,9 D 70-80 5,4 4,5 0,2 14,0 9,55 0,38 0,18 10,11 Gleby brunatne wytworzone z utworów lessowatych dcluwialnych Brown soils formed out 01 loessoid sediments of deluviej. oririn Zalipie 5-10 5,6 5,3 1,81 5 0,15 7,0 1,4 8,10 0,52 0,17 8,79 4,2 12,99 67,7 ^ow.lubad (B) 25-30 5,9 5,5 0,52 0,30 0,05 0,9 5,18 0,17 0,05 5,30 2,4 7,70 68,8 С 50-60 5,8 6,30 0,31.0,10 6,71 2,1 8,81 76,1 95-100 '5,4 4,6 2,18 0,74 0,10 3,02 5,4 8,42 35,8 Szybo wice Ai 5-10 5,7 4,6 2,12 1,23 0,16 7,7 1,8 4,0 6,95 0,04 0,69 7,68 15,9 23,58 32,6 jpow. Prudnik 30-35 5,2 4,2 1,13 0,65 0,09 7,2 3,0 4,0 5,63 0,04 0,17 5,84 17,1 22,54 25,5 (B) 55-60 5,1 4,0 4,0 5,0 5,28 0,04 0,17 5,49 18,6 24,09 22,8 с 125-130 5,8 4,8 7,0 7,92 0,12 0,20 8,24 5,4 13,64 60,4 Wądroże 5-10 5,6 5,1 7 1,20 0,14 8,6 14,0 2 8,72 0,14 0,61 9,47 2,7 12,17 77,8 Wielkie Dow. T.eenica 25-30 6,2 5,6 0,50 0,29 0,04 7,2 4,6 9,0 9,54 0,21 0,31-10,06 1,5 11,56 87,0 f ê ) B (B) 35-40 5,9 5,6 7,0 4,0 8,58 0,28 0,17 9,03 1,8 10,83 83,4 55-60 5,9 5,6 6,3 5,0 1,5 D 65-70 6,1 5,6 5,3 5,0 1,5 Dobrzeń ^owjolesnica 10,0 5.0 4.0 6.0 5,55 8,63 5,68 6,83 Gleby brunatne wytworzone ii lessów Brown soils formed out of loess 0,12 0,17 0,12 0,17 0,31 0,28 0,17 0,20 5,98 9,08 7 7,20 4,5 3,9 2,1 3,0 10,48 12,98 8,17 10,20' 10-16 6,3 5,5 4 1,18 0,13 9,1 8,5 1 11,21 0,59 0,38 12,18 4,5 16,68 73,0 (B) 24-30 6,4 5,7 0,98 0,57 0,07 8,1 3,0 4,0 12,81 0,31 0,20 13,32 3,3 16,62 80,1 Б/С 80-86 6,3 5,7 1,4 6,30 0,23 0,10 6,63 1,8 8,43 78,6 С 250-260 7,3 6,3 6,53 1,4 0,9 57,1 69,9 74,3 70,6 Gleby pylaste Śląska Poręba 10-16 5,8 5,2 1,70 0,99 0,14 7,1 6,7 5,0 10,00 0,17 0,10 10,27 5,7 15,97 64,3 pow.strzelce (B) 30-36 6,1 5,5 0,36 0,21 0,03 7,0 2,5 3,0 10,63 0,21 0,10 10,54 3,6 14,54 75,2 (Й) B/C 80-50 5,5 2,5 5,0 8,16 0,12 0,05 8,33 2,4 10,73 77,6 с 144-150 6,1 5,5 2,5 4,0 8,16 0,12 0,05 8,33 2,4 10,73 77,6 Brochocin 5-15 6,2 5,7 1,30 powjtrzebnica (B) 25-35 6,4 5,7 0,20 60-70 7,0 «с 110-120 6,9 6,1
Właściwości fizyczne gleb brunatnych Physical properties of brown soils Г й b i i с я а Miejscowość i nr profilu Locality and profile Nr Wilków Dow. Namysłów Głębokość Depth 5-10 35-4 b0-70 110-120 Ciężar właściwy specific g/cm^ Weight objętościowy rzeczywisty actual by vcl. g/cm2 Porowatość ogólna Total porosity Porowatość kapilarna Capillary porosity watowa weight Gleby brunatne wytworzone z glin pylastych wietrzeniowo-eluwialnych Brown soils formed out of silt-lik e loams of weathering-eluvial origin! :8 1:8 1,35 142 1,64 1,80 49,0 47Д 39,5 32,9 28,89 25,70 20,07 16,81 Gleby brunatne wytworzone z utworów lessowatych fluwioglacialnych Brown soils formed out of loessoid sediments of fluvioglacial origin % objętościowa by volume 41,70 38,45 33,35 30,41 Woda higroskopowa Hygrosc. water 1,37 1,85 3,00 2,88 Współczynnik przepuszczalnosci Coeffic. of permeab. K- 10 cm/sek Ruszowice pow.głogów VO Trzebnica (5) Zalipie ^ow.lubań Szybowice pow.prudnik 18) Dobrzei pow.oleśnica ТЮ) Poręba w.strzelce io jskie 10-15 35-40 tśą 90-96 10-16 93-100 5-10 25-30 50-60 95-100 55-bO 125-130 10-16 24-30 80-86 250-560 400-410 10-16 30-36 144-150 250-260 1,42 1 46 1 34 1,28 1,27 1,30 1,39 1,48 1 76 44,4 44,7 49.6 51.1 52.2 51.7 48,1 45,0 34.8 27,52 25,50 28 60 32,31 34,40 36,65 28,03 25,25 14,75 Gleby brunatne wytworzone z utworów lessowatych deluwialnych Brown soils formed out of loessoid sediments of deluvial origin 2,64 Ш 2,61 2,68 2,70 2,68 Ш 2,65 1:8 242.69 2.70 1,36 1 42 1 22 1.58 1,40 1 41 1,60 1,75 Щ Щ 46,4 47,3 40,7 34,} Gleby brunatne wytworzone z lessów Brown soils formed out of loess 46.2 44.5 44.9 4 46.6 44.9 44.6 48.3 48,8 34.50 27,85 28.50 23,08 29,48 30 40 22,87 17,31 27,25 26 90 28,31 29,70 32,90 27,20 24,80 28,40 32,60 38,46 1,49 2,25 2 30 1,45 0,80 41,10 41,18 36,73 30,22 39,00 42.40 45,20 o 41.40 45,50 1,20 2,10 1,40 1,4 1,60 1,40 0,80 IM 2,10 2.70 2,10 1,60 1,30 1.70 2,10 1,50 1,40 0,000229 0,000183 0,000-, 0,000^ 0,0000. 0,0007199 0,0004896 0,0000331 n.ozn. 0,0001224 0,0000762 0,0000452 0,0001600 0,0002290. Borkowski
Gleby pylaste Śląska 89 sunkowo młode i zachodzący w nich proces brunatnienia [19] wiąże się dość ściśle z glebotwórczym procesem wietrzenia (profil 1 w tabl. 2, 3). W łaściwości tych gleb w dużym stopniu są uwarunkowane właściw o ściami sikały macierzystej. Dlatego też pomimo braku wapnia i słabo kwaśnego odczynu w ich górnych poziomach nie wydaje się uzasadnione zaliczanie ich do gleb brunatnych wyługow anych bądź kwaśnych. Należy podkreślić, że część z tych gleb jest dość silnie wysycona kationami o charakterze zasadowym. Na uwagę zasługują gleby brunatne powstałe w wyniku regradacji gleb pobielicowych (profil 2, 5, 8, tabl. 2, 3, 4). Wśród tych gleb w ystępują gleby o odczynie kwaśnym i niskim stopniu wysycenia kationami o charakterze zasadowym. Te gleby odpowiadałyby glebom brunatnym kwaśnym [11] (profil 8). Osobną grupę stanowią występujące na stokach zerodowane gleby o profilu gleby brunatnej, powstałe z gleb pobielicowych (profil 12, tabl. 2, 3). Gleby te zostały włączone do gleb brunatnych. W tych jednak przypadkach, gdy m ałej miąższości poziom -próchniczny zalegał bezpośrednio na skale macierzystej, gleby takie zaliczono do typologicznie niewykształconych. Spotyka się je na terenie lessowym na stokach 0 nachyleniu ponad 10. Budowa profilu glebowego. Wśród gleb brunatnych pyłowych i pylastych przeważają gleby całkowite wytworzone z takich utworów jak lessy, utwory lessowate o składzie mechanicznym glinek 1 glin pylastych, zawierających węglan wapnia. Zaledwie nieznaczną część stanowią gleby niecałkowite, w profilu których najczęściej poziomy Ai (В) С, wytworzone z utworu pyłowego bądź pylastego, sięgają do głębokości 60 140 cm. Podłoże stanowi glina, piasek, rzadziej ił, utwór żwirowo-piaszczysty, a miejscami zwietrzeliny skał m asywnych. Sporadycznie spotyka się też gleby niecałkowite, które mają jedynie poziom (В), a nawet tylko poziomy próchniczne, wytworzone z utworu pyłowego bądź pylastego, poniżej zaś 25 60 cm zalega zupełnie obce podłoże. Przykłady tych gleb podane są w tab. 2 (profie 3, 6, 9). Gleby brunatne całkowite, wytworzone z lessów i utworów lessowatych, stanowią dominującą grupę. Normalnie wykształcone profile tych gleb występują głównie na wierzchowinach i na stokach o małym nachyleniu. Miąższość poziomu próchnicznego waha się w granicach 20 32 cm, a jego barwa w stanie suchym jest najczęściej szara z odcieniem brunatnawym. Pod poziomem próchnicznym w ystępuje poziom brunatnienia barwy brunatnożółtej, wyraźnie zwięźlejszy, który stopniowo na głębokości 50 80 cm przechodzi w skałę macierzystą. W profilach gleb brunatnych wytworzonych z lessów stwierdza się często poziom brunat
90 nienia barwy żółtej i dopiero pod nim zalega skała macierzysta w postaci słomko-wożółtego lessu, zawierającego węglan wapnia. Na terenie Podgórza Sudeckiego w profilach gleb brunatnych, w y tworzonych z utworów lessowatych, nie zawierających węglanu wapnia i wykazujących niski współczynnik przepuszczalności (poniżej 0,00002 cm/sek), miejscami występują ślady odgórnego oglejenia w postaci poziomych smug i plam barwy sinawej. Profil gleby brunatnej wytworzonej z glin pylastych wietrzeniowych najczęściej pod poziomem próchnicznym miąższości około 20 cm posiada poziom brunatnienia o intensywnym żółtobrunatnym zabarwieniu, który stopniowo przechodzi w zwietrzelinę. Zawartość części szkieletowych oraz ich rozmiary zwykle wzrastają wraz z głębokością i m iejscami już na 50 cm, a przeważnie poniżej 100 cm występuje wietrzejąca spękana skała. Poziom próchniczny najczęściej ma znacznie mniej szkieletu o drobniejszych rozmiarach. Jest to wynikiem gospodarki człowieka. W przypadku gleb brunatnych, powstałych wskutek regradacji gleb pobielicowych, poziom próchniczny ma szare zabarwienie, lżejszy skład mechaniczny i miąższość około 30 cm. Przejście w poziom brunatnienia jest stopniowe. W profilu gleby brunatnej, wytworzonej przy udziale procesów erozyjnych, poziom próchniczny ma miąższość 15 20 cm, pokrywającą się zwykle z miąższością warstwy ornej. Poziom próchniczny jest brunatnoszary, przejście zaznacza się wyraźnie, a nawet ostro i pod względem składu mechanicznego i stopnia zwięzłości nie różni się zasadniczo od niżej zalegającego poziomu brunatnienia. Skład mechaniczny (tabl. 2). Gleby brunatne lessowe i lessowate we wszystkich przypadkach, z wyjątkiem gleb erodowanych, zawierają mniej iłu koloidalnego w poziomie próchnicznym (12 16%) niż w poziomie brunatnienia (15 22%). Tłumaczyć to prawdopodobnie należy zachodzącym procesem mechanicznego przemieszczania iłu koloidalnego w poziom brunatnienia z poziomu próchnicznego, stale spulchnianego w trakcie zabiegów uprawowych. W glebach całkowitych zawartość iłu koloidalnego poniżej poziomu brunatnienia stopniowo spada wraz z głębokością, dochodząc w skale macierzystej w przypadku lessów do 8 14%, a w utworach lessowatych najczęściej do około 17%. W glebach brunatnych, powstałych z utworów pyłowych i pylastych wietrzeniow ych bądź w niektórych fluwioglacjalnych, poziom próchniczny zawiera więcej iłu koloidalnego i znaczną domieszkę szkieletu (profile nr 1, 3). Właściwości chemiczne gleb brunatnych. Ilustruje to tabl. 3.
Gleby pylaste Śląska 91 Zawartość próchnicy. Waha się ona w glebach brunatnych w granicach 1,30 2,65% w poziomie próchnicznym oraz 0,20 0,98% w poziomie brunatnienia. Zaznacza się pewna tendencja wzrostu zawartości próchnicy w miarę przesuwania się bliżej Sudetów, na teren o w iększej ilości opadów. Ogólna zawartość azotu. W omawianych glebach jest ona dość wyrównana i waha się w granicach 0,11 0,16% w poziomie próchnicznym oraz 0,37 0,07% w poziomie brunatnienia, a stosunek С : N wynosi odpowiednio 7,0 9,4 oraz 8,6. Wyjątek stanowi profil 3 (Janowiec), gdzie С : N w poziomie próchnicznym wynosi 14,0, a w poziomie brunatnienia 13,3. Odczyn gleb. Odczyn gleb brunatnych jest różny. Gleby brunatne lessowe i lessowate, zawierające węglan wapnia na głębokościach nie przekraczających 1 m, najczęściej w poziomie próchnicznym i poziomie brunatnienia mają odczyn obojętny, który głębiej przechodzi w alkaliczny. Gleby brunatne wytworzone z utworów pyłowych bądź pylastych, nie zawierających węglanu wapnia, w poziomie próchnicznym mają odczyn o ph 5,4 6,6, przy czym odczyn nie wykazuje wyraźnych wahań w pionowym układzie z wyjątkiem poziomu brunatnienia, gdzie stwierdza się w wielu przypadkach wzrost ph. Gleby brunatne o takim odczynie są bardzo rozpowszechnione, szczególnie na terenie Podgórza Sudeckiego, gdzie wykazują w niektórych przypadkach wysoką całkowitą kwasowość hydrolityczną. Całkowita kwasowość hydrolityczną. W poziomie próchnicznym większości gleb brunatnych waha się całkowita kwasowość hydrolityczną w granicach 1,5 ml-równ. na 100 g gleby, która z reguły m aleje w głębszych poziomach. Zawartość przyswajalnych form P20 5 i K20 w poziomie próchnicznym wynosi: 1,3 14,0 mg P 20 5 i 2 22 mg K20 na 100 g gleby. Zawartość P 20 5 i K20 wyraźnie spada w poziomie brunatnienia i głębiej nie wykazuje już większych wahań. Suma kationów metalicznych w profilu gleb brunatnych różnicuje się w poszczególnych poziomach wykazując przeważnie wyraźny wzrost w poziomie brunatnienia oraz w dolnej części skały macierzystej, zawierającej węglan wapnia. Sumę tę stanowią głównie Ca i Mg, a Na i К występują zaledwie w dziesiętnych, a nawet setnych procenta. Stopień nasycenia gleb kationami o charakterze zasadowym wykazuje duże wahania. Przeważają gleby brunatne, które w poziomach próchnicznych są nasycone w granicach 52 77%, ale spotykam y również gleby o 33% nasycenia, jak również gleby, w których
92 J. Borkowski stopień nasycenia w poziomie próchnicznym dochodzi do 88%, a tym samym przekracza wartości podawane dla gleb brunatnych środkowoeuropejskich (cyt. za [7]). W poziomie brunatnienia stopień nasycenia najczęściej wyraźnie wzrasta i osiąga najwyższe wartości w dolnych partiach profilu glebowego, zawierającego węglan wapnia. Właściwości fizyczne gleb brunatnych. Właściwości fizyczne badanych gleb pozostają w ścisłej korelacji ze składem m e chanicznym, który z kolei wykazuje zróżnicowanie pionowe w profilu. Tak więc górne poziomy gleb brunatnych lessowych, jak i lessowatych mają prawie ten sam ciężar objętościowy, porowatość ogólną kapilarną i współczynnik przepuszczalności. Dolne poziomy, głównie skała macierzysta, wykazują natomiast duże różnice w układzie podanych w łaściwości (tabl. 4). GLEBY POBIELICOW E Gleby pobielicowe pyłowe i pylaste występują głównie na płaskich rozległych obszarach Niziny Śląskiej, znacznie mniej zaś w pokrywie glebowej Wyżyny Śląskiej, a szczególnie Podgórza Sudeckiego i Wzgórz Trzebnickich. W obrębie gleb pobielicowych występują gleby całkowite, wytworzone w większości z lessów i utworów lessowatych, oraz gleby niecałkowite, powsitałe z glin pylastych fluwioglacjalnych, posiadające poniżej 30 80 cm piaski bądź piaszczysto-żwirowate utwory. Ta ostatnia grupa gleb dominuje. Ponadto spotyka się.miejscami gleby niecałkowite, powstałe z utworów pyłowych i pylastych fluwioglacjalnych bądź deluwialnych, zalegających na glinach lub na iłach oraz gleby pobielicowe, wytworzone z glin pylastych wietrzeniowo-eluwialnych. Stopień zbielicowania w glebach pobielicowych pyłowych i pylastych różnie się zaznacza. Obok oczywistego wpływu na proces bielicowania lasów, niegdyś porastających te tereny, zaznacza się wyraźnie wpływ skały macierzystej, warunkującej stosunki wodne w glebie i stany okresowej anaerobiozy bezwzględnej, której szczególną rolę w procesie bielicowym podkreśla Tomaszewski [19]. Gleby pobielicowe wskutek działalności człowieka stopniowo zatracają charakterystyczne cechy i właściwości gleb bielicowych i coraz bardziej zbliżają się do gleb brunatnych [7], w niektórych przypadkach nawet do szarych ziem. W ten sposób działalność człowieka w odniesieniu do uprawnych gleb bielicowych staje się jednym z ważniejszych czynników kształtujących współczesne oblicze gleby. W wyniku tej działalności powstaje cały szereg gleb przejściowych, nie dających się ująć w ramy dotychczasowej system atyki gleboznawczej [13].
Gleby pylaste Śląska 93 Budowa profilu glebowego gleb pobielicowych. G leby pobielicowe w zależności od rodzaju skały macierzystej i warunków występowania wykazują w profilu glebowym charakterystyczne cechy morfologiczne, które zachowały się w różnym stopniu mimo uprawowej działalności człowieka. W profilu gleb pobielicowych całkowitych, wytworzonych z lessów, zaznaczają się następujące poziomy zróżnicowania: Ai poziom próchniczny, w stanie suchym barwy szarej, o miąższości 20 35 cm, słabo zwięzły, słabo strukturalny, przejście dość wyraźne lub stopniowe. A2 poziom eluwialny barwy popielatej lub jasnożółtej z szarym odcieniem, miąższość 10 30 cm, słabo zwięzły, słabo strukturalny, przejście stopniowe lub zaciekami. В poziom iluwialny barwy żółtobrunatnej lub brunatnobrązowej, struktura pryzmatyczno-słupkowa, miąższość 30 50 cm, z tym że najczęściej jeszcze zaznacza się poziom B2 barwy intensywnie żółtej, poziomo smugo wane j, nieco mniej zwięzły, który dopiero na głębokości poniżej 1 m przechodzi w skałę macierzystą. С skała macierzysta less barwy żółtej, przechodzący głębiej w barwę słomkowożółtą, zawierający węglan wapnia, przeważnie poniżej 150 cm. Gleby pobielicowe lessowate całkowite mają podobny profil, zbielicowanie jednak nie sięga tak głęboko, a miąższość poziomu eluwialnego o różnej barwie wynosi 5 20 cm. Na wierzchowinach najczęściej spotyka się poziomy eluwialne o zabarwieniu jasnoszarym z odcieniem żółtym, przypominający kolor paliowy, w nieznacznych obniżeniach terenowych natomiast barwa ta jest jasnoszara bądź popielata z odcieniem sinawym, na tle której miejscami występują pojedynczo brunatnoczarne, drobne konkrecje żelazowo-manganowe. Przejście w podiom ilu wialny zaznacza się zaciekami, które często przechodzą w pionowe szczeliny, sięgające w głąb poniżej 1 m i wykazujące ślady odgórnego oglejęnia, ujawniającego się charakterystyczną sinawą barwą. Poziom iluw ialny jest bardzo zwięzły, barwy brunatnobrązowej lub nawet brunatno czerwonej, o strukturze pryzmatyczno-słupkcwej; jego przejście w skałę macierzystą jest stopniowe i zaznacza się na głębokości około 80 cm. Bardzo często między poziomem iluwialnym a skałą macierzystą występuje 15 30 cm poziom przejściowy barwy brunatnawożółtej, mniej zwięzły, który można odnosić jeszcze do poziomu iluwialnego, określając go symbolem B2. Skałą macierzystą jest utwór lessowaty o barwie żółtobrunatnej, przeważnie nie zawierający węglanu wapnia.
94 Rozpatrując z kolei budowę profilową gleb pobielicowych niecałkowitych trzeba od razu podkreślić występowanie wielu kombinacji, a w związku z tym nierzadko są trudności w wydzielaniu poszczególnych poziomów. Najbardziej rozpowszechniona jest następująca budowa profilu: Ai poziom próchniczny miąższości 16 28 cm, barwy szarej w stanie suchym, słabo zwięzły, słabo strukturalny (gruzełkowo-pyłkowa struktura), o składzie mechanicznym gliny lekkiej pylastej, przejście wyraźne. A2 poziom eluwialny miąższości około 20 cm, barwy jasnoszarej lub prawie białej w stanie suchym, glina lekka pylasta, przejście zaciekami. В poziom iluwialny miąższości 20 40 cm, barwy brunatnożółtej lub brunatnej z czerwonym odcieniem, wyraźnie zwięźlejszy, wykazujący skład mechaniczny gliny średniej pylasrtej, przejście stopniowe. С skała macierzysta glina lekka pylasta lub glina średnia pylasta, barwy żółtobrunatnej lub żółtej, przechodząca wyraźnie w skałę podścielającą na głębokości około 80 cm. D skała podścielająca piasek warstwowany lub utwór piaszczysto żwirowy. Spotykam y również gleby pobielicowe, w profilu których skała podścielająca występuje bezpośrednio pod poziomem iluwialnym i wówczas mamy następujący układ: A x A2 В D, przy tym w wielu przypadkach obserwuje się dwie lub trzy warstwy w obrębie skały podścielającej (Di D2 D3). Na lokalnych wypiętrzeniach, gdzie najczęściej materiał piaszczystożwirowy bądź piaszczysty zalega blisko pod powierzchnią, spotykamy również płatami gleby pobielicowe, które mają poziomy iluw ialne w y kształcone już w obrębie skały podścielającej; wówczas w profilu mamy taki układ: Ai glina lekka pylasta barwy szarej, miąższości około 20 cm, A2 glina lekka pylasta jasnoszara, miąższości około 15 cm, BD piasek gliniasty średnio szkieletowy, brunatnordzawy, scèmentowany, miąższości 30 cm, D piaszczysto-ż-wirowy utwór lub piasek warstwowany. Podłoże podścielające ma miejscami warstwy o miąższości 1 2 m jednolicie zabarwione na brunatnordzawy kolor. Warstwy te zalegają bezpośrednio pod poziomem eluwialnym. W takich przypadkach poziom iluw ialny nie zaznacza się wyraźnie i tworzy jednolitą całość z podścielającym podłożem. Tak samo trudno wydzielić poziomy iluw ialne w przy
Gleby pylaste Śląska 95 padku gleb pobielicowych, których poziomy A2 są wytworzone w obrębie glinek i glin pylastych wietrzeniowo-eluwialnych, bezpośrednio przechodzących w glinę zwałową. W wielu miejscach obserwuje się występowanie zniekształconych poziomów próchnicznych, sztucznie powiększonych kosztem poziomu eluwialnego przez nieum iejętne stosowanie głębokiej orki. W takich przypadkach przejście zaznacza się w postaci ostro przebiegającej falistej linii, a w obrębie dolnej części poziomu próchnicznego stwierdza się obecność jasnoszarych plam i plamek, stanowiących fragm enty przemieszczonego poziomu eluwialnego. Utrudnia to wydzielanie poziomów zróżnicowania. Nic też dziwnego, że nie zawsze jesteśm y w stanie stwierdzić, czy dane poziomy wytworzyły się w wyniku procesów glebowych, czy to są po prostu przykłady warstwowanych osadów macierzystych. Skład mechaniczny gleb pobielicowych całkowitych (tabl. 5) wykazuje typowe zróżnicowanie w poszczególnych poziomach profilu glebowego [20]. Górne poziomy Аг i A2 zawierają prawie dwukrotnie mniej iłu koloidalnego (11 13%), a większą zawartość frakcji 0,05 0,006 mm. Taki układ zaznacza się również w profilach gleb niecałkowitych, w których te trzy poziomy (A x A2 B) są utworami pyłoiwymi lub pylastymi. Nagromadzenie w górnych poziomach części pyłowych (0,05 0,01 mm) z jednoczesnym zubożeniem w ił koloidalny jest charakterystyczne dla procesu bielicowania [22]. W niektórych przypadkach jednak tego rodzaju zróżnicowanie składu mechanicznego w profilach gleb pyłowych i pylastych wiąże się z niegdyś zachodzącymi w skale m acierzystej procesami wietrzenia i przemywania (eluwialnym) [2]. Własności chemiczne ilustruje tabl. 6. Zawartość próchnicy w poziomie A x z reguły przekracza 1'% i tylko w jednym przypadku wynosi 0,81%. Stwierdza się pewną zależność m iędzy zawartością próchnicy oraz składem mechanicznym poszczególnych rodzajów utworów pyłowych i pylastych. Ilustrują to dane tabl. 7. Gleby pobielicowe wytworzone z piasków pylastych wykazują najniższą zawartość azotu ogółem (0,04 0,07%) oraz najwyższy stosunek С : N (1 11,8%). Gleby pobielicowe wytworzone z glinek i glin pylastych różnego pochodzenia, lessów i utworów lessowatych zawierają azotu ogółem w poziomie próchnicznym w granicach 0,08 0,13%, a stosunek С : N układa się w granicach 7,2 10,6, natomiast w poziomie elu wialnym zawartość N waha się w granicach 0,03 0,06%, a stosunek С : N od 5,2 do 8,1.
Skład mechaniczny gleb pobielicowych Mechanical composition of postpodsolic soils Tablice 5 со 0 5 Miejscowość i nr profilu Poziom Locality and Horizon profile Nr Głębokość Depth cm - 1 ^1-0,5 Procentowa zawartość poszczególnych frakcji (0 mm) Percentual content of soil particle fractions ( 0 in mm) 0,5-0,25 0,25-0,1 0,1-0,05 0,05-0,02 0, 02-0,006 0,006-0,002 ^ 0,002 0,05-0,006-0,05 - - 0,02 Kozłowice jpow. Olesno Branice jdow. Kluczbork Bychowo jdow. Milicz Ai h в D Gleby pobielicowe wytworzone z glin pylastych wietrzeniowo-eluwialnych Postpodsolic soils formed out of silt-lik e loams of weathering eluvial origin 10-15 30-35 40-45 1Ó0-110 3.5 1.6 1,7 1,5 96,5 98.4 98,3 98.5 5,3 5,1 5,6 6,5 9,0 10.5 13.6 14,3 Gleby pobielicowe wytworzone z piasków pylastych glinelc Po.stpodsolic soils formed out of silt-like sands", s-.it, and silt-li i glin pylastych fluwioglacjalnych ke loams of fluvioglacial origin h В D Ai A2 B С 5-10 35-40 55-60 80-85 90-95 120-125 5-15 30-40 50-60 130-140 0,2 0,0 0,2 0,1 0,3 0,3 0,2 ' 0,3 0,2 0,1 99.8 100,0 100,0 99.9 99.7 99.7 99,8 99.7 99.8 99.9 7.5 7,0 7,7 6.3 5.6 7.4 5.9 4.9 3.1 1.1 17.1 20.4 24.5 25.1 25,0 34,4 21,9 22,3 13,7 8,4 14,4 16,8 22,8 27,3 19,8 20,6 30,5 43,3 54,0 47,8 23.2 22.2 18,7 32,6 11,3 9,6 14,0 13,9 14,6 14,0 11.3 13.3 6,4. 7,4 10,0 14,6 20,5 25,9 23,0 1 3,0 2 2 8,0 8,0 18,0 17.0 23.0 18.0 18,0 15,0 9.0 9.0 1 1 4.0 1.0 0,0 0,0 13.0 13.0 14.0 8,0 8,0 4.0 3.0 3.0, 3.0 1.0 0,0 5.0 6.0 1 19.0 25.0 23.0 5.0 4.0 1 2.0 8,0 41.0 31.0 15.0 12.0 33.0 32.0 12.0 9.0 1.0 31.0 30.0 37.0 24.0 40.0 42.0 56.0 62.0 59.0 62.0 74.0 88.0 '9 9 6 64.0 56.0 68.0 37.0 42.0 38.0 35.0 19.0 17.0 18.0 4.0 8.0 3,0 2 19.0 21.0 14,0. Borkowski Lasocice ^>ow. Nysa Grodków (5) A2 B D A2 B El l2 5-10 25-30 40-50 6o-70 5-11 25-31 35-40 50-55 70-75 3,9 11,7 46.0 52.0 6.3 2,7 9.3 35,7 23,9 96,1 88,3 54.0 48.0 93.7 97.3 91.7 64.3 76,1 6,9 6,3 25,4 39,6 10.3 7,1 9,4 32,7 45.3 10,0 8,3 30,3 37,1 9.5 5.5 7,3 23,3-41,7 8,6 7,1 10,5 8,6 4,6 2,8 3,3 6,2 7,5 9,3 1,8 2,7 8,6 8,6 7,0 4,8 0,0 23,0 25.0 10.0 24.0 29.0 25.0 5,0 0,0 2 25,0 9.0 1.0 2 28,0 24.0 11.0 9.0 10,0 6.0 3,0 8,0 9.0 10,0 6.0 9.0 9.0 7.0 7.0 9.0 10,0 14.0 11.0 3.0 49.0 50.0 19,0 50,0 57.0 49.0 16.0 0,0 33.0 31.0 68.0 88,0 33.0 24.0 27.0 67.0 93.0 44.0 44.0 22.0 1 43.0 47.0 48.0 28.0 7,0
Roczniki G leboznaw cze Oleśnica 6-12 0,5 96,5 1,6 2,4 3,2 10,8 4 23,0 9,0 8,0 64,0 19,0 40,0 (ь) a2 24-30 0,0 100,0 0,8 1,8 12,4 39,0 25,0 7,0 13,0 64,0 1 45,0 В 44-50 0,0 100,0 0,4 0,5 1,1 14,0 3 2 2 57,0 1 53,0 с 80-86 0,0 100,0 0,4 1,6 3,6 14,4 43,0 20,0 5,0 1 63,0 20,0 37,0 D1 90-100 17,9 82,1 23,2 29,2 24,7 8,9 4,0 8 1 h 125-130 31,7 68,3 41,2 33,2 18,6 0,0 4,0 94,0 Wisznie Mała ^ow. Trzebnica Nielubia ^ow. Głogów 10-15 0,1 99,9 3,9 7,8 10,7 11,6 30,0 20,0 7,0 9,0 50,0 34,0 3 a2 30-35 0,2 99,8 2,5 6,8 7,7 17,0 30,0 20,0 8,0 8,0 50,0 34,0 3 в 45-50 0,2 99,8 1,9 6,9 9,0 16,2 28,0 18,0 7,0 13,0 4 34,0 38,0 В 70-80 12,9 87,1 17,9 30,5 33,6 3,0 4,0 7,0 4,0 85,0 13,0 Gleby )obielicowe wytworzone z utworów lessowatych fluwioglaci sinych Postpod so]lic so il s lormed out of loessoid sediments of f]u vioglaciel origin 5-15 0,2 99,8 0,8 1.8 2,3 16,1 40,0 2 5,0 1 6 2 39,0 25-30 0,2 99,8 0,8 1,7 2,2 16,3 40,0 2 1 6 2 39,0 40-46 A2 0,1 99,9 0,5 0,9 1,4 17,2 39,0 23,0 1 6 20,0 4 54~б0 0,0 100,0 0,3 0,4 0,6 13,7 35,0 2 9,0 20,0 5 15,0 50,0 В 75-85 0,0 100,0 0,3 0,4 0,8 13,5 38,0 23,0 7,0 17,0 6 15,0 47,0 с 105-115 0,0 100,0 0,1 0,4 0,6 9,9 43,0 28,0 5,0 13,0 7 1 4 в 140-150 9,0 9 0,6 1,2 1,9 16,3 44,0 2 3,0 1 6 20,0 3 185-190 9,2 91,8 11,5 17,9 25,4 10,2 13,0 9,0 4,0 9,0 2 65,0 2 Gleby pobielicowe wytworzone z utworów lessowatych deluwialnych Postpodsolic so ils formed out of loessoid sediments of deluvial origin Bremnik h 5-15 0,7 99,3 0,6 0,8 15,6 35,0 27,0 9,0 1 6 18,0 47,0 jaow. Złotoria h 25-35 0,0 100,0 0,3 1,1 1,3 14,3 33,0 29,0 13,0 8,0 6 17,0 50,0 Б 50-60 0,0 100,0 0,2 0,9 14,9 3 2 14,0 17,0 5 17,0 5 С 70-80 0,1 99,9 0,3 0,8 1,2 16,7 37,0 24,0 8,0 1 6 19,0 44,0 т\ 100-110 13,4 86,6 24,7 40,0 26,3 4,0 93,0 I) 120-130 0,0 100,0 0,6 0,7 69,9 20,8 5,0 9 7,0 Gleby pylaste Śląska Brochocin рои. Trzebnica Gleby pobielicowe wvtworzone z lessów postpodsolic so ils îormed out of loess А1 10-16 0,1 99,9 0,2 0,4 0,6 13,8 40,0 2 7,0 1 6 15,0 45,0 А2 27-33 0,0 100,0 0,1 0,2 0,3 14,4 39,0 28,0 1 67,0 15,0 4 Б 50-56 0,0 100,0 0,1 0,1 0,3 16,5 30,0 23,0 9,0 2 53,0 17,0 53,0 с 104-110 0,0 100,0 0,1 0,1 0,8 1 43,0 20,0 7,0 13,0 63,0 17,0 40,0 180-186 0,0 100,0 0,1 0,1 0,6 19,2 44,0 20,0 5,0 1 64,0 20,0 3 co -a
T a b l i c a 6 Właściwości chemiczne gleb pobielicowych Chemical properties of postpodsolic so ils Miejscowość i nr profilu Poziom Locality and profile Kr Horizon Kozłowice ÿow.olesno Branice jdow. Kluczbork Bychowo ^o^.milicz Lesocice pow.nysa W Grodków woj.opole a2 В D a2 В a2 в D A2 В D A2 В D Depth cm 10-15 30-35 40-45 100-110 w in н2о 6,7 6,4 4.6 4.6 Próchnica PH CaCO^ Humus С w in KCl Głębokość N ogółem C: N total % p2 5 mg/1000 g gleby wg Egnera Soil after Egner Właściwości sorpcyjne - Sorption properties kationy metaliczne mg-równ./loo g gleby metal cations m e/100 g soil k2o Ca+Mg Na К S Gleby pobielicowe wytworzone s glin pylastych wietrzeniowo-eluwialnych Postpodsolic soile formed out of silt-like loams of weathering-eluvial origin 5.6 3,8 3.6 1,49 0,45 0,86 0,26 0,09 0,05 9,6 5,2 2,8 0,2 0,5 0,8 1 5,0 7.0 7.0 4,60 6,63 5,18 4,00 0,56 0,52 0,52 0,20 0,10 0,17 5,32 7,25 5,87 całkowita kwasowość hydrolityczna total hydrol, асуdity И- Зу1 Gleby pobielicowe wytworzone z piasków pylastych/«linek i glin pylastych fluwioglacjalnych Postpodsolic soils formed out of si lt-lik e sands, silt arid silt-like loems of fluvioglacial origin 5-10 35-40 55-60 80-85 90-95 5-15 50-40 50-60 130-140 5-10 25-30 40-50 60-70 5-11 25-31 35-40 70-75 6.3 6.3 6,5 6.4 5,9 6,2 6,2 6,3 6,4 6,6 6,7 6,6 6.5 6,2 6.6 6,6 5.4 5.8 5.8 5.9 5.5 5.8 6,1 5.8 5.9 5,6 5,8 5.5 5.6 5,5 1,33 0,18 0,77 0,10 0,07 0,00 1 5,3 1,4 1,2 0,6 1,2 0,81 0,47 0,04 11,8 7,5 1,9 1,2 5,7 1,63 0,65 1,59 0,58 0,94 0,38 0,92 0,34 0,13 0,07 0,10 0,04 7,2 5,4 9,2 7,7 1,2 2,3 1,6 5.0 3.0 3.0 2.0 5,0 5.0 2.0 3,0 10,0 4.0 3.0 4.0 7.0 5.0 4.0 3.0 2,43 1,60 2,63 5,03 4,88 5,33 3,73 4,00 6,23 2,10 0,10 0,03 0,05 0,47 0,20 0,58- ОДО 0,05 0,15 0,05 0,07 0,05 0,20 0,31 0,28 0,17 0,17 0,10 0,12 0,05 2,60 1,68 2,88 5,81 5,36 8 4,00 4,15 6,50 2,20 3,9 3.6 7.7 7,1 1,5 2,7 0,9 2,4 2,4 0,9 0,6 1,2 3,3 2,1 2Д 7.8 3.9 3,3 2,1 hydrol. capacity W 3 9,22 10,85 13,57 8,60 3,18 11,81 8,66 8,18 11,80 8,05 9,80 4,30 pojemność hydrolityczna stopień nasycenia gleo kationami 0 charakterze zasadowym soil saturation with besic cations V-TT-.100 Eh 57.7 66.8 43,3 30,2 52,8 49.2 61,8 74.3 33,8 51,6 66,3 51,1
Oleśnica woj.wrocław W Al A2 В С D1 l2 6-12 24-30 44-50 80-86 90-100 125-130 6,8 6.7 6,6 6.8 6.7 6.8 5.8 5.6 5.4 5.4 5.6 5.9 1,80 C,54 4 0,32 0,12 0,06 8,7. 5,3 2,3 1,2 1,8 3.0 2.0 n.o. 4.0 1.0 4.0 4.0 1.0 n.o. 5,7 3.6 3,9 2.7 0,9 0,9 Wisznia Mała ^ o w. Trzebnica Nielubia >o w. Głogów Bremnik ^ow.złotoria A2 В D a2 В с û a2 В с D 10-15 30-35 45-50 70-80 5-15 25-30 40-46 54-60 75-85 105-115 140-150 185-190 5-15 25-35 50-60 70-80 100-110 120-130 5.9 6,2 5.9 6,6 6,6 6,2 6,3 6,1 6,2 7,2 6,8 6,1 6.5 6.5 6.4 5.4 5.5 5,4 5.6 5.7 5.7 1,37 0,795 0,097 0,50 0,290 0,040 8,2 7,3 13,0 3.3 2,8 4.3 1 3,0 7,78 4,03 6,18 4,53 0,21 0,28 0,17 0,12 0,20 0,10 0,15 0,05 8,19 4,41 6,50 4,70 Gleby pobielicowe wytworzone z utworów lessowatych fluwioglacia ln}' Fostpodsolic soils formed out of loessoid sediments of fluvioglacial с rch»rigin 5,9 5.6 5.6 5.5 5.4 5.4 6.6 6.4 11,33 1,28 1,58 0,915 1,46 0,844 0,106 0,104 8,6 8,1 4,3 3,6 1,2 1,2 1,2 0,8 0,4 0,4 10,0 5.0 2.0 5.0 5.0 2.0 5,40 5,03 5,09 10,92 10,03 7,79 34,49 20,43 0,07 0,07 0,21 0,21 0,21 0,17 0,31 0,21 0,12 0,10 0,05 0,12 0,10 0,05 0,05 0,05 Gleby pi obielicowe wytworzone z utworów lessowatych deiuwialnych Postpodsol ic soils formed out of loessoid sediments of deluvial origin 6,1 6,1 5,8 5,1 5.3 5.3 1,92 1,11 0,11 10,3 3.0 1,6 5,2 7.0 1,8 6,5 9,43 6,50 9,91 5,30 0,17 0,17 0,31 0,23 0,15 0,05 0,17 0,10 5,59 5,20 5,35 11,25 10,34 8,01 34,85 20,69 9,75 6,72 10,39 1,8 1.5 1.5 1,2 4.2 4.2 1,8 2,7 2,1 1.2 3.6 3,3 5.7 9,99 5,91 8,00 5,90 9,79 9,40 7,15 13,95 12,44 9,21 35 21,89 13,35 10,02 19 81,9 74-, 6 81,2 79,6 57.1 55,3 74.8 80,6 83.1 86.9 73.0 67.0 64,6 Gleby pylaste Śląska Dzierżoniów (10) A2 В С 5-11 30-36 55-61 94-100 5,7 5,5 6,2 5.5 5,2 5.5 5.5 1,81 0,55 5 0,12 0,32 0,06 8,8 5,4 4.0 2.0 3,0 1,6 7.0 3.0 4.0 2.0 Gleby pobielicowe wytworzone Fostpodsolic soils formed out. z of lessów loess Brochocin j?ow ^Trzebnica А2 В С.10-16 27-33 50-56 104-110 180-186 6,2 6.7 6.7 6.5 7.6 5,7 5.9 5.9 5,1 7,3 6,23 1,47 0,40 0,85 0,23 0,08 0,03 1C,6 7,7 4,0 4,6 5,3 1,2 3.0 2.0 7,58 6,73 11,28 6,35 19,07 0,23 0,23 0,35 0,15 0,12 0,10 0,10 0,28 0,17 o, 17 7,91 7,06 11,81 6,67 19,36. 3,0 4,2 5,4 3,0 0,3 10,91 11,26 17,21 9,67 19,66 72.5 62,7 68.6 68,9 98,4
J. Borkowski Odczyn gleb pobielicowych w poziomie próchnicznym jest przeważnie słabo kwaśny, a nawet obojętny. W pozostałych poziomach różnie się układa, często nietypowo dla profilu gleb pobielicowych. Węglan wapnia stwierdzono zaledwie w paru przypadkach w dolnej części profilu glebowego poniżej 140 cm. Zawartość przyswajalnych form P20 5 i K20. Na ogół gleby pobielicowe w większości przypadków wykazują małą zawartość przyswajalnych form P 2Os i K20. Częściej stwierdza się niedobór Р 2Об. Kwasowość hydrolityczną w poziomie próchnicznym w y kazuje wahania i zawartość całkowitej kwasowości hydrolitycznej waha się w granicach 1,8 7,8. W niektórych profilach wyraźnie zaznacza się wzrost kwasowości hydrolitycznej w poziomach iluwialnych. Zawartość kationów wymiennych układa się w zależności od składu mechanicznego i wykazuje najczęściej wyraźne powiązanie z poziomami zróżnicowania w profilu glebowym. Sumę kationów w y miennych w poszczególnych poziomach przedstawia tabl. 8. Stopień nasycenia gleb kationami o charakterze zasadowym w poziomie próchnicznym wykazuje znaczne wahania i układa się w granicach 30 82%, a najczęściej 50 70%; w poziomie eluwialnym 52 74% i w poziomie iluw ialnym 52 81%. Właściwości fizyczne. W zależności od składu mechanicznego gleby pobielicowe wykazują różny układ właściwości fizycznych. Ciężar właściwy jest najniższy w poziomie próchnicznym, a najwyższy w poziomie iluwialnym. Ciężar objętościowy. Znacznie większe wahania wykazuje ciężar objętościowy. Wahania te zaznaczają się nie tylko w odniesieniu do poziomów zróżnicowania, ale także do składu mechanicznego. Ilustrują to dane zamieszczone w tabl. 9 (profile 2, 3, 11). Porowatość ogólna gleb pobielicowych na 0'gół wykazuje najwyższe wartości w poziomie próchnicznym, a najniższe w poziomie iluwialnym. Porowatość kapilarna objętościowa wykazuje jeszcze większe zróżnicowanie; w przypadku gleb lessowych i lessowatych jest również bardzo zbliżona do porowatości ogólnej. Zawartość wody higroskopo we j układa się w ścisłej zależności cd poziomów zróżnicowania, a głównie od zawartości iłu koloidalnego. Gleby pobielicowe pyłow e i pylaste w różnym stopniu są przepuszczalne. Przepuszczalność ta zależy głównie od składu mechanicznego tych gleb. Szczególnie wyraźnie zaznacza się to w skale macierzystej,
Gleby pylaste Śląska Ю1 gdzie współczynnik przepuszczalności zależnie od składu m echanicznego układa się następująco: piaski pylaste 0,0002184 0,0001219 cm/sek, glinki ± 0,0000743 cm/sek, gliny pylaste ± 0,0000212 cm/sek. W górnych poziomach współczynnik przepuszczalności wykazuje znaczne wahania, ale na ogół jest większy niż w poziomach dolnych. Większą przepuszczalność poziomów górnych należy wiązać ze strukturą tych poziomów oraz ich większą porowatością. Tablica 7 Rodzaj utworu pyłowego i pylastego Kind of s i l t and s ilt - lik e formation Piaski pylaste fluw ioglacjalne Fluvioglacial s ilt - lik e sands Çlinki i gliny pylaste fluw ioglacjalne i wietrzeniowo-eluwialne Fluvioglacial and weathered-eluvial s i l t and s ilt - lik e loams Lessy (glinki Loesses ( s i l t ) Utwory lessowate (gliny pylaste i g lin k i) Loessoid formations ^ silt and s i l t lik e loams) Procentowa zawartość próchnicy Percent humus content Л1 0,81-1,35 1,37-1,80 1,47 1,46-1,92 a2 0,18 0,45-0,65 0,40 0,55 T a b l i c a 8 Rodzaj utworu pyłowego bądź pylastego Kind of s i l t and s i l t - li k e formation Suma kationów wymiennych (S) w poszczególnych poziomach zróżnicowania Sum of exchangeable cations(s) in individual d ifferen tia tio n horizons a2 A3 Piaski pylaste fluw ioglacjalne Fluvioglacial s ilt - lik e sands 2,60 1,68 2,86 Gliny pylaste fluwioglac jalne i eluwialne F luvioglacial and eluw ial s ilt - lik e loams 4,00-8,19 4,15-7,25 5,87-6,50 Utwory lessowate Loessoid formations 5,20-9,75 5,35-6,72 10,39-11,25 Lessy Loesses 7,91 7,06 11,81
102 J. Borkowski Miejscowość i nr profilu Locality and profile Nr Kozłowice ^ow.olesno Depth cm Włeśolwości fizyczne gleb pobielicowych Physical properties of postpodeolic soils Ciężar właściwy specific g/cm^ Weight Głębokość objętościowy rzeczywisty actual by vol. g/os? Porowatość ogólna Porowatość kapilarna Capillary porosity wagowa by weight Total porosity objętościowa by volume Woda higroskopowa Kygrosc. water Współczynnik przepuszczalności Coeffic.of permeab. *10 cm/sek * 1 2 3 4 5 1 6 1 7 1 8 9 Gleby pobielicowe wytworzone z glin pylastych wietrzeniowo-eluwialnych Postpodeolic soils formed out of silt-lik e loams of weathering- eluvial orifdn 10-15 30-35 2,64 2,72 1,46 1,69 44,6 38,0 26,2 19,8 39.0 33.1 1,14 1,70 40-45 2,68 1.71 36,2 18,9 32,2 2,50 Gleby pobielicowe wytworzone z piasków pyl as ty cły glinek i glin pylastych fluwioglacjalnych postpodsolic soils formed out of silt-like sands, silt, and silt-like loams of fluvioglacial origin Branice pow.kluczbork (2) Etychowo ^ow.liilicz 5-Ю 35-40 2,60 2,68 1.51 1,60 41,9 40,3 25,2 20,6 38,1 32,8 1,62 0,36 55-60 2,72 1,78 34,5 16,3 29,1 1,22 80-85 2,65 1,60 39,6 18,3 29,4 0,38 90-95 2,68 1,72 35,8 16,5 28,5 0,97 120-125 2,68 1,69 36,9 17,8 30,3 0,21 50-60 2,66 1,68 36,8 18,1 31,8 0,37 0,0001219 Lasocice pow.nysa (4) Grodków (5) 5-Ю 25-30 2,61 2,70 1,38 1,32 47.1 51.1 30,1 31,9 41,5 42,3 1,12 0,84 40-50 2,68 n.o. n.o. n.o. 1,12 5-11 2,65 1,57 40,7 22,40 35,05.1 25-31 2,63 1,56 40,6 23,55 36,42 0,97 35-40 2,67 1,40 47,5 30,10 42,80 1,61 70-75 2,67 1,72 35,6 19 27,81 0,50 Oleśnica 6-12 2,63 1,37 47,9 31,3 4 0,0000531 (6) 24»30 2,67 1,42 46,8 27,1 38,3 1,15 0,0000536 44-50 2,70 1,49 44,8 25,4 37,4 2,55 0,0000132 80-86 2,70 1,59 41,1 22,1 35,4 1,70 0,0000743 TCisznia Ш1в J30W. Trzebnica 10-15 2,62 1,34 49,0 30,0 39,6 5 30-35 2,66 1,40 47,3 27,6 38,0 0,65 45-50 2,68 1,57 41,4 23,9 3 1,92
Gleby pylaste Śląska 103 c.d. tablicy 9 1 2 3 1 4 _!-----5' " 1 ь 1 7 _ 1 8 L 2 Gleby pobielicowe wytworzone z utworów lessowatych fluwioglacjalnych Postpodsolic so ils formed out of loessoid sediments of flu v io g la cia l origin Nielubia jdow. Głogów 5-15 25-30 2,65 2,62 '1,30 1,32 50,9 49,6 34,5 33,9 45,1 44,7 2 3 40-46 2,66 1ИЗ 46,2 29,6 40,1 0,93 54-60 2,70 1,44 46,6 26,8 38,7 2,58 Glebjr pobielicowe wytworzone z utworów lessowatych deluwialnych Postpodsolic so ile formed out of loessoid sediments of deluvial origin Brennik ^ow.złotoria Dzierżoniów (10) Brochocin pow.trzebnica UD 5-15 2,62 1,34 56,5 31,2 41,1 1,69 25-35 2,68 1,45 45,8 2 38,3 1,34 50-60 2,70 1,53 43,3 25,6 39,4 2,10 5-11 2,64 1,50 43,1 25,6 39,1 1.91 0,0000672 30-36 2,69 1,73 55,7 19,5 34,0 1,65 0,0000604 55-61 2,73 1,67 38,8 20,9 35,5 2,37 0,0000247 94-100 2,71 1,82 32,8 18,6 33,4 ' 1,79 0,0000212 10-16 Gleby pobielicowe wytworzone z lessów Postpodsolic so ils formed out of loess 2,64 1,32 50,0 46,6 32,3 42,1 39,6 l, 6o 1,40 0,0027510 27-33 2,66 1,42 27,8 0,0002909 50-56 2,70 1,51 44,0 23,4 35,7 3,20 0,0000786 104-110 2,68 1,48 44,7 24,2 3 1,70 0,0000864 180-186 2,66 1,39 47,7 33,6 47,0 1,30 0,0001179 WARTOŚĆ UŻYTKOWO-ROLNICZA GLEB PYŁOWYCH I PYLASTYCH Gleby pyłowe i pylaste wykazują znaczne zróżnicowanie pod w zględem wartości użytkowo-rolniczej zależnie od typów i gatunków glebowych oraz warunków występowania. Do gleb bardzo dobrych zalicza się niektóre gleby brunatne i gleby pobielicowe, wytworzone z lessów bądź z utworów lessowatych, całkowite lub zalegające na glinach. Gleby te występują w położeniach równych lub na bardzo łagodnych stokach, gdzie procesy erozji nie zachodzą. W profilach tych gleb nie występują ślady oglejenia. Węglan wapnia występuje tylko w niektórych glebach brunatnych, najczęściej w dolnej partii profilu glebowego. Miąższość poziomu próchnicznego w glebach brunatnych waha się w granicach 25 30 cm, a w glebach pobielicowych wynosi co najmniej 30 cm. Sporadycznie spotyka się gleby klasy I wśród gleb brunatnych wytworzonych z lessów, występujących
104 J. Borkowski w położeniach równych o poziomie próchnicznym ponad 30 cm, zawierające węglan wapnia w środkowej części profilu glebowego. W ogólnym obszarze, zajmowanym przez gleby pyłowe i pylaste, gleby klas I i II stanowią nieznaczny odsetek. Większość gleb brunatnych i pobielicowych, wytworzonych z utworów pyłowych i pylastych, zalicza się do III klasy. Klasę Ilia stanowią głównie gleby brunatne i pobielicowe, wytworzone z lessów i utworów lessowatych, całkowite i niecałkowite, na glinach zalegających na różnych głębokościach bądź też na piaskach, ale występujących na głębokości poniżej 100 cm. Miejscami spotyka się gleby niecałkowite na iłach. Gleby te występują w terenach równych bądź na stokach o nachyleniu nie przekraczającym 12. W profilu gleb wytworzonych z utworów lessowatych zdarzają się słabe ślady odgórnego oglejenia w postaci plam i pionowych smug barwy sinawej. Gleby te przeważnie nie zawierają węglanu wapnia w całym profilu, a ich poziom próchniczny ma około 25 cm. Należy podkreślić, że w glebach brunatnych miąższość poziomu próchnicznego ma mniejsze znaczenie niż w glebach pobielicowych tej samej klasy, bowiem zalegający głębiej poziom brunatnienia ma w y bitnie lepsze właściwości od poziomu eluwialnego gleby pobielicowej, a tym samym podnosi wartość użytkowo-rolniczą gleby brunatnej. Do klasy Ilia należą również gleby pobielicowe i brunatne, w ytw o rzone z glinek i glin pylastych fluwioglacjalnych, niecałkowite, zalegające na głębokości poniżej 100 cm >na piaszczysto-żwirowych utworach bądź piaskach przeważnie luźnych i słabogliniastych. Miąższość poziomu próchnicznego gleb pobielicowych wynosi w tych przypadkach około 30 cm, a w glebach brunatnych w granicach 25 30 cm. Gleby pyłowe i pylaste nieco słabsze od opisanych gleb w klasie Ilia zaliczono do klasy IHb. Są to gleby brunatne i pobielicowe całkowite lub niecałkowite na glinach, występujące w gorszych położeniach terenowych: w obniżeniach warunkujących okresowo nadmierną wilgotność. W takich położeniach gleby pobielicowe w poziomie eluwialnym mają drobne konkrecje żelazisto-manganowe w postaci pieprzyków. Gleby te często są zdrenowane; na bardziej stromych stokach o nachyleniu 10 15, na których zachodzą procesy erozyjne, wskutek których poziom próchniczny w y nosi około 20 cm i jest bardzo zwięzły. Najwięcej gleb klasy IHb spotyka się wśród gleb pobielicowych, w y tworzonych z glin pylastych fluwioglacjalnych, niecałkowitych, na piaszczysto-żwirowych utworach występujących na głębokości około 80 cm.
Gleby pylaste Śląska 105 Pewna część gleb pobielicowych i brunatnych, wytworzonych z glin pylastych fluwioglacjalnych, posiada warstwy pylaste o miąższości zaledwie około 60 cm, zalegające głębiej na piaszczysto-żwirowych utworach. Gleby te są wrażliwe na suszę, a ich wartość bonitacyjna odpowiada klasie IVa. Do tej klasy należą również gleby brunatne w ytw o rzone z lessów, występujące na stokach o nachyleniu około 15, silnie zerodowane, o poziomie próchnicznym 15 20 cm. W stanie suchym górne poziomy tych gleb są zwięzłe i zbite i dość trudne do uprawy. W klasie IVa znalazła się też większość gleb brunatnych, wytworzona z wietrzeniowych glin pylastych średnio szkieletowych, zalegających na głębokości około 50 cm na rumoszu skalnym. W niedużych zasięgach, wysepkami, występują gleby pyłowe i pylaste IVb i V. Są to najczęściej niecałkowite gleby brunatne bądź pobielicowe, które mają zaledwie jeden albo dwa poziomy górne, w ytw o rzone z utworów pyłowych bądź pylastych o miąższości nie przekraczającej 50 cm. Głębiej zalegają piaski luźne lub słabogliniaste lub piaszczysto-żwirowe utwory, bądź żwirowo-kam ieniste gliny. Należy jeszcze uwzględniać podatność gleb pyłowych i pylastych na procesy erozji. Szczególnie wysoką podatność na erozję wykazują gleby o składzie mechanicznym glinek i glin lekkich pylastych, natomiast w mniejszym stopniu ulegają erozji gleby powstałe z glin średnich pylastych i iłów pylastych. Najbardziej na erozję podatne są gleby pobielicowe, które mają zazwyczaj górne poziomy Аг i A2 o wyraźnie lżejszym i bardziej pyłowym składzie mechanicznym. Ich poziomy iluwialne wykazują mocniejszy skład mechaniczny, są znacznie zwięźlejsze, stanowiące naturalną przeszkodę do przesiąkania w głąb wody opadowej, a tym samym potęgujące działanie erozji. Działanie procesów erozyjnych najsilniej zaznacza się na glebach wytworzonych z lessów, o czym świadczą wąwozy, głęboko wcinające się drogi, studnie lessowe, skarpy, a nawet silnie zróżnicowana pagórkowata rzeźba z licznymi rynnowymi dolinkami jest wynikiem zachodzących niegdyś procesów erozji. Oprócz jednak samej gleby układ innych czynników, jak rzeźba terenu, pokrycie darnią lub lasem, częstość występowania deszczów ulew nych, stwarza warunki, w których niezależnie od stopnia podatności na erozję gleb pylastych i pyłowych efekty działania procesów erozyjnych w ystąpić mogą w różnym nasileniu. Na wartość użytkowo-ro-lniczą niektórych gleb pyłowych i pylastych wpływają również zabiegi melioracyjne, głównie w postaci drenowania. Odnosi się to do gleb zarówno bielicowych, jak i brunatnych, w y
106 J. Borkowski tworzonych z trudniej przepuszczalnych utworów lessowatych, zawierających 17 20% iłu koloidalnego, bez węglanowych, których współczynnik przepuszczalności spada do 0,00002 cm/sek. Gleby te występują w rejonach z roczną sumą opadów około 700 mm, wykazują często ślady odgórnego oglejenia, a ich właściwości po wietrzno-wodne w okresach długotrwałych opadów są do tego stopnia niekorzystne, że zachodzą przypadki wymakania zbóż na terenach wierzchowinowych. Znaczny obszar tych gleb został niegdyś zdrenowany. Urządzenia te wym a gają dziś prawie w połowie renowacji. Przykładowo na terenie powiatów Świdnica, Dzierżoniów, Strzelin, Ząbkowice, gdzie stosunkowo na dużym obszarze.występują gleby les'sowate, według Trzebińskiej [15] o(koło 35% gruntów ornych jest zdrenowanych, z czego renowacji wymaga blisko 40%. Zaniedbane urządzenia m elioracyjne nie spełniają swej roli, a wartość bonitacyjna gleb w takich przypadkach wyraźnie maleje, spadając niekiedy o jedną, a nawet o dwie klasy. Tak więc renowacje istniejących urządzeń melioracyjnych, jak również zdrenowanie gleb, które tego wymagają, przyczyni się niewątpliwie do podniesienia ich wartości użytkowo-rolniczej. Gleby pyłowe i pylaste ze względu na ich wartość użytkowo-rolniczą można podzielić na: kompleks gleb pszenno-buraczanych, kompleks gleb pszenno-ziemniaczanych. Do kompleksu gleb pszenno-buraczanych wchodzą gleby wykazujące wartość bonitacyjną klas I, II i Ilia. Kompleks ten zajmuje duże, zwarte obszary na terenie gleb brunatnych i pobielicowych, wytworzonych głównie z utworów lessowatych i lessów oraz niektórych glin pylastych fluwioglacjalnych i wietrzeniowo-eluwiailnych. Ten kompleks obejmuje zdecydowaną większość gleb pyłowych i pylastych. Na glebach tego kompleksu w zasadzie udają się wszystkie rośliny uprawne. Do kompleksu gleb pszenno-ziemniaczanych należą gleby klasy IHb i IVa. Na glebach tych udaje się pszenica, szczególnie jara, ziemniaki, a także żyto, jęczmień i owies. W większości przypadków udają się na nich motylkowe drobnonasienne, a szczególnie koniczyna czerwona. Uprawa buraków cukrowych jest niezawodna jedynie w sprzyjających okresach wegetacyjnych. Gleby klas IHb w warunkach wysokiej kultury rolniczej z powodzeniem mogą przejść do kompleksu gleb pszennc-buraczanych. Gleby pyłowe i pylaste klasy IVb i V mają mały zasięg i najczęściej są włączane w obręb różnych kompleksów glebowych, chociaż wartość bonitacyjna kwalifikuje je do kompleksu żytnio-ziemniaczanych.