Jacek Caban 1, Paweł Droździel 2, Andrzej Marczuk 3, Agnieszka Kluska 4 Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie, Politechnika Lubelska, Katolicki Uniwersytet Lubelski Przyczyny powstawania wypadków drogowych w Polsce 5 Wstęp Jednym z zagrożeń spowodowanych rosnąca aktywnością człowieka jest wzrost liczby zdarzeń drogowych. Największa liczba ofiar śmiertelnych na tle innych gałęzi transportu przypada na transport drogowy. O stanie aktualnego bezpieczeństwa w ruchu drogowego istotnych informacji dostarcza szczegółowa analiza zaistniałych wypadków, ich przyczyny oraz powstałe następstwa. Przykładowe szczegółowe badania wypadków drogowych i ich analizy, na terenie Szwecji w latach 1971 2004 zaprezentowano w pracy [4]. Problematyka stanu bezpieczeństwa ruchu drogowego jest stale aktualnym zagadnieniem i wciąż dużym problemem w wielu krajach. Różnymi aspektami bezpieczeństwa transportu zajmowali się również autorzy w prac [1, 2, 3, 5, 12, 13]. Zgodnie z intencją przedstawioną w Białej Księdze Transportu, na terenie Unii Europejskiej podejmowane są inicjatywy związane z poprawą poziomu bezpieczeństwa transportu oraz ze zmniejszeniem liczby ofiar śmiertelnych wypadków [6]. W roku 2010 Zgromadzenie Ogólne ONZ przyjęło rezolucję na temat planu działań wszystkich krajów na rzecz poprawy bezpieczeństwa ruchu drogowego [7]. Najnowszy, IV Europejski Program Działań na rzecz Bezpieczeństwa Ruchu Drogowego Unii Europejskiej stawia ambitny cel zmniejszenie o połowę liczby ofiar śmiertelnych w wypadkach drogowych w ciągu najbliższej dekady [9]. Wymienione w tym programie są inicjatywy na poziomie europejskim oraz krajowym o różnorodnym charakterze, m.in. zmierzające do poprawy bezpieczeństwa pojazdów, infrastruktury oraz zmiany zachowań uczestników ruchu drogowego. Jednym z ważniejszych problemów, jakie dotykają dziś Polskę, jest ciągle niski poziom bezpieczeństwa ruchu drogowego. Wynika to z dwóch powodów. Pierwszym jest wzrostu liczby pojazdów osobowych i ciężarowych oraz ciągników siodłowych, jaki dokonał się na przestrzeni ostatnich dwóch dekad. Drugi to zbyt wolna poprawa infrastruktury drogowej [2]. W niniejszej pracy zaprezentowano krótką analizę stanu bezpieczeństwa transportu drogowego w Polsce. Omówiono przyczyny wypadków drogowych do jakich doszło w roku 2014 z uwzględnieniem różnych czynników. Przedstawiona analiza stanu bezpieczeństwa została sporządzona w oparciu o istniejące raporty i sprawozdania odpowiednich organów państwowych dotyczących bezpieczeństwa ruchu drogowego. Zaprezentowano ogólny stan bezpieczeństwa ruchu drogowego w Polsce na przestrzeni ostatnich 14 lat tj. od roku 2001 do 2014. Stan bezpieczeństwa ruchu drogowego Głównymi przyczynami wypadków spowodowanych przez kierowców pojazdów samochodowych są niezmiennie (według kolejności zdarzeń) [6]: 1. prędkość nadmierna lub niedostosowana do warunków panujących na drodze, 2. nieustąpienie pierwszeństwa przejazdu, 1 Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie, Wydział Inżynierii Produkcji, Katedra Maszyn Rolniczych i Transportowych, 20-612 Lublin, ul. Głęboka 28, j.caban@pollub.pl 2 Politechnika Lubelska, Wydział Mechaniczny, Instytut Transportu, Silników Spalinowych i Ekologii, 20-618 Lublin, ul. Nadbystrzycka 36, p.drozdziel@pollub.pl 3 Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie, Wydział Inżynierii Produkcji, Katedra Maszyn Rolniczych i Transportowych, 20-612 Lublin, ul. Głęboka 28, andrzej.marczuk@up.lublin.pl 4 Katolicki Uniwersytet Lubelski im. Jana Pawła II, Wydział Prawa, Prawa Kanonicznego i Administracji, Instytut Administracji, 20-950 Lublin, Al. Racławickie 14, a.kluska@pollub.pl 5 Artykuł recenzowany. 703
3. niezachowanie bezpiecznej odległości między pojazdami, 4. nieprawidłowe zachowanie wobec pieszych. Na rysunku 1 przedstawiono stan bezpieczeństwa ruchu drogowego w Polsce na przestrzeni ostatnich 14 lat. Wśród danych znalazły się informacje dotyczące ogólnej liczby wypadków drogowych, ich ofiar śmiertelnych oraz liczby rannych w wyniku zaistniałych zdarzeń drogowych. 80000 Stan bezpieczeństwa ruchu drogowego w Polsce 70000 60000 50000 40000 68194 67498 53799 53559 63900 64661 51078 51069 61191 59123 48100 46876 63224 62097 49536 49054 56028 44196 48952 49501 38832 40065 45792 44059 42545 37046 35847 34970 30000 20000 10000 0 5534 5827 5640 5712 5444 5243 5583 5437 4572 3907 4189 3571 3357 3202 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Liczba wypadków Ofiary wypadków Ranni Rys. 1. Stan bezpieczeństwa ruchu drogowego w Polsce, Źródło: na podstawie [7, 9, 10, 14] Analizując dane przedstawione na rysunku 1 można stwierdzić, ż w Polsce w roku 2001 było łącznie 53 799 wypadków drogowych z 5 534 ofiarami śmiertelnymi, natomiast w roku 2014 liczby te odpowiednio wynosiły 34 970 wypadków i 3 202 ofiar śmiertelnych. Daje to spadek ogólnej liczby wypadków o 35,00 % w roku 2014 w stosunku do roku 2001. W przypadku liczby ofiar śmiertelnych był to spadek o 42,14 % w roku 2014. Także w przypadku liczby rannych w wypadkach drogowych w roku 2014 odnotowano spadek o 37,61 % w stosunku do liczby wypadków w roku 2001. Łączna liczba wypadków drogowych w okresie czasu 2001 2014 wyniosła 634 027, w których śmierć poniosło aż 67 218 osoby. Ofiary śmiertelne stanowią ponad 10% całkowitej liczby zaistniałych wypadków drogowych (10,60 %), w rozpatrywanym przedziale czasowym w Polsce. Analiza przyczyn wypadków w ruchu drogowym Na stan bezpieczeństwa wpływają czynniki techniczne oraz czynnik ludzki. Wśród nich można wymienić: warunki atmosferyczne, warunki drogowe, stan nawierzchni drogi, stan techniczny pojazdu oraz dyspozycja kierowcy. Na początku analizy przyczyn wypadków warto sprawdzić na jakim rodzaju drogi najczęściej dochodzi do wypadków. Do tego celu wykorzystano dane zestawione w tabeli 1, które pochodzą z raportu Komendy Głównej Policji. 704
Tabela 1. Dane o wypadkach wg kategorii drogi w roku 2013 i 2014 Źródło: [14] Kategoria drogi Wypadki Zabici Ranni 2013 r. 2014 r. 2013 r. 2014 r. 2013 r. 2014 r. Autostrady 289 351 40 58 414 529 Krajowe 8 398 8 312 1 237 1 168 11 142 10 913 Wojewódzkie 6 255 5 987 756 650 7 893 7 546 Powiatowe 8 462 9 041 691 749 10 339 10 712 Gminne 3 491 4 083 216 268 3 993 4 587 Z przedstawionych w tabeli 1 danych wynika, że najwięcej wypadków zdarzyło się na drogach powiatowych i krajowych a następnie na wojewódzkich i gminnych. Najmniej zdarzeń występuje na autostradach. W przypadku ofiar śmiertelnych w roku 2014, najwięcej osób zginęło na drogach krajowych, następnie powiatowych i wojewódzkich, analogicznie jest w przypadku liczby rannych. Na rysunku 2 przedstawiono szczegółowe zestawienie liczby wypadków i ich ofiar ze względu na odcinek drogi na jakim doszło do zdarzenia. Natomiast na rysunku 3 przedstawiono kategorię ze względu na odcinek drogi na jakim doszło do zdarzenia. Rys. 2. Zestawienie liczby wypadków i ich ofiar ze względu na odcinek drogi w roku 2013 Źródło: [10] Rys. 3. Zestawienie ciężkości wypadków ze względu na odcinek drogi Źródło: [10] 705
Nieprawidłowe Logistyka nauka Z przedstawionych na rysunku 2 danych wynika, że największa liczba wypadków występuje na prostym odcinku drogi oraz na skrzyżowaniach z droga z pierwszeństwem przejazdu. Następne co do liczby zdarzeń jest odcinek drogi na zakręcie lub łuku. Najmniej zdarzeń odnotowano na skrzyżowaniach równorzędnych, na których pojazdy poruszają się z mniejszymi prędkościami. Jak wynika ze statystyk nadmierna lub źle dobrana prędkość do panujących warunków na drodze jest pierwszą przyczyną wypadków, najczęściej właśnie na prostym odcinku drogi. W tym też przypadku dochodzi do jednych z najpoważniejszych w skutkach wypadków, jak pokazują dane na rysunku 3. Najcięższe wypadki zanotowano na wzniesieniu lub wierzchołku wzniesienia oraz spadku drogi. Szczegółowe zestawienie przyczyn wypadków drogowych zostało przedstawione w tabeli 2. Tabela 2. Główne przyczyny wypadków drogowych w roku 2013 i 2014 Źródło: [14] Przyczyny wypadków Wypadki Zabici Ranni 2013 2014 2013 2014 2013 2014 Niedostosowanie prędkości do warunków ruchu 8 276 7 489 966 855 11 344 10205 Nie udzielenie pierwszeństwa przejazdu 7 673 7 710 351 323 10 012 9 991 Wyprzedzanie 1 688 1 539 187 227 2 219 1990 Omijanie 565 538 53 53 596 567 Wymijanie 478 465 50 61 657 586 Zachowanie wobec pieszego 4 049 4 164 326 257 4 100 4 161 Skręcanie 930 919 65 57 1 084 1 063 Zawracanie 165 159 15 9 246 203 Cofanie 605 572 20 16 614 575 Jazda po niewłaściwej stronie drogi 574 544 111 113 847 783 Wjazd przy czerwonym świetle 481 492 20 25 695 707 Nieprzestrzeganie innych znaków i sygnałów 105 130 4 8 144 194 Niezachowanie bezpiecznej odległości między pojazdami 2 218 2 323 48 44 2 882 3 068 Jazda bez wymaganego oświetlenia 44 43 14 11 39 38 Zmęczenie, zaśnięcie 522 555 88 77 813 846 Jak wykazano w tabeli 2, prędkość jest główną przyczyną wypadków drogowych w Polsce. Drogę hamowania uzależnioną od prędkości pojazdu przedstawiono na rysunku 4, uwzględniając w tym czas reakcji wyrażony dystansem pokonanej drogi (kolor niebieski na rysunku). Pionowa linia określa położenie przeszkody (w tym przypadku pieszego) i wartość prędkości z jaką dojdzie do zderzenia z nim, lub przy niższych prędkościach czas zatrzymania na czas. 706
Rys. 4. Prędkość pojazdu w funkcji czasu reakcji i drogi hamowania Źródło: [8] Wyniki dobowych pomiarów prędkości przeprowadzone na polskich drogach, wykazały że ograniczenia prędkości respektowane są w znikomym zakresie, a prędkości dozwolone przekraczało: ponad 70% kierowców na drogach krajowych przechodzących przez wsie i małe miejscowości, drogach wojewódzkich przechodzących przez miasta powiatowe oraz dwujezdniowych ulicach w dużych miastach, ponad 60% kierowców na drogach powiatowych przechodzących przez wsie i małe miasta blisko 50% kierowców na drogach ekspresowych i autostradach, ponad 40% kierowców na jednojezdniowych ulicach w dużych miastach, drogach krajowych i wojewódzkich poza obszarem zabudowanym 15% kierowców na drogach powiatowych [8]. Na rysunku 5 przedstawiono tygodniowy rytm wypadków drogowych, liczby ich ofiar oraz poszkodowanych w wypadkach w Polsce w roku 2014. Niedziela Sobota Piątek Czwartek Środa Wtorek Poniedziałek 503 515 504 394 407 428 451 4 082 5 424 6 235 4 843 5 792 5 946 4 914 5 977 5 054 5 859 5 054 6 250 5 231 6 854 0 1 000 2 000 3 000 4 000 5 000 6 000 7 000 RANNI ZABICI WYPADKI Rys. 5. Tygodniowy rytm wypadków drogowych w Polsce w 2014 roku, opracowano na podstawie Źródło: [14] 707
Analizując dane na wykresie z rysunku 5, można stwierdzić, że najwięcej zdarzeń wystąpiło na początku i końcu tygodnia pracy, czyli w poniedziałek i piątek, natomiast najmniej w niedzielę. Dużym problemem na naszych drogach jest udział nietrzeźwych uczestników ruchu. Ta grupa kierujących w 2014 roku uczestniczyła w 3 522 wypadkach drogowych. W 2014 roku 2 579 wypadków było spowodowanych przez nietrzeźwych kierowców, w których straciło życie 363 osoby, a 2 971 zostało rannych. Niestety nadal najliczniejszą grupę nietrzeźwych sprawców wypadków stanowili kierujący pojazdami. Byli oni sprawcami 1 838 wypadków, w których straciło życie 256 osób, a 2 313 osób zostało rannych. W odniesieniu do ogólnej liczby wypadków spowodowanych przez kierujących pojazdami, nietrzeźwi stanowili 6,4% [14]. W porównaniu do roku ubiegłego zmniejszyła się liczba wypadków spowodowanych przez nietrzeźwych kierujących o 327 (-15,1%), zginęło mniej osób o 32 (-11,1%) oraz zanotowano mniej rannych o 478 osób (-17,1%) [13]. Innym, stosunkowo nowym zagrożeniem dla bezpieczeństwa w transporcie są kierujący pojazdami będący pod działaniem innego środka odurzającego czy narkotyków. W tej grupie kierujący spowodowali 33 wypadki, w których zginęło 10 osób, a 38 zostało rannych. W 2014 roku, w porównaniu z 2013 roku, nastąpił spadek liczby ujawnionych kierujących pojazdami pod wpływem alkoholu (w stanie po użyciu oraz w stanie nietrzeźwości) o 21 974 osoby [14]. Nietrzeźwi kierujący byli zatrzymani z powodu: prowadzenia samochodu w stanie po użyciu alkoholu z Art 87 1 KW i Art. 87 2 KW; Art. 178a 1 KK Prowadzenie pojazdu w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego; oraz Art. 178a 2 KK/ 87 1a KW kierowanie rowerem pod wpływem alkoholu. Ten ostatni zapis został wykreślony z Kodeksu Karnego na mocy nowelizacji ustawy z dnia 17 października 2013 roku. Zagadnienia dotyczące zmiany prawa w przypadku uczestników ruchu pod wpływem alkoholu zostały szeroko omówione przez Stefańskiego m.in. w opracowaniu [11]. W tabeli 3 zestawiono dane z roku 2014 w porównaniu do roku 2013, dotyczące rodzaju wypadków drogowych ze skutkiem śmiertelnym. Tabela 3. Rodzaje wypadków drogowych ze skutkiem śmiertelnym Źródło: [14] Zderzenie się pojazdów Rodzaj wypadku Wypadki Zabici 2013 r. 2014 r. 2013 r. 2014 r. boczne 533 502 598 535 czołowe 439 441 537 537 tylne 173 187 186 206 na pieszego 1 117 1 084 1 130 1 104 na drzewo 399 373 473 421 na słup, znak, inny obiekt 111 87 119 97 na pojazd unieruchomiony 19 30 20 32 Najechanie Wywrócenie się pojazdu 185 164 199 176 Inne rodzaje 65 71 72 79 Analizując dane w tabeli 3 można stwierdzić, że najbardziej tragiczne w skutkach jest najechanie na pieszego i drzewo oraz zderzenia boczne i czołowe pojazdów mechanicznych. Badania przyczyn wypadków drogowych są zainteresowaniem wielu badaczy również na świecie [4, 5, 12, 13]. Klauer i wspólnicy [5] wykazali, że około 78% wypadków i 65% sytuacji bliskich wypadkom spowodowanych jest czynnikami wpływającymi na odwrócenie uwagi. W innym badaniu Young i Lenné stwierdzają, że rozproszenie było czynnikiem decydującym w 23% wypadków i sytuacji w której prawie doszło do wypadku [13]. W świetle tych badań oraz przeprowadzonej analizy w warunkach krajowych można stwierdzić, że bezpieczeństwo w transporcie drogowym zależy również od koncentracji i zachowania kierujących pojazdami mechanicznymi. Zatem tak zwany czynnik ludzki jest decydujący o bezpieczeństwie na drogach. 708
Podsumowanie Z przeprowadzonej analizy stanu bezpieczeństwa ruchu drogowego w Polsce wynika, że podejmowane działania (obejmujące poprawę infrastruktury drogowej, zaostrzenie przepisów o ruchu drogowym itd.) przynoszą efekty w postaci mniejszej liczby wypadków i ich ofiar na przestrzeni badanego okresu czasu. Na podstawie przeprowadzonej analizy danych przyczyn wypadków drogowych należy stwierdzić, że głównymi przyczynami wypadków spowodowanych przez kierowców pojazdów mechanicznych są stale: 1. nadmierna lub niedostosowana do warunków panujących na drodze prędkość, 2. nieustąpienie pierwszeństwa przejazdu, 3. nieprawidłowe zachowanie wobec pieszych, 4. niezachowanie bezpiecznej odległości między pojazdami, 5. nieprawidłowe wyprzedzanie. Prędkość jest przyczyną wielu wypadków drogowych, do których dochodzi na prostych odcinkach drogi i przy dobrych warunkach atmosferycznych. Z przeprowadzonej analizy wynika również że do największej liczby wypadków dochodzi w poniedziałki i piątki, w tych dniach jest też znacznie większy ruch pojazdów. Obserwowany spadek liczby zdarzeń drogowych w Polsce jest ciągle niezadowalający i zbyt mały na tle innych krajów Unii Europejskiej. Podnoszenie poziomu bezpieczeństwa jest zagadnieniem złożonym i wymagającym determinacji wszystkich instytucji odpowiedzialnych za bezpieczeństwo ale również, a nawet przede wszystkim od samych uczestników ruchu drogowego. Streszczenie W artykule przedstawiono krótką analizę stanu bezpieczeństwa transportu drogowego w Polsce z uwzględnieniem przyczyn powstawania wypadków drogowych w roku 2014. Wedle intencji przedstawionej w Białej Księdze Transportu, na terenie Unii Europejskiej podejmowane są inicjatywy związane z poprawą poziomu bezpieczeństwa transportu oraz ze zmniejszeniem liczby ofiar śmiertelnych wypadków. Analizy stanu bezpieczeństwa w transporcie drogowym dokonano na podstawie raportów i sprawozdań odpowiednich organów państwowych. Zaprezentowano wybrane aspekty przyczyn wypadków i akty prawne dotyczące bezpieczeństwa ruchu drogowego. Słowa kluczowe: bezpieczeństwo transportu, transport drogowy, wypadki drogowe The causes of road accidents in Poland Abstract The article presents a comparative analysis of the state of road transport in Poland in 2014, taking into consideration causes of road accidents. According to the intention introduced in the White Paper on Transport, in the European Union are taken initiatives to improve transport safety and to reduce the number of road fatalities. The analysis of the state of road transport safety was done on the basis of reports and statements of the relevant state bodies. Selected aspects of the causes of accidents and legal acts concerning road transport safety were presented. Keywords: Traffic Safety, Road Transport, Road Accidents LITERATURA / BIBLIOGRAPHY [1]. Caban J., Droździel P., Liśćak Š., Wybrane aspekty stanu bezpieczeństwa w transporcie drogowym. Zeszyty Naukowe Instytutu Pojazdów 2012, nr 3(89). [2]. Caban J., Vrábel J., Droździel P., Stan bezpieczeństwa transportu drogowego w Polsce i na Słowacji w porównaniu z innymi krajami UE. Autobusy 2013, nr 3. 709
[3]. Caban J., Droździel P., Barta D., Liščak Š., Vehicle tire pressure monitoring systems. DIAGNOSTYKA 2014, no. 3, vol. 15, s. 11-14. [4]. Elvik R., Kolbenstvedt M., Elvebakk B., Hervik A., Bræin L., Costs and benefits to Sweden of Swedish road safety research. Accident Analysis and Prevention 2009, No. 41. [5]. Klauer, S., Dingus, T.A., Neale, V.L., Sudweeks, J.D., Ramsey, D.J., The Impact of Driver Inattention on Near-Crash/Crash Risk: An Analysis using the 100-car Naturalistic Driving Study Data. National Highway Traffic Safety Administration 2006. [6]. Merkisz J., Tarkowski S., Wybrane aspekty wykorzystania pokładowych urządzeń rejestrujących w pojazdach samochodowych. Eksploatacja i Niezawodność, 2011, nr 2. [7]. Narodowy Program Bezpieczeństwa Ruchu Drogowego 2013-2020. Krajowa Rada Bezpieczeństwa Ruchu Drogowego, Warszawa 2013, materiał PDF. [8]. Prędkość, Krajowa Rada Bezpieczeństwa Ruchu Drogowego, 2014. materiał PDF. [9]. Raport. Stan bezpieczeństwa ruchu drogowego. Działania realizowane w zakresie bezpieczeństwa ruchu drogowego w 2011 roku oraz rekomendacje na rok 2012. Krajowa Rada Bezpieczeństwa Ruchu Drogowego, materiał PDF. [10]. Stan bezpieczeństwa ruchu drogowego oraz działania realizowane w tym zakresie 2013. Krajowa Rada Bezpieczeństwa Ruchu Drogowego, materiał PDF. [11]. Stefański R.A., Zasadność kontrawencjonalizacji prowadzenia w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego pojazdu nie mechanicznego. Prokuratura i Prawo 2014 nr 4, s. 48-63. [12]. Šukalová V., Ceniga P., Current Problems Of Road Transport Safety In Slovak Republic. TTS Technika Transportu Szynowego, 2012, nr 9. [13]. Young, K.L., Lenné, M.G., Driver engagement in distracting activities and the strategies used to minimise risk. Safety Science 48 (3) 2010, pp. 326 332. [14]. http://statystyka.policja.pl/st/ruch-drogowy/76562,wypadki-drogowe-raporty-roczne.html Stan bezpieczeństwa ruchu drogowego w Polsce w 2014 roku. Komenda Główna Policji. 710