WŁADYSŁAW WIC Ludwika Kulczyckiego koncepcja ugody polsko-ukraińskiej Ludwik Kulczycki1należał do tych pisarzy politycznych, którzy zagadnieniom narodowym poświęcali bardzo wiele uwagi. Będąc działaczem polskiego ruchu robotniczego (do 1908 r.) propagował m.in. program konstytucyjno-autonomiczny dla Królestwa Polskiego. Zajmował się także aspektami prawnymi kwestii narodowej12. Jako emigrant polityczny z zaboru rosyjskiego przebywał we Lwowie w latach 1899-1917. W okresie tym zajmował się między innymi problemami życia społeczno-politycznego w Galicji. Był doskonałym obserwatorem galicyjskiej sceny politycznej. Świadczą o tym pogłębione korespondencje i artykuły nadsyłane do warszawskiego Głosu 3 i Prawdy 4, lwowskiego Tygodnia 5 i Życia 6 oraz krakowskiej Krytyki 7. Publicystyka ta pozwalała polskiej opinii publicznej zapoznać się z życiem politycznym i społecznym Polaków w zaborze austriackim. Ludwik Kulczycki ogłosił ponadto liczne studia bezpośrednio związane z interesującą nas problematyką. Takie prace, jak: Upadek absolutyzmu w Austrii (Lwów 1905), Autonomia i federalizm w ustroju państw konstytucyjnych (Lwów 1906), Ugoda Polsko-Ruska (Lwów 1909, Kraków 1912), Bankructwo Narodowej Demokracji w Galicji na tle obecnej sytuacji politycznej (Lwów 1914), Sejmowa reforma wyborcza w Galicji (Lwów 1912), Dokąd idziemy? (Lwów 1912), Kompromisowy projekt sejmowej reformy wyborczej bloku (Lwów 1913) oraz cykl broszur pod wspólnym tytułem Sprawa polska w dobie obecnej (Kraków 1916), pozwalają zaliczyć L. Kulczyckiego do grona pisarzy politycznych, znajomość twórczości którego daje nam lepszą orientację w stanie narodu polskiego pod pano- 1Zob. W. Bieńkowski, Ludwik Kulczycki, w: Polski Słownik Biograficzny, t. XVI, s. 129-132. 2 Zob. W. Wic, Problematyka narodowa w poglądach Ludwika Kulczyckiego (1887-1908), w: Polska myśl polityczna XIX i XX wieku, t. V, pod red. H. Zielińskiego, Wrocław 1983, s. 7-63; tenże, Federalizm i autonomia w poglądach Ludwika Kulczyckiego, Studia Historyczne R. XXX, 1987, z. 4, s. 589-605. J Zob. A.B. (Ludwik Kulczycki), Ze Lwowa, Głos 1900, nr 41,45,48,51,52; 1901, nr 5,7,9,12,17,20,24,26, 27,35,37,39,42,45,48,51; 1902, nr 2,10,12,18,24,27,40,47,50; 1903, nr 32,44; także: tegoż, Koncentracja stronnictw opozycyjnych w Galicji, Głos 1900, nr 39, oraz Położenie w Austrii, Głos 1903, nr 36. 4 Zob. Ludwik Kulczycki, Listy z Galicji, Prawda 1910, nr 10,11,12,16,20,23,26,28,29,32,35,41,43,44,46,47, 48,49,52; 1911, nr 1,2,4,6,8,10,14,17,22,24,27,29,33,39,43,45,46,49,50; 1912, nr 4,6,7,9,11,15,20,23,26,27,38,51; także: tegoż, Austria Galicja, Prawda 1909, nr 27,28,30; tegoż, Kazimierz hr. Badeni, Prawda 1909, nr 29; tegoż, Autonomia Galicji a reforma wyborcza, Prawda 1909, nr 34,35; tegoż, Kwestia rusińska w Galicji, Prawda 1909, nr 39,40,41,42; tegoż, O Narodowej Demokracji, namiestniku Bobrzyńskim i większych sprawach kilka uwag, Prawda 1910, nr 38,40; tegoż, Obecne położenie w Austrii, Prawda 1911, nr 19; tegoż, Obecna sytuacja polityczna w Austro-Węgrzech, Prawda 1912, nr 19. 5 Tydzień" dodatek do Kuriera Lwowskiego, na łamach tego tygodnika L. Kulczycki pomieścił szereg artykułów o stosunkach politycznych w Królestwie Polskim. Zob. E. Lichodziejewska, A. Radkowska, Tydzień " 1893-1906. Bibliografia zawartości, Wrocław 1959. 6 Zob. L. Kulczycki, Stosunki polsko-rusińskie w Galicji, Życie 1911, z. XIII, XIV; tegoż, Obecna sytuacja wyborcza w Galicji, Życie 1911, z. XXII. 7 Zob. (Janusz Trąbczyński) L. Kulczycki, Nowy objaw dążeń separatystycznych na Ukrainie, Krytyka 1900, z. X; tegoż. Najbliższe zagadnienia polityki galicyjskiej, Krytyka 1914, z. V.
waniem austriackim w schyłkowym okresie monarchii Habsburgów. Przedstawione bowiem prace omawiały nie tylko zagadnienia teoretyczne, ale i praktyczne kwestii narodowej. L. Kulczycki w swej twórczości sporo miejsca poświęcił problematyce właściwego ułożenia stosunków narodowościowych w Galicji, stosunków między Polakami a Rusinami (Ukraińcami). W początkach bowiem XX wieku walka obu narodów przybrała formy gwałtowne i pochłaniała z obu stron ogromną ilość energii. Stosunki polsko-ukraińskie stały się osią, wokół której obracała się cała polityka w Galicji. Stosunki te wyciskały swoje piętno na wszystkich ważniejszych sprawach. Bez ich uregulowania nie mogło być mowy o prawidłowym funkcjonowaniu mechanizmu politycznego autonomicznej Galicji (tj. Sejmu krajowego i prawa wyborczego). By lepiej zrozumieć te zagadnienia zapoznajmy się ze składem narodowościowym Galicji w początkach XX w. Według spisu ludności z 1910 r.8 Galicja liczyła 8 025 675 osób. Ze względu na wyznanie statystyka ta przedstawia się następująco: rzymskokatolickie 3 732 961-46,5% greckokatolickie 3 379 613-42,1% prawosławne 2 846-0,0% protestanckie 37 144-0,5% mojżeszowe 871 895-10,9% inne 1217-0,0%. Statystyka podaje, że używano następujących języków: polskiego 4 675 500-58,55% ruskiego (ukraińskiego) 3 208 092-40,20% niemieckiego 90 114-1,13% czeskiego, morawskiego, słowackiego 8 718-0,11%. Rozmieszczenie zaś ludności polskiej w Galicji Zachodniej i Galicji Wschodniej (granicą umowną była rzeka San) przedstawiało się następująco: w 15 powiatach Galicji Zachodniej liczebność ludności polskiej przekraczała 90%, w Galicji Wschodniej zaś stanowiła ona 28%9. Skład narodowościowy Galicji i sytuacja polityczna jej narodów powodowały, że kwestia narodowa była niezwykle złożona. Posiadała, jak pisze W. Najdus: swój aspekt wewnętrzny (polsko-ukraiński) i zewnętrzny (polsko-austriacki i ukraińsko-austriacki). Specyficzne położenie narodu polskiego - uciemiężonego, a jednocześnie panującego - powodowało, że nurt szczerego patriotyzmu krzyżował się tu z nacjonalizmem, a nienawiść do zaborcy była neutralizowana przez elementy prawicowe za pomocą agitacji antyukraińskiej i antysemickiej 10. Stosunki narodowościowe w Galicji wymagały więc chociażby prowizorycznego uregulowania. Wśród Ukraińców we wschodniej części Galicji w ostatnich latach XIX w., a zwłaszcza w pierwszym dziesięcioleciu XX w. postępował proces kształtowania się świadomości narodowej. Powstawały stronnictwa dążące do równouprawnienia z żywiołem polskim. Uprzywilejowanie bowiem Polaków wyrażało się choćby w tym, że Ukraińcy mieli znikomą liczbę posłów w Sejmie Krajowym, bo zaledwie 15% mandatów, nielicznie 8 Zob. Podręcznik statystyki Galicji. Wyd. przez Krajowe Biuro Statystyczne, t. IX, Lwów 1913, s. 1-3. 9 J. Kozik, Ziemie ukraińskie w latach 1795-1917, w: Ukraina, teraźniejszość i przyszłość, Kraków 1970, s. 293. 10 W. Najdus, Galicja w latach 1900-1914, w: Historia Polski, Warszawa 1973, t. III, cz. II, s. 285-286.
reprezentowani byli w administracji. Nie mieli własnego uniwersytetu, a w latach 1907-1914 posiadali zaledwie 6 gimnazjów państwowych i 10 prywatnych. Z kolei we władaniu Polaków znajdowały się 2 uniwersytety, politechnika, dwie akademie handlowe, wyższa szkoła rolnicza i wyższa szkoła leśna, zaś w Sejmie Krajowym posłowie polscy stanowili 84,5%. Pomimo takiej sytuacji naród ukraiński, będący w Galicji w gorszym położeniu niż naród polski, przedstawiał poważną silę. Rozwijał się gospodarczo i politycznie. Domagał się dla siebie politycznego, kulturalnego i gospodarczego równouprawnienia z Polakami. Wysuwano więc postulaty zakładania nowych gimnazjów, własnego uniwersytetu, podziału Rady Szkolnej na dwie sekcje - polską i ukraińską, demokratycznej reformy wyborczej, a nawet podziału Galicji na dwa terytoria odpowiednio do zamieszkujących je narodowości. Żądania te natrafiały jednak na opór ze strony polskiej. Zaostrzanie się antagonizmu polsko-ukraińskiego wynikało więc z dość osobliwego faktu, że Polacy znajdując się w zależności politycznej i gospodarczej od Wiednia zajmowali z kolei pozycję uprzywilejowaną w stosunku do Ukraińców, zwłaszcza we wschodniej części Galicji. L. Kulczycki rozpatrując zagadnienia stosunków polsko-ukraińskich proponował, by widzieć je w kontekście austriackiej polityki państwowej. W jego przekonaniu w monarchii Habsburgów wszystkie narody miały zapewnioną możność rozwoju. Nie wszystkie jednak posiadały w stopniu jednakowym wpływy i identyczne prawa w rozmaitych dziedzinach życia. Austria będąc państwem wielu narodów w swoim interesie samozachowawczym dała autonomię poszczególnym krajom. Nie mogła jednak zachowywać się biernie wobec wszystkiego tego, co się w krajach tych działo, zwłaszcza pomiędzy zamieszkującymi je narodami. Musiała grać rolę rozjemcy. Narastający pod koniec pierwszej dekady XX w. spór polsko-ukraiński poważnie niepokoił rząd w Wiedniu, zwłaszcza że ówczesna sytuacja międzynarodowa znacznie się skomplikowała w związku z inkorporacją Bośni i Hercegowiny. Fakt ten mógł spowodować bowiem wojnę austriacko-rosyjską i doprowadzić do poważnych konsekwencji. Rządowi wiedeńskiemu zależało więc, by spory narodowościowe ucichły, a Galicja stała się oparciem w ewentualnym przyszłym konflikcie z Rosją11. Polacy w Austrii i w Galicji byli tylko jednym z narodów. Nie mogli, według Kulczyckiego, żądać od niej, by prowadziła tylko naszą politykę. Pisał: Austrii musi zależeć na tym, aby nie tylko Polacy, ale i Rusini czuli się w niej dobrze. Nadgraniczne położenie Rusinów nadaje im duże znaczenie. Są to okoliczności ważne, które zmuszają Austrię do przedsięwzięcia akcji celem przeprowadzenia ugody polsko-ruskiej 12. Według niego opieranie się żądaniom Ukraińców byłoby przeszkodą w prowadzeniu antyrosyjskiej polityki Austrii. Polityka taka wymagała pewnych koneksji dla Ukraińców. Z kolei zaufanie Austrii do Polaków oparte było również na tym, że byliśmy walem ochronnym przeciwko Rosji w razie jej starcia z Austrią13. Polacy, zdaniem L. Kulczyckiego, we własnym interesie narodowym powinni realistycznie patrzeć na rzeczy i zdawać sobie sprawę z istniejących stosunków, zwłaszcza ze stosunku do Austrii i do Ukraińców w Galicji. Pisał on: Narody zamieszkujące kraje wchodzące w skład Austrii, o ile nie chcą aby rząd centralny mieszał się do spraw krajo 11Zob. J. Buszko, Galicja 1859-1914. Polski Piemont? Warszawa 1989, s. 65. 12 L. Kulczycki, Dokąd idziemy? Lwów 1912, s. 12. 13 Tamże, s. 7.
wych, do walk narodowościowych - powinny mieć tyle taktu, aby struny nie przyciągać i dążyć do załatwienia spraw swoich ugodowo 14. Rząd w Wiedniu chcąc doprowadzić do złagodzenia antagonizmu polsko- -ukraińskiego, który zaostrzył się zwłaszcza po zabójstwie namiestnika hr. Andrzeja Potockiego przez studenta ukraińskiego Mirosława Siczyńskiego, mianował nowym namiestnikiem Michała Bobrzyńskiego. Bobrzyński uchodził bowiem za zwolennika porozumienia z Ukraińcami. Pragnął on urzeczywistnić niektóre postulaty Ukraińców, m.in. powołanie uniwersytetu, stworzenie kilku nowych gimnazjów ukraińskich i powiększenie udziału Ukraińców w Sejmie Krajowym. Na przeszkodzie temu stanęły jednak siły wrogie ustępstwom na rzecz Ukraińców, tj. Narodowi Demokraci, Konserwatyści wschodniogalicyjscy (Podolacy) oraz biskupi polscy, co przyczyniło się do jego abdykacji w 1913 r.15 L. Kulczycki był również jednym z orędowników porozumienia. Zaproponował w związku z tym ugodę polsko-ukraińską w Galicji, tj. takie porozumienie obu narodów, które zmniejszyłoby występujące antagonizmy. Proponował, by ugoda ta oparta była na określonej koncepcji współżycia obu narodów, wprowadzeniu pewnego rodzaju modus vivendi pomiędzy Polakami a Ukraińcami. W jego bowiem przekonaniu każdy rozwijający się naród, mający wyraźne poczucie swojej odrębności, musi dążyć do zdobycia - w większym lub mniejszym stopniu - prawa do samodzielnego załatwiania swoich spraw. Według L. Kulczyckiego zaślepienie w walce narodowościowej w Galicji ujawniało się zarówno z polskiej, jak i z ukraińskiej strony16. Kulczycki proponował jednak, by Polacy - jako naród silniejszy, stojący wyżej kulturalnie od Ukraińców, a także bardziej wyrobiony politycznie, zdobyli się na możliwie obiektywne rozpatrzenie tego zatargu narodowościowego. Pisał: Czas najwyższy po temu, aby zastanowić się ze stron obu, czyby nie można zrobić sobie wzajemnych ustępstw, któreby na czas pewien umożliwiły pokojowy rozwój stosunków 17. Proponując ułożenie stosunków między Polakami i Ukraińcami Kulczycki sugerował, by Polacy przy ich rozpatrywaniu kierowali się realną polityką i uwzględniali następujące przesłanki: 1. Spór polsko-ruski zaostrza się w Galicji. Rusini się rozwijają i musimy im koniecznie robić ustępstwa, gdyż siły ich rosną i państwo tego wymaga; walka narodowościowa, w dzisiejszej swej formie, powstrzymuje pracę prawodawczą naszego sejmu, utrudnia demokratyzację społeczeństwa, rozwój autonomii itp. 2. Ustępstwa dla Rusinów muszą być planowe i obejmować całokształt stosunków. Przeprowadzić je należy nie pod przymusem, nie wówczas kiedy konieczność ich będzie oczywista, lecz wcześniej. 3. Ze wszystkich form ugody najłatwiejszą jest do przeprowadzenia, najsłuszniejszą obecnie i zarazem najmniej narażającą nas na straty - ta, która zachowując niepodzielność kraju pozostawia obu narodom możliwą swobodę ruchów w zakresie ich własnych spraw, która daje Rusinom zupełne równouprawnienie. 4. Ta forma ugody nie może nam naturalnie zapewnić na zawsze niepodzielność Galicji, ale tym mniej zapewnić ją może opieranie się zadośćuczynieniom wszelkim żądaniom ruskim. 14 Tamże, s. 11. 15 Zob. S. Estreicher, Michał Bobrzyński, w: Polski Słownik Biograficzny, t. II, s. 167. 14 Zob. W.A. Serczyk, Historia Ukrainy, Wrocław - Warszawa - Kraków 1990, s. 315. 17 L. Kulczycki, Ugoda polsko-ruska, Lwów 1912, s. 16.
5. Nie należy lekceważyć dziś prowizorycznej ugody na tej podstawie, że nie może ona być absolutną; i że w przyszłości wysunąć się może sprawa podziału kraju. Jaką będzie ta przyszłość tego nie wiemy, jak również nie możemy przewidzieć jaką formę mógłby przyjąć podział kraju. Ugoda prowizoryczna ma zawsze tę wartość, że ogranicza walkę na dziś i ułatwia współżycie narodów 18. Koncepcja uregulowania stosunków polsko-ukraińskich w Galicji powinna, wedle Kulczyckiego, polegać na zupełnym równouprawnieniu obu narodów i zapewnieniu im samodzielności w sprawach kulturalno-oświatowych i gospodarczych w tych dziedzinach, w których da się przeprowadzić podział pomiędzy sferami działania Polaków i Ukraińców. W jego przekonaniu równouprawnienie obu narodowości i zapewnienie im samodzielności w swoich sprawach wymaga, by uregulowano zagadnienia dotyczące sześciu problemów. Proponował więc przeprowadzenie sprawiedliwej reformy wyborczej do Sejmu Krajowego, opartej na katastrze narodowym. Zmiana sejmowej ordynacji wyborczej była - jak wykazał J. Buszko - aż do 1914 r. jednym z najtrudniejszych problemów w Galicji19. Stanowiła klucz do porozumienia polsko-ukraińskiego. Przedmiotem kontrowersji między Polakami a Ukraińcami była ilość posłów reprezentujących poszczególne narodowości oraz liczba mandatów w okręgach wyborczych. W wyniku wyborów w 1908 r. w 161-mandatowym Sejmie Krajowym Polacy mieli 136 miejsc, a Ukraińcy jedynie 24 (1 poseł był Niemcem). Ukraińcy domagali się zwiększenia swojej reprezentacji do 1/3. W projekcie reformy wyborczej z 1912 r. Polacy godzili się na przyznanie Ukraińcom 26,4% mandatów, tj. 60 miejsc w 227-osobowym Sejmie Krajowym. Argumentowali to tym, że Ukraińcy w reprezentacji galicyjskiej do parlamentu wiedeńskiego stanowili właśnie 26,4%. Ukraińcy upierali się przy co najmniej 30-procentowej reprezentacji. Zdaniem L. Kulczyckiego taki podział mandatów oznaczał, że w przypadku Ukraińców jeden poseł przypadałby na 65 tys. ludności, a w przypadku Polaków na 26 tys. wyborców. Opowiadał się on za tym, by Ukraińcom przyznać ilość mandatów proporcjonalną do liczby ludności, tj. do 40%. Wskazywał, że reforma prawa wyborczego była koniecznością nie tylko polityczną, ale i narodową, gdyż prowadziłaby do większego uwzględnienia interesów najszerszych warstw narodu. Przyczyniłaby się również do zdemokratyzowania Sejmu. Zwlekanie z nią nazywał zbrodnią20. Zaproponowany przez Komisję Reformy Wyborczej projekt miał jednak przeciwko sobie opozycję tzw. centrum, tj. skrajnie prawicowego skrzydła konserwatystów galicyjskich, Narodowej Demokracji oraz biskupów katolickich. Po długich targach doszło w końcu do kompromisu i w lutym 1914 r. uchwalono nowe prawo wyborcze. Sejm miało tworzyć 231 deputowanych. Ukraińcom przyznano 61 miejsc. W Galicji Wschodniej, gdzie Ukraińcy stanowili większość ludności, reprezentowani byliby przez 61 posłów (26,4%), natomiast Polacy przez 87 (37,7%)21. Wybuch I wojny światowej przeszkodził jednak wprowadzeniu nowego prawa wyborczego w życie. Kulczycki postulował także zapewnienie Ukraińcom w Wydziale Krajowym 3 miejsc, a Polakom 5. Kolo Polskie w parlamencie wiedeńskim proponowało, by stosunek ukraiń 18 Tamże, s. 75. 19 Problemy związane z reformą prawa wyborczego omawia gruntownie J. Buszko w pracy Sejmowa reforma wyborcza w Galicji 1905-1914, Warszawa 1956. 20 Zob. L. Kulczycki, Kompromisowy projekt sejmowej reformy wyborczej bloku, Lwów 1913, s. 20. 21 Zob. J. Buszko, Sejmowa reforma wyborcza..., cyt. wyd., s. 263-265.
skich i polskich członków Wydziału Krajowego przedstawiał się jak 2 : 8. Klub Ukraiński proponował natomiast, by stosunek ten kształtował się jak 2 : 7. L. Kulczycki w swym projekcie szedł, jak widzimy, jeszcze dalej proponując stosunek 3 :5. W jego przekonaniu realizacja tego postulatu dawałaby Ukraińcom gwarancję bezstronności i miałaby doniosłe znaczenie w poprawnym ułożeniu stosunków polsko-ukraińskich. Kulczycki głosił także potrzebę ustanowienia urzędu wicemarszałka, który obsadzaliby Ukraińcy po to, by mieć swego męża zaufania w administracji autonomicznej w kraju. Zdaniem L. Kulczyckiego powierzenie tej funkcji Ukraińcowi da im wgląd we wszystkie sprawy kraju. Ukraiński wicemarszałek reprezentowałby także wobec Korony i rządu w Wiedniu interesy i pragnienia Ukraińców. Ustanowienie więc takiego urzędu miałoby dla Ukraińców duże znaczenie teoretyczne i praktyczne. Pilnym zagadnieniem wymagającym uregulowania było również utworzenie oddzielnej Rady Szkolnej Ukraińskiej, złożonej tylko z Ukraińców, jako zwierzchniej władzy nad ukraińskimi szkołami ludowymi i średnimi zakładami naukowymi. Rozbicie Rady Szkolnej Krajowej na polską i ukraińską, według L. Kulczyckiego, nie narażałoby Polaków na wielkie straty. Opanowana bowiem przez Polaków Rada i tak nie gwarantowała wychowania po swojemu młodzieży ukraińskiej. Szkolnictwo ukraińskie bowiem prowadzone było przez Ukraińców. Kontrola zaś Polaków i przewaga w Radzie Szkolnej Krajowej była dla Ukraińców przykra i upokarzająca22. Bardzo istotną kwestią było także założenie uniwersytetu ukraińskiego we Lwowie. Problem ten był kolejnym powodem ostrego antagonizmu polsko-ukraińskiego, który nasilił się w 1911 r. Polacy sprzeciwiali się powołaniu takiego uniwersytetu w stolicy Galicji. Siły polityczne nieprzychylne Ukraińcom (Narodowa Demokracja, Podolacy) organizowały wiece przeciwko uniwersytetowi rusińskiemu we Lwowie. Argumentowano to tym, że jego powstanie zagrozi polskiemu charakterowi miasta, będzie powodem awantur pomiędzy studentami obu narodowości oraz ułatwi agitację ukraińską gdyż młodzież jest żywiołem szczególnie podatnym na nią. Jeśli już godzono się na odrębny uniwersytet, to proponowano jego utworzenie nie we Lwowie, ale w Stanisławowie lub Kołomyi. Strona polska nie godziła się również na utrakwizację Uniwersytetu Lwowskiego, tj. zwiększenie liczby katedr ukraińskich w tym uniwersytecie, które by były przygotowaniem do założenia odrębnego uniwersytetu. Sprzeciwianie się Kola Polskiego w parlamencie wiedeńskim powstaniu uniwersytetu ukraińskiego uznał L. Kulczycki za szkodliwe. Stanowisko to, według niego, było także przyczyną ochłodzenia stosunków pomiędzy Kołem a rządem. Należało zgodzić się na założenie takiego uniwersytetu, ponieważ utrakwizacja Uniwersytetu Lwowskiego nie była korzystna ani dla Polaków, ani dla Ukraińców, a stawała się przyczyną konfliktów w łonie uczelni. Wykazywał on, że powstanie odrębnego uniwersytetu nie uchroni Lwowa przed napływem do niego Ukraińców. Z ekonomicznego zaś punktu widzenia uniwersytet taki mógł powstać jedynie we Lwowie, w którym było już zaplecze materialne w postaci biblioteki i laboratoriów oraz około tysiąca studentów pochodzenia ukraińskiego23. Należało także, według Kulczyckiego, dokonać podziału sum przeznaczonych na cele kulturalne i gospodarcze w Galicji, według stałego klucza, pomiędzy ukraińskimi a polskimi instytucjami. Kulczycki dowodził, że podział taki pomiędzy obu narodami byłby poważną zdobyczą dla Ukraińców. Proponował jego przeprowadzenie w ten sposób, by 22 O sytuacji szkolnictwa w Galicji zob.: J. Buszko, Galicja 1854-1914. Polski Piemont? s. 33-34. 2J L. Kulczycki, Ugoda polsko-ruska, cyt. wyd., s. 56-60.
Polacy otrzymali 2/3 tych środków, Ukraińcy zaś 1/3, co odpowiadałoby mniej więcej wielkościom płaconych podatków i byłoby bardziej sprawiedliwe. Kulczycki sądził wprawdzie, że realizacja przedstawionych postulatów nie zażegna w zupełności walki narodowościowej, niemniej usunie nieporozumienia i starcia w stosunkach pomiędzy obu narodami. Ukraińcy zdobywszy silną podstawę w reprezentacji i administracji krajowej, posiadając własną Radę Szkolną Krajową oraz uniwersytet, nie mieliby powodu występowania przeciwko rozszerzeniu autonomii Galicji. Walka narodowościowa po przeprowadzeniu powyższych reform nie miałaby tak brutalnego i ślepego charakteru. Proponowane reformy wzmocniłyby także Polaków, gdyż według niego: bylibyśmy wówczas silniejsi w państwie, autonomia nasza zyskałaby na sile, wiele energii, traconej dziś na jałową walkę, zużylibyśmy korzystniej, a społeczeństwo nasze mogłoby się łatwiej demokratyzować, co dałoby mu niemało sil. Są to korzyści bardzo ważne, których lekceważyć nie można 2425. Sceptycznie jednak zapatrywał się Kulczycki na wysuwany przez Ukraińców postulat podziału Galicji na Zachodnią - polską, i Wschodnią - ukraińską. Rozmieszczenie Polaków i Ukraińców w Galicji uniemożliwiało, jego zdaniem, nie tylko ścisłe, ale i przybliżone oddzielenie terytoriów narodowych. Pisał on: W Galicji Zachodniej Rusini wrzynają się wąskim pasem na Podkarpaciu daleko na Zachód. W Galicji Wschodniej Polacy w wielu powiatach posiadają bardzo znaczną mniejszość, a w dwu powiatach przytykających do Galicji Zachodniej (w Brzozowskim i Jarosławskim) mają większość; w powiecie Lwowskim wraz z samym Lwowem tworzą również większość 26. Uznanie rzeki San za granicę dwu terytoriów byłoby, w jego przekonaniu, niesłuszne, gdyż terytoria narodowe w Galicji Wschodniej nie są dość wyraźnie wyodrębnione. Zdaniem L. Kulczyckiego podział Galicji mógłby się odbyć tylko przy zagwarantowaniu praw mniejszości narodowym. Gwarancje takie osłabiłyby znacznie przewagę Ukraińców nad Polakami. Galicja Wschodnia bowiem pozbawiona wielkiej własności ukraińskiej oraz większych miast z przewagą Rusinów nie miałaby wyłącznie ukraińskiego charakteru. Walki narodowościowe w takiej sytuacji nie tylko by nie ustały, lecz zaostrzyłyby się jeszcze bardziej. Dla Polaków podział Galicji byłby ciężką ofiarą, gdyż spowodowałby oddanie ponad miliona rodaków pod obce rządy. Zdaniem Kulczyckiego podział Galicji mógłby się odbyć jedynie na tle ogólnej reorganizacji Austrii, na tle zmiany granic różnych jej krajów, np. Śląska, Bukowiny, Czech, co ogromnie komplikowałoby całą sprawę. W proponowanej ugodzie polsko-ukraińskiej należało zatem - jego zdaniem - wykluczyć sprawę podziału Galicji. Można jednak było, w opinii Kulczyckiego, w inny sposób uczynić zadość słusznym żądaniom Ukraińców. Proponował, by w powiatach gdzie stanowią oni większość ludności, urzędnikami zostali Ukraińcy, począwszy od starosty, a skończywszy na niższych urzędnikach. Wówczas mieliby oni gwarancję, że przynależne im prawa językowe byłyby należycie przestrzegane 27. Sugerował także, by przy tworzeniu jednostek administracyjno- -terytorialnych i autonomiczno-terytorialnych niższego rzędu mieć na względzie, aby jednostki takie były możliwie jednolite pod względem narodowościowym. Tam gdzie tego 24 Tamże, s. 71. 25 Tamże, s. 74. 26 Tamże, s. 69. 27 L. Kulczycki, Autonomia i federahzm w ustroju państw konstytucyjnych, Lwów 1906, s. 154.
nie można byłoby osiągnąć, należało dać Ukraińcom autonomię nieterytorialną, wyrażającą się w tym, że na obszarach mieszanych rozdzielano by fundusze na cele kulturalno- -oświatowe pomiędzy zamieszkujące je narodowości, zagwarantowano by w urzędach załatwianie spraw wjęzyku ojczystym oraz uchwalano by przez Sejmy narodowościowe specjalne podatki na własne cele28. W jego przekonaniu taka forma autonomii zabezpieczałaby Polaków przed atakami ze strony Ukraińców dając im możliwość własnego rządzenia się na mieszanych terytoriach. L. Kulczycki zwalczał niezwykle ostro publicystów narodowodemokratycznych, którzy głosili, że wszelkie porozumienie pomiędzy Polakami a Ukraińcami jest niemożliwe choćby z tego względu, iż Ukraińcy wysuwali postulat podziału Galicji. W broszurze Bankructwo Narodowej Demokracji w Galicji na tle obecnej sytuacji politycznej zwracał uwagę na moskalofilstwo narodowych demokratów. Zarzucał im, że prowadzą względem Ukraińców propagandę hakatyzmu, że dążą jedynie do utrzymania przewagi nad nimi. W jego przekonaniu społeczeństwo polskie powinno ze wzgardą odepchnąć rady tych, co nie bacząc na doświadczenie historyczne - pchają je na niebezpieczną drogę walki bezwzględnej z Rusinami, konfliktu z państwem itp. w imię źle zrozumiałej ambicji narodowej 29. Sądził, że przezwyciężenie naszego nacjonalizmu było jednym z najpilniejszych zadań polskiej polityki. Pisał:...to nasze nacjonalistyczne zaślepienie, ta nasza wyłączność - robi to, że kultura nasza jest mniej pociągająca niż dawniej, że siła jej asymilacyjna słabnie, co jest dla naszego rozwoju narodowego objawem bardzo niepomyślnym, gdyż nie asymilujemy już tak łatwo jak dawniej, napływających do nas żywiołów obcych 30. Zdaniem L. Kulczyckiego polityka polska w Galicji wobec Ukraińców była bezplanowa i prowadzona z dnia na dzień. Jeśli uznało się słuszne dążenia Ukraińców do rozwoju narodowego, to należało go umożliwić przez nadanie im pewnych instytucji i praw. Należało to uczynić bez niepotrzebnych starć. Demokratyzacja Galicji i poprawne ułożenie stosunków polsko-ukraińskich potrzebne było dla dalszego rozwoju i rozszerzenia autonomii. Kulczycki opowiadał się bowiem za przeobrażeniem Austrii w państwo federalistyczne, państwo, które zapewniłoby rozproszonym grupom narodowym autonomię nieterytorialną. Ta forma autonomii byłaby uzupełnieniem autonomii politycznej. Była to próba rozwiązania problemu, tj. umożliwienia rozproszonym mniejszościom narodowym zaspokajania swych potrzeb narodowych. Kulczycki zaproponował więc pewną koncepcję uregulowania stosunków polsko- -ukraińskich, wskazał drogę, na której dojść mogło do ustępstw z obu stron, do porozumienia się dwu narodów i złagodzenia wzajemnych antagonizmów, uprzedzeń i starć. Był on przekonany, że walka narodowościowa tam, gdzie są obok siebie różne narody, musi się odbywać, ale powinna być oparta na pewnym współzawodnictwie, a nie antagonizmie. Walka ta nie powinna niszczyć wspólnego terenu pracy w dziedzinie kultury i łamać praw narodów zamieszkujących wielonarodowościowe państwa. 28 Piszę o tym szerzej w innym miejscu. Zob. W. Wic, Federalizm i autonomia w poglądach L. Kulczyckiego, Studia Historyczne cyt. wyd., s. 601-605. 29 L. Kulczycki, Ugoda polsko-ruska, cyt. wyd., s. 76. 10 Tamże, s. 79.