Beata Machul-Telus Karaimi polscy - ze szczególnym uwzględnieniem działalności warszawskiej 1. Karaimi, zgodnie z Ustawą o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz języku regionalnym z 2005 roku 2, są jedną z czterech mniejszości etnicznych (obok Romów, Tatarów i Łemków) uznanych w Polsce. Mniejszością etniczną, w rozumieniu ustawy, jest grupa obywateli polskich, która spełnia łącznie następujące warunki: 1) jest mniej liczebna od pozostałej części ludności Rzeczypospolitej Polskiej; 2) w sposób istotny odróżnia się od pozostałych obywateli językiem, kulturą lub tradycją; 3) dąży do zachowania swojego języka, kultury lub tradycji; 4) ma świadomość własnej historycznej wspólnoty etnicznej i jest ukierunkowana na jej wyrażanie i ochronę; 5) jej przodkowie zamieszkiwali obecne terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, od co najmniej 100 lat; 6) nie utożsamia się z narodem zorganizowanym we własnym państwie. Karaimi są najmniej liczną mniejszością etniczną w Polsce. Podczas przeprowadzonego w 2002 r. Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań narodowość karaimską zadeklarowało 43 obywateli polskich. Według karaimskich rejestrów liczba ta wynosi około 120 osób. Dysproporcja pomiędzy tymi wartościami wynika z różnego samookreślenia przedstawicieli tej społeczności. Podstawowym kryterium jest: narodowość Karaim, wyznanie karaimskie. Pozostałe to: narodowość Polak, wyznanie karaimskie oraz narodowość Polak, wyznanie inne niż karaimskie. Są też osoby, które nie określają narodowości ani wyznania 3. Bardzo trudno jest, zatem stwierdzić faktyczną liczbę osób pochodzenia karaimskie- 1 Tekst został opublikowany w roku 2009 w numerze 3 Studiów Mazowieckich. 2 Ustawa o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym, z dnia 6 stycznia 2005 r (Dz.U. 2005 Nr 17, poz. 141; zm. Dz.U. 2005 Nr 62, poz. 550) 3 Abkowicz M., Karaimi we Wrocławiu, [w:] Almanach Karaimski, pod red. M. Abkowicz i A. Sulimowicz, Wrocław Bitik 2007, s.107 1
go w Polsce. Według prof. Pełczyńskiego, badacza tej społeczności, obecnie liczebność karaimów w Polsce to ok. 100 osób 4. Rys historyczny. Karaimi - to określenie zarówno doktryny religijnej, jak i grupy etnicznej. Nazwa doktryny pochodzi od hebrajskiego i arabskiego qara - "czytać", "recytować" (Pismo Święte). Doktryna wyłoniła się w VIII wieku n.e. z judaizmu wśród Żydów w Persji powstała grupa religijna, która uprościła szereg zasad judaizmu, odrzucając Talmud, jako interpretację zbędną i często sprzeczną z Pismami Starego Testamentu. Za pierwszego kodyfikatora religii karaimskiej uważany jest Anan ben Dawid z Basry, który głosił, że Stary Testament jest tak doskonały, iż nie może być zmieniany, ani niczym uzupełniany. Podstawą tego wyznania jest Pięcioksiąg, zwłaszcza Dekalog, wraz z zasadą i obowiązkiem niezależnej ich interpretacji. Podstawę ich wiary stanowi Stary Testament, zwłaszcza Dekalog, przy czym zasadą i obowiązkiem każdego Karaima jest indywidualna, niezależna od żadnych autorytetów interpretacja tych tekstów. Nie może być jednak ona sprzeczna z Biblią 5. Duchowni karaimscy (hacham, hazzan, ochuwczu) są obieralni, a ich zadaniem jest przede wszystkim przewodniczenie w zbiorowych modlitwach w karaimskich kościołach (kenesach). Na liturgię składają się Psalmy i fragmenty innych ksiąg biblijnych, a także osnute na ich kanwie hymny i pieśni religijne różnych autorów. Liturgia odprawiana jest w języku hebrajskim oraz w języku karaimskim należącego do kipczackiej grupy języków tureckich 6. Dla celów religijnych i do użytku liturgicznego Karaimi posługują się kalendarzem, opartym na obliczeniach faz księżycowych. Miesiące księżycowe różnią się od miesięcy kalendarza słonecznego, liczą, bowiem przeciętnie 29 (czasem 30) dni. Rok księżycowy jest zatem krótszy od roku słonecznego o 11 dni. Aby wyrównać tę różnicę, która po 32 latach wyniosłaby cały rok, co dwa lub trzy lata (w cyklu 19-letnim, tzw. meton od nazwiska greckiego astronoma Metona, obowiązuje określona ko-lejność) dodaje się 13-ty miesiąc, tworzący lata przestępne. Księżycowy cykl 19 lat ( meton ) stanowi 235 miesięcy księżycowych, tzn. 6939 dni, czyli 19 lat słonecznych 7. Obecnie dominuje pogląd, że karaimizm powstał w wyniku złożenia się szeregu czynników historycznych, m.in.: istnienia licznych heterodoksyjnych trendów w środowiskach żydowskich Mezopotamii, pojawienia się islamu i spowodowanego tym faktem fermentu spo- 4 Pełczyński G., Karaimi Polscy, Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Poznań 2004, s.35 5 Dubiński A., Karaimi, Jednota pismo religijno-społeczne NR 8-9 / 1991, 12.02.2005 6 Rumpel A., Karaimi Polsce jako mniejszość etniczna i religijna, www.kosciol.pl, 10.06.2005r. 7 Zajączkowski A., Zarys religii karaimskiej, Bitik, Wrocław 2006, s. 15 2
łecznego na Bliskim Wschodzie, rozproszenia Żydów i w efekcie życia z dala od głównych ośrodków nauczania rabinicznego 8. Dzięki działalności karaimskich misjonarzy, wyznanie karaimskie promieniowało we wszystkich kierunkach i w ciągu VIII-X wieku rozprzestrzeniło się w Syrii, Mezopotamii, Azji Mniejszej i in. Jego wpływy poprzez Afrykę północną sięgnęły aż po Ocean Atlantycki (Maroko), dotarły też i do stepowych obszarów nadkaspijsko-czarnomorskich. Wśród ludów półkoczowniczych tureckich znalazły się również duże grupy ludności wyznającej religie karaimską 9. Karaimi, prowadząc działalność misyjną, zdołali nawrócić część ludności Chazarii. Imperium chazarskie, choć krótkotrwałe, obejmowało tereny całej dzisiejszej południowej Rosji. Karaimizm przyjęła część ludności pochodzenia tureckiego osiadła na Półwyspie Krymskim i stepach południoworuskich. Współcześni Karaimi polscy, litewscy i krymscy wywodzą się z części ludności państwa chazarskiego oraz - po jego upadku w drugiej połowie X wieku - z przybyłych później na te ziemie szczepów kipczackopołowieckich pochodzenia tureckiego 10. W XIV wieku część owych Karaimów przybyła z Krymu na ziemie Wielkiego Księstwa Litewskiego i związała się z państwem litewsko-polskim. Według tradycji sprowadził ich książę Witold, najpierw na granicę Wielkiego Księstwa z posiadłościami Zakonu Kawalerów Mieczowych (głównie do miast Poniewież, Troki i Wilno), a później do grodów ruskich (Łuck, Halicz, Lwów). Najważniejszą i najsilniejszą gminą, nawet po przyłączeniu Rusi i Ukrainy do Korony w 1569 r., pozostawała wspólnota trocka. Taką pozycję zachowała 8 Tomal M., Z dziejów antyrabinicznej polemiki karaimskiej w X wieku, Studia Judaica 3, 2000 nr 2(6), s.164 9 Zajączkowski A., op.cit. s.8 10 Dubiński A., op.cit. Rysunek 1. Główne społeczności karaimów w Europie Wschodniej i Środkowej w końcu XIV w. Źródło: Szyszman Sz.,Karaimizm doktryna i historia, Bitik, Wrocław 2005 3
przez cały okres istnienia Rzeczypospolitej. Wielki książę litewski Kazimierz Jagiellończyk (od 1447 r. król Polski) na mocy swego przywileju z 27 marca 1441 r. nadał gminie trockiej, nazwanej w dokumencie Żydami trockimi, prawo magdeburskie 11. W 1646 Karaimi troccy wyjednali u króla Władysława IV Wazy przywilej, na mocy którego zakazano Żydom osiedlać się w Trokach oraz prowadzić handel w tym mieście. Przepisy te nie były przestrzegane, a Żydzi stopniowo osiedlali się w Trokach. W 1680 r. mieszkało w Trokach 30 rodzin karaimskich i prawdopodobnie jedna żydowska, zaś w 1765 r. - 300 Karaimów i 150 Żydów 12. W 1837 r. na Krymie, a w 1857 w Trokach dekretem carskim ustanowiono Karaimski Zarząd Duchowny oraz urząd hachana, który odtąd był duchowym i świeckim zwierzchnikiem całej społeczności karaimskiej. Miejscem jego rezydowania stała się Eupatoria. Podczas I wojny światowej i rozpoczętej po niej wojny domowej na froncie zginęło wielu zmobilizowanych karaimów. W 1915 r. wszystkie gminy prowincji zachodnich znalazły się w strefie działań wojennych i mieszkańcy cywilni zostali ewakuowani do prowincji centralnych. Te przesiedlenia zachwiały strukturą społeczną i były ciężką próbą dla poszczególnych jednostek. Po zakończeniu działań wojennych wiele osób nie powróciło w rodzinne strony, lecz rozpierzchło się po terytoriach Rosji 13. Wraz z końcem I wojny światowej dobiegł kresu trwający prawie półtora wieku okres bytności karaimów w Imperium Rosyjskim. Nastąpił całkowity zanik wszystkich struktur karaimizmu w tej części świata 14. Rysunek 2. Społeczności karaimskie w Europie w 1914 r. Źródło: Szyszman Sz.,Karaimizm doktryna i historia, Bitik, Wrocław 2005 11 Almanach Karaimski, pod red. M. Abkowicz i A. Sulimowicz, Wrocław Bitik 2007, s.61 12 ibidem 13 Szyszman.s.121 14 Szyszman.s.122 4
W 1918 roku większość skupisk karaimskich z terenów dawnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów znalazła się w granicach Państwa Polskiego. W 1927 roku została ogłoszona w Polsce autokefalia wyznania karaimskiego15. Po I wojnie światowej istniały na terenie Rzeczypospolitej cztery dżymaty (gminy wyznaniowe): w Trokach, Wilnie, Łucku i Haliczu, a dżymat w Poniewieżu na Litwie Kowieńskiej także poczuwał się do łączności z Polską. Uznaje się, że było wówczas w naszym kraju ok. tysiąca Karaimów 16. Z kilkudziesięciu gmin niegdyś istniejących na dawnych, historycznych ziemiach Polski i Litwy, do XX w. przetrwały tylko cztery: w Haliczu, Łucku, Trokach i Poniewieżu. W XIX w. nową gminę w Wilnie założyli członkowie gminy z Trok, oddalonych około trzydziestu kilometrów od Wilna. Po I wojnie światowej prawie wszystkie znalazły się ponownie na terytorium Polski, z wyjątkiem gminy w Poniewieżu, która znajdowała się na Litwie. Gminy w Polsce były kontynuacją gmin z Imperium Rosyjskiego - dążyły do zdobycia takiego samego prestiżu w świecie karaimskim, jakim cieszyły się niegdyś gminy krymskie. Ale będąc podobne do nich nawet pod względem wad, nie były w stanie stać się aktywnymi centrami karaimizmu. Bardzo ograniczona działalność kulturalna tych gmin pozostawała na poziomie lokalnym i nie wykraczała ponad kwestie folkloru17. Świadomość etniczna Karaimów zaczęła budzić się w XIX wieku. Grzegorz Pełczyński wskazuje na jej trzy składniki: przekonanie o wspólnym pochodzeniu, świadomość odrębności etnicznej oraz stosunek do terytorium - można uznać, że Karaimi polscy mieli trzy ojczyzny ideologiczne: Krym, Ziemia Święta oraz Polska, przede wszystkim od czasów odrodzenia po I wojnie światowej - w tym też czasie w sposób w pełni uzasadniony można ich nazwać Karaimami polskimi, ze względu na spore już zasymilowanie z polską społecznością i lojalność wobec Rzeczypospolitej 18. Rozwój świadomości etnicznej można niewątpliwie wiązać z istnieniem warstwy inteligencji karaimskiej, głównie pracowników rosyjskiej administracji, wśród których narodził się nieformalny ruch odrodzenia etnicznego, zmierzający do pogodzenia tradycji z nowymi przemianami społecznymi. Objawiało się to zwłaszcza w rozwoju literatury pięknej, zapoczątkowaniu czasopiśmiennictwa w języku rosyjskim i złagodzeniu przepisów kultu religijnego (m.in. wzrost znaczenia języka karaimskiego zamiast hebrajskiego w liturgii) 19. 15 Dubiński A. op.cit. 16 G. Pełczyński: Karaimi polscy, Sprawy Narodowościowe 1993, z.1, s.284 17 Szyszman.s.127 18 Pełczyński G.: Karaimi polscy, Sprawy Narodowościowe 1993, z.1s.282 19 Pełczyński G.: Karaimi polscy...,, s.283 5
Apogeum rozkwitu życia kulturalnego Karaimów w Polsce przypada na okres międzywojenny. Ta licząca wówczas ok. 1000 osób mniejszość zawdzięczała to zapewne stosunkowo licznej warstwie inteligencji pragnącej odrodzenia swej społeczności 20. Karaimi częstokroć osiedlali się w Warszawie. Byli to głównie urzędnicy zatrudnieni w carskiej administracji. Trudno określić, jaka była ich liczba, gdyż nie wszyscy zostawali tu na stałe. Nie utworzyli też w Warszawie nowego dżymatu, lecz gromadzili się z okazji świąt czy innych uroczystości w mieszkaniach prywatnych. W 1980 Karaimi założyli swój cmentarz, który służy im do dziś 21. W dwudziestoleciu międzywojennym Warszawska grupa Karaimów liczyła ok. 12-15 osób. Często były to wybitne postaci, jak np. Ananiasz Zajączkowski rozpoczynający karierę będąc lektorem języka tureckiego w nowo powstałym Instytucie Orientalistyki Uniwersytetu Warszawskiego. Po otrzymaniu profesury w 1935 roku stworzył warszawską turkologię. Uważany jest za jednego z najwybitniejszych turkologów europejskich, prekursora edycji zabytków kipczackich 22. Kolejna wybitna postać warszawska to Emil Kobecki jeden z członków założycieli Instytutu Wschodniego w Warszawie, honorowy prezes gminy wyznaniowej w Trokach, cieszący się wielka estymą wśród warszawskich Karaimow i Rysunek 3. Społeczności karaimskie w Europie w 1937 r. Źródło: Szyszman Sz.,Karaimizm doktryna i historia, Bitik, Wrocław 2005 20 ibidem 21 Pełczyński G., Rys dziejów Karaimów warszawskich, [w:] Warszawa, etniczne i społecznokulturowe zróżnicowanie miasta (XVII-XXw.) pod red. A.Stwarza, Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Warszawa 1998, s.64 22 Zajączkowska-Łopatto M.E., Działalność zawodowa i społeczna Karaimów Trockich w Warszawie w XX wieku, [w:] Orient w tradycji społeczeństwa Wielkiego Księstwa Litewskiego: Tatarzy i Karaimi, pod red. Prof. Vygintas Bronius Pšibilskis, Vilniaus Universiteto Leidykla 2008,s.302 6
Tatarów 23. Maria Emilia Zajaczkowska-Łopatto opisując postaci społeczności karaimskiej tego okresu wskazuje także na fakt, że Warszawa przyciągnęła również karaimskich przedsiębiorców. Izajasz Jutkiewicz w 1941 roku odkupił nieczynną wytwórnie gilz i na nowo uruchomił jej działalność pod nazwą Ben-Ha-Kar. Jago żona Nadzieja z domu Dubińska, pracowała w urzędach pocztowych Żyrardowa, Pruszkowa i Warszawy 24. Dom Państwa Jutkiewiczów był miejscem niezwykłej gościnności, otwartości i kultywowania tradycji. Po Powstaniu Warszawskim, Niemcy zorganizowali w Pruszkowie obóz dla wypędzonych mieszkańców stolicy. Dom Państwa Jutkiewiczów, był w tym czasie opoką dla wszystkich potrzebujących. Bohaterską postacią okresu II wojny światowej był m.in.. inżynier-radiowiec Jan (Isaj) Pilecki. Podczas oblężenia Warszawy we wrześniu 1939 roku nagrywał on wystąpienia Prezydenta Warszawy Stefana Starzyńskiego, wskutek czego musiał ukrywać się przed Niemcami i wstąpił do konspiracyjnej organizacji Służba Zwycięstwu Polski. Został aresztowany i zesłany do obozu w Auschwitz, gdzie potajemnie prowadziła nasłuchy radiowe25. Podczas II wojny światowej Karaimów nie dotknął los Żydów czy Romów tylko dlatego, że indagowany przez Niemców światowej sławy lwowski antropolog Jan Czekanowski, zaświadczył w 1942 roku o ich tureckim pochodzeniu 26. Po II wojnie światowej i włączeniu Litwy oraz wschodnich regionów Polski do ZSRR, również wszystkie gminy karaimskie z tych terenów znalazły się w nowej sytuacji. Z pięciu kenes karaimskich została w Związku Radzieckim tylko jedna w Trokach 27. Po repatriacji do Polski ok. 200 Karaimów rozproszyło się pojedynczo lub w niewielkich grupach po całym obszarze Polski 28. Wielu Karaimów, zwłaszcza ze starszego pokolenia, pozostało jednak w ZSRR, uważając, że wyjazd z tradycyjnych siedzib osłabi tożsamość grupy karaimskiej. Prognozy te do pewnego stopnia się sprawdziły. Ze względu na rozproszenie ograniczony został, czego skutkiem jest obumieranie tradycji, znajomości języka, obrzędów i liturgii u młodego, wychowanego już w Polsce pokolenia 29. Największą liczebność w Polsce powojennej Karaimi osiągnęli na początku lat sześćdziesiątych, liczyli wtedy niecałe 300 osób. Następnie liczba ta zaczęła gwałtownie spadać. 23 Zajączkowska-Łopatto M.E op.cit., s.302 24 Zajączkowska-Łopatto M.E op.cit., s.303 25 Zajączkowska-Łopatto M.E op.cit., s.304 26 Juzwa-Ogińska A., Kara znaczy czytać. Rzecz o Karaimach, najmniejszej polskiej mniejszości, Pro Memoria nr 6 (7) 15 września 2003 27 Szyszman Sz., Karaimizm. Doktryna i historia., Wrocław, Bitik 2005, s 138 28 Szyszman Sz., op.cit, s. 139 29 Dziąćko K., Mniejszości etniczne w Polsce Karaimi, www.etnologia.pl 7
Głównym skupiskiem Karaimów stała się Warszawa i jej okolice. W pierwszych latach powojennych mieszkańcy różnych dzielnic stolicy a także miejscowości podwarszawskich zbierali się w poszczególnych mieszkaniach, by móc wspólnie celebrować uroczystości i święta. Z czasem jednak, wskutek zaniku znajomości liturgii, wspólne modlitwy odbywały się głownie na cmentarzu karaimskim przy u. Redutowej. Zachowanie karaimskich tradycji zależało w dużej mierze od endogamii. W tak nielicznej społeczności stawała się ona coraz mniej możliwa. Zaczęły przeważać małżeństwa mieszane, nieuchodzące już (jak w dwudziestoleciu międzywojennym), za naganne 30. Osoby łamiące zasadę endogamii mogły nadal przynależeć do wspólnoty karaimskiej, natomiast ich dzieci, mimo iż mogły utrzymywać kontakty z karaimskimi krewnymi, nie były uważane za Karaimów 31. W roku 1936 Sejm Rzeczypospolitej przyjął ustawę o stosunku państwa do Karaimskiego Związku Religijnego w RP 32, w oparciu o którą utworzono Karaimski Związek Religijny art.1 Karaimski Związek Religijny w Rzeczypospolitej Polskiej, posiadający własny ustrój i własny zarząd wewnętrzny, jest samodzielny i niezależny od jakichkolwiek obcokrajowych władz duchownych lub świeckich. Zwierzchnią władzą Karaimskiego Związku Religijnego jest Hacham Karaimski w Rzeczypospolitej Polskiej, który sprawuje naczelny zarząd spraw wyznania, nadzór nad całym duchowieństwem karaimskim i pieczę nad potrzebami religijnymi Karaimów w RP. Stanowisko Hachana jest dożywotnie. Na czele gminy wyznaniowej stoi Hazzan, którego zastępcą i pomocnikiem jest Szamasz, obaj wybierani przez ogólne zebranie członków karaimskiej gminy wyznaniowej, zatwierdzani na stanowiskach przez Hachana. Pomocnikami Szamaszów są Ochuwczowie, których mianuje Hacham. Jedynym hazzanem w powojennej Polsce był Rafał Abkowicz. Od 1929 do 1938 pozostawał na stanowisku hazzana i nauczyciela religii w Łucku na Wołyniu. W 1938 został przeniesiony na równorzędne stanowisko do Wilna, gdzie pełnił tę funkcję do roku 1946, do czasu repatriacji do Polski. W marcu 1946 wyjechał z żoną i młodszymi synami do Polski i osiedlił się we Wrocławiu. W Polsce podjął pracę w charakterze. księgowego, a w latach jednocześnie organizując Karaimską Gminę Wyznaniową we Wrocławiu oraz kenesę (kaplicę), 30 Pełczyński G., Rys dziejów Karaimów Warszawskich, [w:] Warszawa: etniczne i społecznokulturowe zróżnicowanie miasta (XVII-XX w.), pod red. A. Stawarza, Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Warszawa 1998, s.66 31 Pełczyński G., Karaimi Polscy, PTPN, Poznań 2004, s. 47 32 Ustawa z dnia 21 kwietnia 1936 r. o stosunku Państwa do Karaimskiego Związku Religijnego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. z dnia 24 kwietnia 1936 r.) 8
która działała do 1989 roku 33. Zmarł we Wrocławiu w 1992 roku a pochowany jest na Cmentarzu Karaimskim w Warszawie. Dzień dzisiejszy. Obecnie największe skupisko Karaimów Polskich mieści się w Trokach na Litwie. Działają tam dwie organizacje karaimskie: Towarzystwo Kultury Karaimskiej oraz Religijne Stowarzyszenie Litewskich Karaimów. Karaimi mieszkający w Polsce zrzeszeni są w dwóch organizacjach: kontynuującym tradycje międzywojenne Karaimskim Związku Religijnym, pod przewodnictwem profesora Szymona Pileckiego oraz w Związku Karaimów Polskich w RP, kierowanym przez Mariolę Abkowicz. Członkowie mniejszości karaimskiej mieszkają przede wszystkim w Warszawie i okolicach, ale także we Wrocławiu oraz w Trójmieście, Opolu i Krakowie. Odległe od siebie miejsca zamieszkania nie sprzyjają konsolidacji ludności karaimskiej a brak codziennych kontaktów również nie ożywia życia społecznego i utrudnia w dużej mierze kultywowanie języka ojczystego. Największe skupisko Karaimów polskich znajduje się w Warszawie - żyje tu ok. 50 osób należących do tej mniejszości etnicznej. Większość należy do inteligencji a dziedziną, w której członkowie tej społeczności notują największe osiągnięcia naukowe jest turkologia 34. To właśnie w Warszawie, w 1997 roku podjęto decyzję o powołaniu Związku Karaimów Polskich - stowarzyszenia społeczno-kulturalnego. Pierwszym poważnym wyzwaniem organizacyjnym Związku stały się Karaj Kiuńlari Dni Karaimskie, które odbyły się w dniach 19-21 września 2003 roku w Warszawie. Uczestnikami Dni Karaimskich było 279 gości, w tym 95 z Polski, pozostali z 11 krajów: Litwy (82), Krymu i Ukrainy (37), Rosji (32), Francji (3), Australii (1), Estonii (3), Kanady (1), Niemiec (3), Węgier (10), USA (2). Na program imprezy złożyły się: seminarium pt. Dziedzictwo narodu karaimskiego we współczesnej Europie, koncert twórców kultury karaimskiej, warsztaty kulinarne, taneczne oraz prezentacje kuchni karaimskiej. Schemat tego spotkania był w kolejnych latach powielany na szeregu spotkań popularyzatorskich i konferencjach naukowych organizowanych lub współorganizowanych przez Związek (np. Tydzień Kultury Karaimskiej w Warszawie, w 33 Karaimska baza literacko-bibliograficzna e-jazyszłar, www.jazyszlar.karaimi.org 34 Pełczyński G., Rys dziejów Karaimów Warszawskich, [w:] Warszawa: etniczne i społecznokulturowe zróżnicowanie miasta (XVII-XX w.), pod red. A. Stawarza, Warszawa 1998, s.67 9
październiku 2004 r., Spotkania z Historią i Kulturą Karaimów Polskich w Warszawie, w grudniu 2005 r.) 35. Związek propaguje tradycje i kulturę karaimską także poprzez działalność wydawniczą. W 1999 roku reaktywowano wydawanie znanego w latach 80-tych czasopisma "Coś" założonego przez grupę polskiej młodzieży karaimskiej. W 1989 r. tytuł zmieniono na Awazymyz (z karaim. Nasz Głos). Jest to czasopismo historyczno-społeczno-kulturalne. W latach 1999-2003 czasopismo było wydawane tylko w wersji elektronicznej i dostępne jedynie dla przedstawicieli społeczności karaimskiej w Polsce i na Litwie. Od 2004 roku pismo ukazuje się również drukiem. Na łamach pisma poruszane są tematy z zakresu historii i dnia dzisiejszego Karaimów w Polsce. Popularyzuje ono literaturę i kulturę karaimską oraz karaimski język. Od 1999 roku redaktorem naczelnym pisma jest Mariola Abkowicz. W 2003 roku rozpoczęła działalność karaimska oficyna wydawnicza "Bitik". Stanowi ona kolejny bastion walki o zachowanie dorobku kulturowego. Wydawane tu są książki i broszury, które przybliżają czytelnikom problematykę karaimską, m.in.: Zarys religii karaimskiej Ananiasza Zajączkowskiego czy historyczne opracowanie Szymona Szyszmana Karaimizm. Historia i doktryna 36. Ta ostatnia praca zaopatrzona jest w wyczerpującą bibliografię i pozwala, także laikom, szerzej zapoznać się z karaimizmem, naświetla jego powstanie, rozwój do obecnej postaci i wpływ, jaką jego idee wywarły na formowanie się poszczególnych grup wiernych. Oprócz działalności wydawniczej Związek promuje działalność Karaimskiego Zespołu Folklorystyczny Dostłar (Przyjaciele). Funkcjonuje on w Warszawie od roku 2003. Początkowo pod nazwą Sanduhacz (Słowik) występowała w nim karaimska młodzież z Polski i Litwy. Jesienią 2006 sekcja polska zespołu przyjęła nazwę Dostłar. Zespół zaprezentował się po raz pierwszy latem 2003 roku na Wileńszczyźnie, w Trokach, by następnie występować w wielu imprezach zarówno polonijnych, jak i poświęconych folklorowi mniejszości narodowych na terenie Polski, Litwy oraz Ukrainy. Zespół kultywuje tradycje folkloru karaimskiego, tańcem, śpiewem oraz ruchem scenicznym prezentując kulturę i język przodków 37. Związek Karaimów Polskich, na mocy porozumienia 38 zawartego z Karaimskim Związkiem Religijnym, odpowiada za bieżące utrzymanie Karaimskiego Cmentarza w War- 35 Almanach Karaimski, pod red. M. Abkowicz i A. Sulimowicz, Wrocław Bitik 2007, s.109 36 Abkowicz M., Karaimi tu i teraz, Jednota NR 5-6 / 2006 37 Oficjalna strona internetowa Zespołu Dostłar: www.dostlar.karaimi.org 38 Porozumienie zawarte w dniu 14 stycznia 2005 r. pomiędzy Związkiem Karaimów Polskich a Karaimskim Związkiem Religijnym w Rzeczypospolitej Polskiej, par.3, pkt 1a. [w:] Dubiński A., Cmentarz Karaimski op.cit. 10
szawie - jedynej nekropolii karaimskiej w Polsce, w dodatku czynnej do dnia dzisiejszego. Cmentarz Karaimski w Warszawie znajduje się przy ulicy Redutowej 34. Jego historia sięga ostatniej dekady XIX wieku. W tamtych czasach nie było stałego skupiska Karaimów w Warszawie, lecz do miasta przybywało w interesach wielu karaimskich kupców tytoniowych, którzy często zabawiali tu dłużej, a niekiedy, trapieni chorobami, żegnali się tu z żywotem doczesnym. Tak powstała konieczność stworzenia miejsca pochówku dla członków społeczności, która wprawdzie bardzo nielicznie, lecz stale była reprezentowana na terenie Warszawy 39. Cmentarz założony został w 1890 roku. Grunt pod jego teren został nabyty przez kupców tytoniowych przybyłych z Krymu od zarządu cmentarza prawosławnego. Podczas II Wojny Światowej okalający cmentarz ceglany mur został rozebrany przez okoliczną ludność a nagrobki uległy zniszczeniu lub dewastacji. Także Księgi cmentarne uległy zniszczeniu. Pierwotnie cmentarz miał powierzchnię 550 m² i był ogrodzony 2-metrowym murem ceglanym. W wyniku wieloletnich starań Karaimski Związek Religijny uzyskał w 1989 r. zgodę władz miejskich na poszerzenie terenu cmentarza o wolny pas zieleni o szerokości 10-15 m². W 1994 roku ostatecznie ustanowiono akt notarialny zwiększający powierzchnię cmentarza do 1122 m². Państwowa Służba Ochrony Zabytków wpisała Cmentarz Karaimski do rejestru zabytków w 1991 roku. Obecnie znajduje się na nim około 40 mogił. Inskrypcje na nagrobkach napisane są w języku karaimskim. Najstarszy grób należy do Saduka Osipowicza Kefelego z Kaffy zmarłego w 1895 roku 40. W latach 2006-2007 przeprowadzono na cmentarzu prace remontowo-budowlane i konserwatorskie podczas, których wybudowano aleję cmentarną, uporządkowano teren, odnowiono ogrodzenie oraz poddano konserwacji najstarsze pomniki pochodzące jeszcze z XIX wieku. Na Cmentarzu Karaimskim w Warszawie spoczywa wiele osób zasłużonych zarówno dla środowiska karaimskiego jak i dla Polski. Od 1945 roku na cmentarzu odbyło się 77 pochówków Karaimów pochodzących z gmin Krymu, Trok, Wilna, Poniewieża, Łucka, Halicza. Ostatni pogrzeb odbył się w lipcu 2005 roku 41. Pochowano tu m.in. wybitnego orientalistę, profesora Uniwersytetu Warszawskiego, Ananiasza Zajączkowskiego (1903-1970), Aleksandra Dubińskiego (1924-2002) polskiego turkolog i orientalistę narodowości karaimskiej oraz ostatniego polskiego hazzana karaimskiego, założyciela wrocławskiej kenesy Rafała Abkowicza (1896-1992). 39 Dubiński A., Cmentarz Karaimski w Warszawie, Awazymyz 3/2006 40 Dubiński A., Cmentarz Karaimski op.cit. 41 Dubiński A., Cmentarz Karaimski op.cit. 11
Podsumowanie Obecnie Karaimów krymsko-polskich jest bardzo niewielu - występuje ujemny przyrost naturalny, trudne jest także zachowanie powszechnej wcześniej u Karaimów zasady endogamii. Asymilacja kolejnych pokoleń postępuje, a według Pełczyńskiego Karaimi należą do etnosu wyraźnie zanikającego 42. Może jednak etnos jest zawsze teraźniejszy? Opowiadając o nim projektujemy przyszłe losy wspólnoty albo przetwarzamy dawne doświadczenia i porządki pamięci zbiorowej, ale naprawdę etnos jest teraźniejszy, jest odczuwany w komunikacji tu i teraz 43. Prężna i efektywna działalność Karaimskiego Związku Religijnego i Związku Karaimów Polskich wskazuje na potrzebę kultywowania tradycji religijnej i kulturowej oraz przekazywania jej młodszym pokoleniom. Regularnie wydawane pismo Awazymyz, działalność zespołu Dostłar czy niezwykle bogata merytorycznie strona internetowa Związku Karaimów Polskich to przykłady potwierdzające tezę, że mimo małej liczebności nie można jednak uznać tej sytuacji za kres omawianej grupy etnicznej. Jak pisze Mariola Abkowicz: Niewielu nas jest, ale staramy się pieczołowicie chronić dziedzictwo przodków i pielęgnować religię, język oraz kulturę. Poszukujemy nowych dróg i form, ale też korzystamy z dawnych wzorców. Zmieniamy się, bo świat wokół nas się zmienia, ale zachowujemy to, co dla nas najcenniejsze. 44 Mieszkający w Warszawie Karaimi to społeczność niewielka, ale ich oryginalna kultura i bogactwo tradycji przechowywane od pokoleń, wzbudzają nieustanne zainteresowanie i z pewnością ubogacają pejzaż etniczny stolicy. 42 Pełczyński G., Karaimi Polscy, Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Poznań 2004, s.85 43 Kunce A., Czy etnos jest przestronny?, Anthropos nr 10-11/2008 44 Abkowicz M., Karaimi tu i teraz, Jednota NR 5-6 / 2006 12