Prof. dr hab. Zbigniew Marek SJ ul. Zaskale 1 30-250 Kraków zmarek@ignatianum.edu.pl RECENZJA ROZPRAWY DOKTORSKIEJ mgr Joanny Skotnickiej z katechetyki materialnej: Środki społecznego przekazu przestrzenią katechezy w świetle magisterium Kościoła napisanej pod kierunkiem ks. dra hab. Rafała Bednarczyka w Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie Podstawą do napisania recenzji jest uchwała Rady Wydziału Teologicznego UKSW z dnia 28.09. 2018r. 1. Charakterystyka badań Pani mgr Joanna Skotnicka w przedłożonej do oceny rozprawie doktorskiej zajmuje się związkami i współzależnościami, jakie zachodzą między kościelną posługą słowa i szeroko rozumianymi środkami społecznego przekazu zamiennie nazywanymi mediami albo mass mediami. Jej autorka mówiąc o mediach wskazuje nie tylko na osiągnięcia myśli człowiek, ale też na ich udział w życiu społecznym oraz na wywołane ich pojawieniem się zmiany kulturowe i cywilizacyjne. Zjawisko to wyzwoliło w niej pytania o charakter dokonujących się pod wpływem mediów przemian społecznych i kulturowych; o kierunek, w jakim one zmierzają; o rolę, jaką pełnią w życiu człowieka i jak zmieniają jego świat wartości; o sposób jego myślenia i funkcjonowania w codziennym życiu. Precyzując swe zainteresowania nadała im katechetyczny charakter pytając o to, na ile współczesne media, przy całej swej potędze i jednocześnie ograniczeniach, mogą przyczyniać się do komunikacji i rozwoju wiary? 2. Opis rozprawy Rozprawę doktorską mgr Joanny Skotnickiej otwiera wykaz skrótów i wstęp do opracowanego w kolejnych rozdziałach materiału źródłowego. Całość zamyka zakończenie, wykaz tabel oraz bibliografia. Zebrany materiał badawczy został przyporządkowany i opracowany w czterech kolejnych rozdziałach. W rozdziale pierwszym autorka wyjaśnia naturę środków społecznego przekazu poczynając od objaśnień znaczenia tego terminu poprzez jego charakterystykę i nakreślenie ich funkcji w życiu społecznym. W rozdziale tym tłumaczy, że posługując się terminem media w rzeczywistości mamy do czynienia z pojęciem wieloznacznym i złożonym, ponieważ odnosi się ono do środków technicznych oraz instytucji tworzonych przez nadawców i odbiorców przekazu. Zauważa też, że większość mediów, jeśli nie wszystkie, przekazuje określone informacje, a tym samym formuje myślenie i postępowanie człowieka. Ten walor mediów podejmie i uszczegółowi w rozdziale czwartym przy omawianiu związków środków społecznego przekazu z katechezą. Zwraca przy tym uwagę na posługiwanie się różnorodnymi kryteriami klasyfikacji mediów, a także pełnionych przez nie funkcji (s. 51). Podkreśla przy tym, że termin ten przyjmuje postać dynamiczną, czym sprzyja przekazywaniu informacji oraz pojawianiu się nowych rodzajów nadawców. Wreszcie wskazuje, że różnice zachodzące między poszczególnymi grupami mediów domagają się szczegółowej ich charakterystyki dlatego, że pełnią one bardzo zróżnicowane funkcje. Szczegółowe wyjaśnienia tego zagadnienia można znaleźć w paragrafie 1.2. Charakterystyka rodzajów mass mediów. Ponadto Doktorantka zauważa, że niejednokrotnie wyjaśnienia odnoszące się do funkcji pełnionych przez media stają się 1
niewystarczające, gdyż są one adresowane do ściśle określonych środowisk, na które składają się właściciele stacji nadawczych (radia i telewizji), tytułów prasowych, wytwórni filmowych i muzycznych, dziennikarze oraz redaktorzy pracujący w stacjach telewizyjnych, radiowych, tytułach prasowych lub w serwisach internetowych (s. 17-18). Doktorantka kontynuując swój zamiar badawczy ukazania możliwości korzystania ze środków społecznego przekazu w przestrzeni katechetycznej podjęła w rozdziale drugim badania nad stanowiskiem Urzędu Nauczycielskiego Kościoła do obecności mediów w życiu publicznym. Jak wykazała, stanowisko to podlegało dużej ewolucji. Dla jasności swego wywodu wyróżniła trzy etapy postrzegania ważności mediów w życiu społecznym: okresu do Soboru Watykańskiego II, okres po Soborze Watykańskim II, powołanie Papieskiej Rady do Spraw Środków Społecznego przekazu. Analiza dokumentów, w których podjęto kwestie związane ze znaczeniem i korzystaniem z mediów w środowiskach kościelnych, skłoniła Doktorantkę do postawienia tezy, iż na przestrzeni dziejów Urząd Nauczycielski Kościoła coraz wyraźniej dostrzegał możliwość korzystania z nich w służbie głoszenia Dobrej Nowiny o zbawieniu. Zwróciła uwagę, że początków kościelnego zainteresowania mediami należy doszukiwać się w czasach wynalezienia druku. Wskazała, że początkowo papieże w swych wypowiedziach o mediach odnosili się z dużymi zastrzeżeniami. W mediach widzieli przede wszystkim zagrożenia dla wiary. Upatrywali je przede wszystkim w możliwościach bezkarnego głoszenia dowolnych poglądów podważających wiarygodność nauczania Kościoła. Autorka rozprawy zauważa też, że poza zwracaniem uwagi na możliwość wystąpienia zagrożeń wiary wynikających z nieodpowiedzialnego korzystania ze słowa, przede wszystkim pisanego, stopniowo dostrzegano też możliwości pozytywnego ich oddziaływania. Zwraca uwagę, że kolejni papieże stopniowo zaczęli zachęcać do podejmowania inicjatyw służących rozwijaniu mediów katolickich. Za wiodącą postać takich inicjatyw uważa papieża Piusa IX inicjatora pierwszych katolickich czasopism La Civilta Cattolica, czy też L`Osservatore Romano. Pisma te miały kształtować u wierzących większy krytycyzm oraz wspierać ich wewnętrzną formację. Zdaniem Doktorantki pontyfikat papieża Piusa IX wniósł też istotną zmianę w dotychczasowym postrzeganiu mediów przez Urząd Nauczycielski Kościoła. O ile dotychczasowe działania papieży koncentrowały się przede wszystkim na krytyce nieograniczonej wolności ówczesnych mediów, która mogła zagrażać wierze, to Pius IX poza dostrzeganiem istniejących dla wiary zagrożeń otworzył drogę do promowania katolickiego piśmiennictwa. Doktorantka wykazuje, że w tym zakresie kolejny krok uczynił papież Pius XI, który oficjalnie media zaczął nazywać narzędziem przydatnym do wypełniania przez Kościół misji ewangelizacyjnej. Uważa też, że papież ten w rzeczywistości dokonał aprobaty środków społecznego przekazu, co oczywiście nie wykluczało jego obaw możliwych nadużyć przy korzystaniu z nich. Efektem tego pozytywnego nastawienia do nowych środków społecznej komunikacji był zdaniem Doktorantki rozwój mediów katolickich. Według niej wyrazem tego były międzynarodowe organizacje zrzeszające katolickie media prasowe, filmowe oraz radiowe. Zauważa też, że następstwem takiego podejścia do mediów były inicjatywy Kościoła wywierające nacisk na instytucje świeckie, by te w swojej działalności medialnej respektowały zasady religijne (s. 72). Za cezurę nowego podejścia Kościoła do mediów autorka rozprawy przyjmuje okres trwania obrad Soboru Watykańskiego II. Zauważa, że w ich trakcie podjęto temat środków społecznej komunikacji, czego owocem był Dekret Inter mirifica. Dokumentowi temu przypisuje też fundamentalne znaczenie dla rozwoju doktryny katolickiej o znaczeniu i roli mediów dla życia społecznego. Zwraca przy tym uwagę na rolę, jaką dla zmiany sposobu postrzegania mediów przez Kościół odegrał papież Paweł VI. Zauważyła, że w działalności tego papieża pojawiły się wręcz zachęty do korzystania ze środków społecznego przekazu w 2
głoszeniu Ewangelii. W podobny sposób Doktorantka ocenia działalność papieża Jana Pawła II, który wielokrotnie wypowiadał się na tematy związane z korzystaniem ze środków społecznej komunikacji, czym dawał do zrozumienia, jak ważne dla Kościoła jest posługiwanie się nimi w służbie dobra i rozwoju człowieka (s. 78 i nn.). W tym też kontekście Doktorantka pisze o ewolucji podejścia Urzędu Nauczycielskiego Kościoła do mediów. Jej istotę przybliża analizując papieskie orędzia na Światowe Dni Środków Społecznego Przekazu. Znaczenie i wagę tych dokumentów upatruje w tym, że ich adresatami byli przedstawiciele mediów nie tylko katolickich, a także wszystkich odpowiedzialnych za kształtowanie polityki medialnej w świecie (s. 86-87). Charakteryzując stanowisko Urzędu Nauczycielskiego Kościoła wobec mediów po Soborze Watykańskim II Doktorantka najpierw wskazała zmiany, jakie zaszły w ocenianiu przez Kościół roli mediów. Podkreśliła, że obecnie nie tyle dominuje obawa i lęk, co raczej docenienie ich wartości w służbie ludzkości, a tym samym Kościołowi i Ewangelii. Zwróciła również uwagę na to, że problematyka środków społecznego przekazu jest obecna w najważniejszych aktach Urzędu Nauczycielskiego Kościoła od czasu Soboru Watykańskiego II. Z uwagi na wysoką rangę tych wypowiedzi stanowią one dopełnienie i wzmocnienie nauczania papieskiego, które zostało przybliżone w poprzednim podrozdziale. Naturalną kontynuacją linii wyznaczonej przez oficjalną doktrynę kościelną powinno być działanie na płaszczyźnie praktyki (s. 95). Wyjaśniła, że widocznym znakiem zmiany nastawienia Urzędu Nauczycielskiego Kościoła do środków społecznego przekazu było powołanie w roku 1952 Papieskiej Komisji do Spraw Kinematografii. Instytucja ta przechodziła na przestrzeni lat szereg zmian. Początkowo działalność tej instytucji koncentrowała się na opracowywaniu szczegółowych instrukcji pastoralnych, które miały służyć Kościołom lokalnym pomocą w lepszym rozpoznawaniu problemów i wyzwań współczesnej kultury medialnej oraz w umiejętnym rozwijaniu działalności duszpasterskiej z wykorzystaniem dostępnych środków komunikacji masowej. Papieska Komisja do Spraw Kinematografii po kolejnych przekształceniach nosi nazwę Papieskiej Rady do Spraw Środków Społecznego Przekazu. W rozprawie Doktorantka scharakteryzowała bogatą działalność tej instytucji. Wykazała również, że współcześnie Kościół uważa środki społecznego przekazu za niezbędne narzędzie do głoszenia orędzia zbawczego, które może być wykorzystywane zarówno przez osoby świeckie jak i duchowne. Treść kolejnego trzeciego rozdziału rozprawy doktorskiej p. mgr Joanny Skotnickiej dotyczy szeroko rozumianego terminu katecheza. Autorka objaśnia jej naturę oraz źródła, z jakich korzysta. Świadoma braku jednoznacznej definicji katechezy przyjmuje szerokie jej rozumienie, aby wykazać, że środki społecznego przekazu również mogą pełnić funkcję miejsca jej prowadzenia. Przez miejsce katechezy rozumie przestrzeń kontaktu bezpośredniego lub pośredniego katechizującego z katechizowanym, w której realizowane są podstawowe zadania katechezy rozwijanie poznania wiary, wychowanie liturgiczne, formacja moralna, nauczanie modlitwy, wychowanie do życia wspólnotowego oraz wprowadzenie do misji. W tym ujęciu miejscem katechezy może być kościół, szkoła, ulica, parafia, rozważania pasyjne, lekcja religii, rozmowa telefoniczna, media tradycyjne oraz nowe media (s. 142). Przyznanie mass mediom prawa do bycia miejscem katechezy Doktorantka uzasadnia tym, że jej konstytutywnym elementem jest działanie Boga w sercu i umyśle człowieka. Dlatego też media, zgodnie z etymologią terminu katecheza, stają się przestrzenią, w której brzmi głos Boga przynoszący człowiekowi odpowiedzi na jego głębokie, duchowe pytania. ( ) W tym kontekście stwierdza, że tradycyjnym miejscem katechezy jest eklezjalna wspólnota wierzących, którą może być wspólnota katechumenalna, parafia, rodzina, szkoła oraz mała grupa religijna. Pojęcie miejsca katechezy nie ogranicza się jednak do określonej przestrzeni fizycznej, ale odnosi się do sfery relacji interpersonalnych, w których dokonuje się komunikacja wiary. Z tej racji do tego miana oprócz wymienionych powyżej tradycyjnych wspólnot 3
eklezjalnych mogą być zaliczone także inne przestrzenie, w ramach których ludzie mogą dzielić się wiarą i ją w sobie pogłębiać. Taką m.in. rolę w coraz bardziej «zmediatyzowanym świecie» zaczynają pełnić używane przez osoby wierzące środki społecznej komunikacji (s. 155-156). Przedłożone wyjaśnienia otwarły Doktorantce drogę do postawienia pytania o możliwości korzystania z różnorodnych mediów w katechezie Kościoła. W kontekście tego pytania zauważa, że mass media mogą pełnić dwojaką funkcję: narzędzia i miejsca katechezy. Tłumaczy, że w pierwszym przypadku mamy do czynienia z podwójnym ich rozumieniem. Przypisuje się im funkcję nośnika treści religijnych wprowadzanych do współczesnej kultury. Ponadto przywołując dostępne edukacji media wykazuje, że służą one promocji wartości duchowych w przestrzeni medialnej zwłaszcza poprzez możliwości prasy, radia i telewizji. Dzięki mediom ten rodzaj katechezy ma szansę dotrzeć do szerokiego grona odbiorców. Na drugim miejscu można mówić o mediach jako o środku katechetycznym do wykorzystania w ramach edukacji religijnej. To z kolei domaga się wypracowywania odpowiednich pomocy dydaktycznych, które będą mogły służyć lepszemu oddziaływaniu treści katechetycznych na współczesnych katechizowanych. Stanowią one bowiem język, którym najłatwiej jest dotrzeć do szerokiego kręgu odbiorców (s. 161). Omawiając z kolei media jako miejsce katechezy Doktorantka wykazuje, że wolno je postrzegać jako środowisko spełniające rolę «nauczycieli i wychowawców». Biorąc zatem pod uwagę zarówno wspólnototwórczy charakter mediów oraz aspekt wychowawczy ich działalności można postrzegać je jako przestrzeń zbliżoną do szkoły i dopatrywać się tym samym w nich miejsca edukacji określonych grup odbiorców (s. 182). Opierając się na tak postawionej tezie Doktorantka na przykładzie mediów katolickich w dalszej części rozprawy wykazuje, na czym polega pełnienie tej funkcji na rzecz katechezy. 3. Problem rozprawy i jego rozwiązanie Przedmiotem swych badań Doktorantka uczyniła rolę mass mediów w życiu człowieka, w tym także w jego życiu religijnym. Zajęcie się tą kwestią miało ukazać przestrzeń tworzoną przez media w zaspokajaniu ludzkich potrzeb, w tym także potrzeby kontaktu z Bogiem. Wyjaśnia, że podjęta w przedłożonej dysertacji refleksja zmierzała do zbadania tych przestrzeni współczesnych mass mediów, które wpisują się w realizację misji katechetycznej Kościoła (s. 230). Precyzując swe dążenia badawcze sformułowała pytanie problem rozprawy: na ile współczesne media, przy całej swej potędze i jednocześnie ograniczeniach, mogą przyczyniać się do komunikacji i rozwoju wiary? (s. 7). Na podstawie prowadzonych analiz, które zaprezentowała w rozdziale czwartym, stwierdza, że środki społecznego przekazu tworzą stale poszerzającą się przestrzeń, w której człowiek jest w stanie odnajdywać wszelkiego typu treści oraz kryjące się za nimi wartości (także antywartości), a czasem możliwość zaspokojenia zwykłych, codziennych potrzeb. W jej niemal bezkresnych obszarach jest także miejsce na treści dotyczące Boga, Kościoła oraz prostej wiary człowieka, co stanowi istotne przesłanie katechezy (s. 230). 4. Materiał źródłowy i metody jego opracowania Doktorantka we wstępie do rozprawy stwierdza, że podstawowym źródłem badawczym dysertacji jest Magisterium Kościoła, którego analiza pozwala określić naturę mediów oraz katechezy (s. 9). W rzeczywistości korzystała ze znacznie bogatszego materiału źródłowego, co wynika z zamieszczonego na końcu rozprawy spisu bibliografii. W rozdziale tym znajdujemy wyszczególnione: I. ŹRÓDŁA 1. Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu w przekładzie z języków oryginalnych, wydanie piąte, Poznań 2000. 2. Dokumenty Urzędu Nauczycielskiego Kościoła 4
Dokumenty Soboru Watykańskiego II Nauczanie papieskie Dokumenty Stolicy Apostolskiej Dokumenty Kościoła w Polsce 3. DOKUMENTY PAŃSTWOWE 4. ŹRÓDŁA MEDIALNE Artykuły prasowe Materiały internetowe Ten szczegółowy wykaz w sposób znaczący poszerza wiedzę o tym, jak Doktorantka rozumie źródła wskazane we wstępie do rozprawy. Zgadzając się na takie ich uporządkowanie moją wątpliwość budzi zaliczenie do źródeł Pisma Świętego: 1. Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu w przekładzie z języków oryginalnych, wydanie piąte, Poznań 2000. Według mnie nawet podtytuł rozdziału trzeciego: Pismo Święte jako źródło katechezy nie upoważnia do uznania go w rozprawie za źródło badań. Chętnie jednak usłyszę uzasadnienie Autorki, dlaczego Pisma Świętego nazwała źródłem prowadzonych przez siebie badań. 5. Ocena merytoryczna rozprawy P. mgr Joanna Skotnicka podjęła ważny dla współczesnej działalności Kościoła problem związany z przydatnością i korzystaniem w służbie głoszenia zbawczego orędzia z szeroko rozumianych mediów. Przywołując obawy Kościoła o możliwych zagrożeniach dla życia wiarą wykazuje, że choć zagrożenia ze strony mediów wciąż istnieją, to jednak dzisiaj Kościół postrzega je przede wszystkim jako narzędzie ułatwiające głoszenie Ewangelii. Osiągnięcie to uważam za nowość przeprowadzonych badań. Uzasadnienie tej tezy upatruje w wynikach analiz związanych z wyjaśnieniami dotyczącymi miejsca katechezy. Doktorantka zauważa, że w teorii katechezy rodzą się opory dotyczące uznania mediów za miejsce katechezy, ponieważ podmiotem działalności katechetycznej jest Kościół. Nie można mówić o katechezie poza Kościołem, a zatem czy można uznać media za miejsce Kościoła? Ponadto wątpliwość wiąże się w związku z brakiem w mediach kontaktu bezpośredniego. Katecheza domaga się wszak relacji personalnych i możliwości budowania wspólnoty, gdyż katecheza rodzi się we wspólnocie. Wreszcie ostatnie poważne zastrzeżenie wiąże się z celem głównym katechezy, jakim jest doprowadzenie do głębokiej zażyłości i zjednoczenia z Chrystusem. Najpełniej dokonuje się to w liturgii, z którą katecheza jest ontycznie powiązana. Jak zatem odnieść tę kwestię do mediów, aby można było je jednak uznać za miejsce katechezy? (s. 180-181). Wydaje się, że w wyjaśnianiu tej kwestii Doktorantka nie miała jasnych argumentów, by nazwać media miejscem katechezy. Zgadzając się z podaną argumentacją może warto przytoczyć nawet ewangeliczną wypowiedź Jezusa, w której mówi: «nikt, kto czyni cuda w imię moje, nie będzie mógł zaraz źle mówić o Mnie. Kto bowiem nie jest przeciwko nam, ten jest z nami (Mk 9, 39-40). Nie bez znaczenia w tej kwestii wydaje się być także przywołane szerokie znaczenie terminu katecheza rozumianej jako całe życie Kościoła (s. 121). Nie bez znaczenie jest też i to, że każdy ochrzczony jest katechetą, a więc posługujący się mediami mogą też stawać się katechizującymi. 6. Ocena formalna rozprawy Strona formalna rozprawy nie budzi większych zastrzeżeń. Pojawiły się w niej drobne nieścisłości, na które chciałbym zwrócić uwagę. Skoro rozprawa koncentruje się wokół przestrzeni katechezy, to czy jest potrzebne dodatkowe wprowadzanie takich pojęci jak edukacja, edukacja religijna?, czy też lekcje religii. W moim odczuciu ich wrpwoadzenie do rozprawy jest wynikiem niedopowiedzenia, jak Doktorantka rozumie 5
termin katecheza. Drugim punktem do dyskusji jest moim zdaniem zbyt życzeniowy charakter prowadzonych analiz często używa określeń powinno być s. 185. itd.), co jest widoczne przede wszystkim w rozdziale czwartym. Z innych niedociągnięć ocenianego tekstu rozprawy doktorskiej p. mgr Joanny Skotnickiej chciałbym wskazać na zbyt skrótowe przedstawienie problemu głównego oraz pominięcie (we wstępie) sformułowań problemów szczegółowych. Te ostatnie zostały sformułowane i podane dopiero w rozdziałach i podrozdziałach dysertacji. Tak samo autorka zbyt skrótowo przedstawiła omówienie metod i technik badawczych. Biorąc bowiem pod uwagę, że bywają one różnie rozumiane wydaje się niewystarczające stwierdzenie i to bez odsyłaczy, że charakter podjętego opracowania wyznacza określone metody pracy. Znalazły tu zastosowanie następujące metody: analizy tekstów źródłowych, syntezy, porównawcza, historyczna oraz opisu fenomenologicznego. Metody analizy tekstów źródłowych oraz porównawcza znajdą swoje zastosowanie w odniesieniu do nauczania Magisterium Kościoła oraz opracowań współczesnych medioznawców, teologów środków społecznego przekazu i katechetyków (s. 11). Może też warto doprecyzować, jak doszło do zmiany opiekuna i wybór nowego promotora rozprawy, bo z tekstu: Powyższe pytania w powiązaniu ze zdobytym wykształceniem na specjalności edukacji medialnej i dziennikarstwa wpłynęły na moje dalsze zainteresowania naukowe oraz wybór seminarium naukowego z katechetyki materialnej kierowanego przez ks. prof. dra hab. Ryszarda Czekalskiego. Wobec takiego stwierdzenia rodzi się pytanie, dlaczego na stronie tytułowej rozprawy pojawiło się nazwisko innego promotora rozprawy. 7. Wnioski W podsumowaniu przedłożonej recenzji rozprawy doktorskiej p. mgr Joanny Skotnickiej uważam, że postawiony problem badawczy został poprawnie rozwiązany. Dysertacja zawiera niezaprzeczalny wkład Autorki w odkrywanie ewangelizacyjnych zadań, jakie Kościół stawia przed szeroko rozumianymi mediami. Rozprawa dostarcza nowej wiedzy o rozumieniu ich miejsca w kościelnej posłudze słowa i konsekwentnie szeroko rozumianej katechezie. Wydaje się być rzeczą oczywistą, że media nie są w stanie spełnić wszystkich funkcji katechezy, na co zwraca uwagę Doktorantka. Natomiast ważnym jej stwierdzeniem jest to, że one faktycznie mogą wpływać i kształtować świadomość religijną wierzących, do czego zmierza katecheza Kościoła. Doceniając wkład autorki ocenianej rozprawy w badania nad możliwościami korzystania z możliwości mediów w głoszeniu Ewangelii należy mieć też na uwadze zwrócenie przez nią uwagi na potrzebę odpowiedzialności ludzi posługującymi się tym dobrem w poszukiwaniu i znajdowaniu prawdy. Wobec powyższe stwierdzam, że w mojej ocenie rozprawa doktorska napisana przez p. mgr Joannę Skotnicką spełnia wszystkie warunki i wymagania określone w Ustawie o tytule naukowym i stopniach naukowych z dnia 14 marca 2003r., wraz z uzupełnieniami zawartymi w Ustawie z dnia 27 lipca 2005r., Prawo o szkolnictwie wyższym oraz nowelizacją ustawy z dnia 18 marca 2011 roku. Jednoznacznie opowiadam się za przyjęciem dysertacji oraz dopuszczeniem Kandydatki do dalszych etapów wszczętego przewodu doktorskiego. Kraków, 23.10.2018r. 6
7