Adrian Hadzik Działalność Wikingów na Pomorzu polskim we wczesnym średniowieczu w zarysie.
Spis treści Wstęp..3 Rozdział I. Historia Pomorza od zasiedlenia przez Słowian do końca XI wieku...5 Rozdział II. Wikingowie na Pomorzu wschodnim.....7 Rozdział III. Wikingowie na Pomorzu zachodnim...10 Zakończenie.. 12 Bibliografia...13 2
WSTĘP Wikingowie rozpoczynając swą ekspansję odcisnęli piętno na prawie całym ówczesnym świecie. Począwszy od wysp brytyjskich i terenów ruskich, kończąc na basenie Morza śródziemnego i Bizancjum, a także docierając w swej wędrówce do Bagdadu. Jako pierwsi dopłynęli do wybrzeży Ameryki odkrywając wcześniej Islandię i Grenlandię. Ich nazwa wywodzi się od staronormańskiego vikingr i w okresie najazdów wikińskich oznaczała ona wszystkich skandynawów (i ludzi pochodzenia skandynawskiego: Duńczyków Norwegów i Szwedów, których częściej nazywano Waregami). Jednak sam wyraz vikingr oznacza morskiego rozbójnika, czyli pirata. Nazwę tą stosuje się jednak dopiero od XIX wieku 1, gdy zaczęła budzić się świadomość narodowa Skandynawów. Wszędzie gdzie docierali wywierali wpływ na kulturę, obyczaje, i życie ludności miejscowej. Ślady ich działalności możemy znaleźć wszędzie gdzie się pojawili. Niemożliwością w tym temacie byłoby pominięcie Pomorza polskiego. Znajdujemy wiele śladów obecności Skandynawów, którzy docierali tu, aby handlować z miejscową ludnością, lub szukali łatwego łupu napadając na porty i wioski 2. Pod nazwą Pomorze polskie rozumiemy tutaj region geograficzny rozciągający się pomiędzy dolną Odrą na zachodzie, a dolną Wisłą na wschodzie. Południową granicą tego obszaru jest pojezierze pomorskie. Sama nazwa Pomorze jest najprawdopodobniej pochodzenia polskiego i określa ona plemiona, które zostały podbite przez pierwszych Piastów i były położone na północ od głównego ośrodka ich państwa 3. Nazwa ta została wprowadzona jak twierdzi Jan Piskorski już za panowania Mieszka I i Bolesława Chrobrego, aby wyprzeć pierwotne nazwy plemienne poszczególnych części regionu 4. Pierwotnie obejmowała ona swym zasięgiem tereny opanowane przez Mieszka I i Bolesława Chrobrego. Jednak w XII w. wraz z ekspansją książąt zachodniopomorskich nazwa ta zaczęła być rozpowszechniana coraz dalej na zachód, obejmując tereny zajmowane przez Luciców. Z czasem sięgając aż po półwysep jutlandzki. W języku niemieckim doszło do wyróżnienia Pomorza zachodniego, na którym władze sprawowali książęta zależni od Niemiec. Tą część Pomorza z niemieckiego nazwano Pommern, a pomorze wschodnie Pommerellem. W Polsce 1 C. Batey, H. Clarke, R. I. Page, N. S. Price, Wielkie kultury Świata - Wikingowie, Warszawa 1998. 2 Zwykle bywało tak, że wikingowie byli jednymi i drugimi jednocześnie. Napadali na jeden port, by później sprzedać zagarnięte łupy w drugim. 3 J. M. Piskorski, Pomorze plemienne, Poznań-Szczecin 2002, s. 26. 4 Ibidem, s. 29. 3
nie doszło do takiego rozróżnienia nazw. Pomorzem określano przez cały czas tereny Pomorza polskiego i państwa (zachodnio) pomorskiego 5. Do zabiegu tego doszło najprawdopodobniej, aby odróżnić Pomorze znajdujące się pod wpływem Polskim od tego, nad którym kontrolę sprawowały Niemcy. Problem obecności Skandynawów na Pomorzu został zbadany w zadowalający sposób. Jednak nie brakowało prób zafałszowania faktycznego ich udziału w historii Pomorza. Jest to powodem, który zmusza do prowadzenia dalszych badań w tym temacie. 5 Ibidem, s. 28. 4
HISTORIA POMORZA OD ZASIEDLENIA PRZEZ SŁOWIAN DO KOŃCA XI WIEKU Na początek zaznaczyć należy, że Pomorze w sensie historycznym od zawsze dzieliło się na wschodnie i zachodnie. Pomorze wschodnie w czasie całego omawianego tu okresu ciążyło ku państwu Polskiemu, co można łatwo zauważyć śledząc historię tego regionu. Zaś Pomorze zachodnie ciążyło ku Wieletom. Odzwierciedlało się to buntami ludności, gdy tylko kolejni Piastowie podejmowali próby podporządkowania sobie tych terenów. Poniżej historia tych dwóch regionów, została skomasowana, aby lepiej zobrazować dzieje ziem wchodzących obecnie w skład państwa Polskiego. Według najnowszych badań zasiedlenie Pomorza przez ludność słowiańską następuje w VI wieku 6. Słowianie przybyli najprawdopodobniej z kierunku północno-wschodniego. W tym samym stuleciu rozpoczyna się proces osadnictwa słowiańskiego na terenach dzisiejszej Meklemburgii, by w następnym stuleciu ulegać intensyfikacji 7. Musimy jednak wziąć tutaj pod uwagę, że na obecnym etapie badań archeologicznych nie możemy ostatecznie rozstrzygnąć chronologii osadnictwa, jej kierunków ani nawet jej przebiegu 8. W VII i VIII wieku dochodzi do ustabilizowania słowiańskich wspólnot plemiennych. W tym czasie zaczynają pojawiać się pierwsze grodziska. W IX wieku dochodzi do rozwoju handlu rolnictwa i rzemiosła, co skutkuje powolnym wykształcaniem się własności prywatnej wśród tamtejszej ludności. Rządy w tym czasie tak jak i wcześniej sprawuje starszyzna zgrupowana w wiece. Ludność skupia się we wspólnotach plemiennych. W X wieku na Pomorzu wyodrębniają się większe związki plemienne zarządzane z miejscowych ośrodków władzy. Jest to początek kształtowania się struktur wczesnofeudalnych. W drugiej połowie X w. następuje podbój Pomorza przez państwo Piastowskie. Na początku podbite zostaje Pomorze wschodnie. Najpierw ziemie najbliższe bramy kujawsko-krajeńskiej, później ziemie wzdłuż rzeki Parsęty, a na sam koniec tereny nadodrzańskie, ale dopiero po zajęciu Ziemi Lubuskiej 9. Kończy się on w 967 r. bitwą pod Pyrzycami gdzie Mieszko I pokonuje wojska Wieletów/Wolinian. Skutkuje to rozciągnięciem władztwa Mieszka I na ujście Odry wraz z 6 Ibidem, s. 143. 7 Ibidem, s. 139-140. 8 Ibidem, s. 145. 9 Początki państwa polskiego. Księga tysiąclecia, T. 2, pod red. G. Labudy, Poznań 2002, s. 272. 5
miastem Wolin. Następnie w 1000 r. Bolesław Chrobry zakłada biskupstwo w Kołobrzegu celem chrystianizacji Pomorza, aby w ten sposób zacieśnić więzy nowych terytoriów z resztą kraju 10. Jednak w 1003 roku dochodzi do wojny polsko-niemieckiej. Sytuacje wykorzystują Pomorzanie zachodni reprezentowani przez Wolinian, którzy natychmiast sprzymierzają się z Henrykiem II 11. W latach następnych wskutek wojny następuje upadek Biskupstwa w Kołobrzegu. W tym samym mniej więcej czasie dochodzi też, do utraty Pomorza zachodniego 12, którego Bolesław Chrobry i najprawdopodobniej Mieszko II nie zdołali odzyskać 13. Następnie wskutek działań Bezpryma (ok. 1031 r.) i śmierci Mieszka II (1034 r.) dochodzi do uniezależnienia się Pomorza wschodniego od Polski. Największy udział w uniezależnieniu się miała dynastia Pomorza wschodniego, która utrzymała się przy władzy po podboju przeprowadzonym przez Mieszka 14, a której protoplasta był najprawdopodobniej spokrewniony z Piastami 15. Książe pomorski Ziemomysł szuka oparcia w Niemczech w walce z Kazimierzem Odnowicielem (1046 r.). Wspomaga też Mazowszan w walce z Kazimierzem (1047 r.) 16. Kazimierzowi Odnowicielowi najprawdopodobniej udaje się opanować Pomorze wschodnie. Jednak już w roku 1060 na skutek przegranej wojny z czechami Pomorze wschodnie znów uniezależnia się od Polski i pozostaje wolne, aż do momentu ponownego jego opanowania przez Bolesława Krzywoustego. Włączył on też z powrotem Pomorze zachodnie do granic państwa Polskiego. W tym samym okresie na Pomorzu zachodnim Wolin staje się jednym z centrów. Z tego właśnie miasta są kierowane wyprawy słowiańskiej chąsy (jest to słowo pochodzenia starosłowiańskiego i oznacza grupę rozbójników morskich) 17 ku wybrzeżom Skandynawskim. W odwecie za te pirackie ataki Król duński Magnus najeżdża i niszczy Wolin w 1043 r. Później około roku 1080. na Pomorzu zachodnim zaczyna kształtować się lokalna dynastia Gryfitów, która w pełni rozwinie się dopiero w wieku XII. 10 Ibidem, s. 273. 11 Ibidem, s. 274. 12 Ibidem, s. 274. 13 Ibidem, s. 274. 14 Ibidem, s. 274. 15 Ibidem, s. 273. 16 Ibidem, s. 274. 17 W. Mechło, Chąśnicy - słowiańscy Wikingowie, Szczecin 2005, s. 17. 6
WIKINGOWIE NA POMORZU WSCHODNIM Do niedawna było bardzo mało znalezisk świadczących o obecności Wikingów na Pomorzu wschodnim. Były jedynie znaleziska monet, co mogło świadczyć o wymianie handlowej pomiędzy ludnością zamieszkującą Pomorze, a Skandynawami. Powodem takiego stanu rzeczy było celowe nie umieszczanie informacji o znaleziskach w starszych publikacjach traktujących o tym temacie 18. Wyprawy wikińskie na wybrzeże słowiańskie kierowały się już w VIII wieku; początkowo głównie w celach handlowych, a później również militarnych. Przybywając na terytoria słowiańskie przywieźli ze sobą swoje techniki wykonywania różnych rzeczy np.: technika zgrzewania w kowalstwie, która szybko się rozpowszechniła na całym Pomorzu. 19 Skandynawowie skupili się najpierw na wybrzeżach łotewskim i pruskim, którego zachodni kraniec stanowi granice dla terenów Pomorza. Działalność ta skupia się głównie na handlu w początkowym okresie. Wiąże się to z zakładaniem portów przybrzeżnych, które miały spełniać role miejsc wymiany towarów. Według tradycji Sag porty takie były efektem osadnictwa skandynawskiego, bądź podbojów. Lecz nie ma żadnych źródeł pisanych, ani archeologicznych, które mogłyby potwierdzać przekaz sag. Jest to raczej ludność pochodzenia miejscowego, a wikingowie najprawdopodobniej tylko ściągali z niej haracz 20. Jednak są też przypuszczenia, iż porty te istniały już w starożytności, a Skandynawowie je tylko reaktywowali. Jednak i tutaj należy przyjąć, że zamieszkiwała je raczej ludność miejscowa 21. Porty te mogły być odwiedzane przez różne grupy wikingów, a miejscowa ludność zmuszana przez nich do płacenia haraczy. Mogły one też być palone i grabione, co powodowało czasem całkowity upadek takiego portu. Dobrym przykładem jest tutaj Truso (dzisiejszy Janów pomorski). Osada ta została założona najprawdopodobniej w początkach IX wieku po wschodniej części ówczesnej zatoki (dzisiaj jezioro Drużno) na pograniczu pruskim. Była to osada rzemieślniczo-handlowa, w której spotykali się głównie kupcy duńscy i szwedzcy. Truso zostało zniszczone na początku X wieku najprawdopodobniej wskutek najazdu piratów morskich i nigdy już nie odzyskało swego dawnego znaczenia. Pełniło 18 Słowianie i ich sąsiedzi we wczesnym średniowieczu, pod red. M. Dulinicza, Lublin-Warszawa 2003, s. 117. 19 J. M. Piskorski, op. cit., s. 149. 20 Ł. Okulicz-Kozaryn, Dzieje Prusów, Wrocław 1997, s. 150. 21 J. M. Piskorski, op. cit., s. 151. 7
jedynie funkcję lokalnego targu. Można przypuszczać, że jego rolę przejął Gdańsk i najprawdopodobniej Wiskiauty na półwyspie sambijskim 22. Niedawno przeprowadzone badania w kompleksie osadniczym pochodzącym ze wczesnego średniowiecza (miejscowość Kałdus pow. Chełmna) ujawniły ślady występowania wikingów w tej części Pomorza 23. Świadczą o tym m.in. dwa odważniki wykonane z brązu i dwa wykonane z ołowiu, które zostały wykopane już podczas wcześniej prowadzonych prac wykopaliskowych. Znaleziono je na jednym z cmentarzysk szkieletowych. Niestety obydwa odważniki brązowe zaginęły podobnie jak jeden ołowiany. Takie odważniki są charakterystyczne dla Skandynawii. Bardzo podobne do tych występują w Haithabu. Jednak brak tego typu znalezisk 24 na obszarze Gdańska może wskazywać, wbrew źródłom historiograficznym, że miasto to nie było w omawianym okresie ważnym ośrodkiem wymiany w państwie wczesnych Piastów 25. Innym znaleziskiem jest krążek z poroża. Posiada on wyryty na odwrocie napis runiczny, co definitywnie wskazuje na jego pochodzenie. Kolejny przedmiot, który najprawdopodobniej jest pochodzenia skandynawskiego, to okucie z zachowanymi dwoma nitami. Forma tego znaleziska nawiązuje do Młota Thora, który to był niezwykle rozpowszechnioną ozdobą w Skandynawii 26. Dzięki ostatnio prowadzonym badaniom na tym stanowisku dokonano odkrycia licznych przedmiotów pochodzenia skandynawskiego. Największą koncentrację tych przedmiotów stwierdzono w starszej części tegoż cmentarzyska. Szczególnie interesujące są dwa wiadra wykonane z drewna metodą klepkową i wzmocnione obręczami, a także zdobioną żelazną blachą. Jest to unikat nie tylko na terenie Pomorza, ale i całej zachodniej Słowiańszczyzny, gdyż wiaderka takie występowały głównie w Danii. Interesujące jest znalezisko całej monety wyemitowanej w latach 1017-1023 przez Kanuta Wielkiego. Znajdują się tam przedmioty nie tylko pochodzenia skandynawskiego, ale też takie, których zdobienia i technika wykonania wskazują na to, iż były wykonane w kręgu sztuki angloiryjskiej 27. Wykopano również kilka przedmiotów, które wskazują na łączenie zachodniosłowiańskich technik wykonania ze skandynawską sztuką zdobienia w stylu Mammen (2. połowa X i początek XI wieku) 28. 22 Ł. Okulicz-Kozaryn, op. cit., s. 150. 23 Słowianie i ich, op. cit., s. 118. 24 Chodzi o ogólne znaleziska o charakterze skandynawskim. 25 Słowianie i ich, op. cit., s. 118. 26 Ibidem, s. 124. 27 Ibidem, s. 119. 28 Ibidem, s. 120. 8
Wszystkie te przedmioty można datować na końcówkę X wieku, a najprawdopodobniej na 1 połowę XI wieku, co nie wyklucza możliwości wcześniejszego pochodzenia niektórych z nich. Luksusowy charakter tych przedmiotów każe nam przypuszczać, iż są to przedmioty, które znalazły się tutaj wraz z ich właścicielami. Byli oni najprawdopodobniej elitą miejscowej władzy i pochodzili z Danii. Ich pobyt na tym terenie nie powinien być traktowany jako epizod, lecz jako stałe osadnictwo. Ich wiedza i doświadczenie były bardzo cenne dla funkcjonowania lokalnego ośrodka władzy państwowej i mającego cechy ośrodka wczesno miejskiego 29. Jednym z najnowszych odkryć jest grób wojownika, w którym odnaleziono żelazny miecz inkrustowany srebrem i miedzią 30, co wskazuje, że na tym terenie mogli być wojownicy pochodzenia skandynawskiego. Ślady wskazujące na ich pobyt na tym terenie odkryto w miejscowości Ciepłe, która jest położona dalej na północ po drugiej stronie Wisły 31. 29 Ibidem, s. 125. 30 Ibidem, s. 125. 31 Ibidem, s. 125. 9
WIKINGOWIE NA POMORZU ZACHODNIM Na Pomorzu zachodnim sytuacja wygląda trochę inaczej, ponieważ o pobycie skandynawów na nim mówią już sagi. Więc nie można było tak łatwo pominąć milczeniem tych znalezisk. Są nimi głównie kruszec i monety, co świadczy o sporej wymianie handlowej. Ponadto występują tam najróżniejsze ozdoby, grzebienie, spinki, wagi i odważniki. Są to kolejne świadectwa wymiany handlowej. W bardzo dużej ilości w porównaniu z innymi przedmiotami występuje tam broń. Pochodzi ona z obszaru zachodniej Europy 32. Przywieźli ją najprawdopodobniej Skandynawowie lub ludność miejscowa, która udawała się z nimi w wyprawy morskie. Wystąpiło też kilka niezwykle interesujących znalezisk łodzi klepkowych, które są najprawdopodobniej pochodzenia skandynawskiego lub wzorowane na skandynawskich. Bardzo interesującym zabytkiem jest odkopana na cmentarzysku kurhanowym w Świelubiu po Kołobrzegiem trójramienna zapinka skandynawska odlana z brązu. Zapinka ta według najnowszych badań jest datowana na drugą połowę IX wieku 33. Zastanawiająca jest duża ilość monet i kruszcu znajdowana na stanowiskach wczesnośredniowiecznych. Ponieważ nie wiadomo, co mogło stanowić ekwiwalent wymiany. G. Labuda zauważa, że mogły być to głównie produkty spożywcze, stąd nie pozostawiły one śladów w postaci znalezisk archeologicznych w Skandynawii 34. Głównym szlakiem wymiany tej był pas wzdłuż południowych wybrzeży Bałtyku (Hedeby-Rugia-Wolin-Truso-Wiskiauty- Sambia-Stara Ładoga i Nowogród 35. Prawdą jest, że Skandynawowie nie byli zbytnio zainteresowani handlem ze Słowianami, gdyż słowiańszczyzna znajduje się dopiero w pierwszej fazie rozwoju swych miast i rzemieślnictwa. Z tego powodu nie mogli dorównywać krajom zachodnio-europejskim, a także Rusi, przez którą prowadził szlak do bogatych krajów śródziemnomorskich 36. Interesującym problemem, który pojawia się podczas badania wpływów Skandynawskich na rozwój Pomorza zachodniego jest miasto Wolin i Jomsborg. Sama nazwa Jómsborg wywodzi się od z języków bałtyjskich (Jom, Jumme, błędnie Jumne) i w ich języku oznaczała Wolin 37. Nazwa ta przechodzi do sag, które to umieszczają Jomsborg obok Wolina. 32 G. Labuda, Fragmenty dziejów Słowiańszczyzny zachodniej, Poznań 2002, s. 421. 33 Słowianie i ich, op. cit., s. 133-138. 34 G. Labuda, op. cit., s. 422. 35 Ibidem, s. 422. 36 Ibidem, s. 420. 37 Ibidem, s. 423. 10
Założycielem Jomsborga miał być król Danii Harald Sinozęby, który to założył ową twierdzę przy Wolinie około roku 970 38. Z Jomsborgiem spotykamy się w trzech sagach. Pierwszej właściwej sadze o Jomsborczykach (Jomswikingasaga), w sadze o Olafie Trygwasonie i w tzw. sadze Styrbjarnar Páttr. Klasyczna saga o Jomsborczykach przedstawia nam tylko jeden epizod, w którym to drużyna wikingów z Jomsborga udaje się na wyprawę na Norwegię pod wodzą jarla Sigwalda. Jednak gdy wątek Jomsborgu został wprowadzony do sag, to inne od razu próbują do niego nawiązać. W ten sposób w Jomsborgu zostają umieszczone takie osoby jak: królewicz szwedzki Strybjörn czy Olaf Trygwason, o których Jomswikingasaga nic nie mówi. Badania porównawcze osób, które były umieszczane w Jomsborgu z ich rzeczywistymi dziejami ujawniły mnóstwo wewnętrznych sprzeczności i sytuacji nie mogących zaistnieć 39. Wszystko to wskazuje jednoznacznie, że Jomsborg i Wolin jest jedną i tą samą miejscowością, którą zamieszkuje ludność słowiańska. Świadczą o tym także niemieckie źródła począwszy od Widukinda, a skończywszy na Adamie bremeńskim 40. 38 W. Mechło, op. cit., s. 9. 39 G. Labuda, op. cit., s. 431-433. 40 Ibidem, s. 433-435. 11
ZAKOŃCZNIE Ogólnie działalność Wikingów na Pomorzu polskim była dużo ważniejszym procesem niż jeszcze niedawno uważano. Jednak trzeba zaznaczyć, że nie był to wpływ aż tak wielki jak niektórzy twierdzą.. Chodzi o to, że niektórzy badacze twierdzą, iż sam Mieszko I był Skandynawem i tak jak Ruś, tak Polskę założyli Skandynawowie. Jest to całkowitą nieprawdą w świetle nowych badań naukowych. Jak już zostało wskazane wyżej na ziemiach pomorskich nigdy nie zaistniało osadnictwo skandynawskie. Mogło co najwyżej dojść do założenia portów handlowych typu Truso 41. Owszem Skandynawowie często osiedlali się w danej miejscowości jednak jest to raczej osadnictwo poszczególnych małych grup, a nie zorganizowana akcja osadnicza. Handel ze Skandynawią też nie był zbytnio rozwinięty, co nie znaczy że nie występował. Świadczą o tym chociażby liczne skarby monet i przedmiotów pochodzenia skandynawskiego. Silnym wpływem wikingów na Pomorze mogła być najemna służba ich oddziałów w drużynach przybocznych pierwszych Piastów jak również to, że bogatsi Skandynawowie mogli zajmować wysokie stanowiska w pomorskiej administracji państwa wczesnopiastowskiego 42. Następnie styl zdobnictwa i wykonywania ozdób i przedmiotów silnie oddziaływał na wytwórstwo pomorskie, co można podziwiać w wielu znaleziskach 43. 41 Ł. Okulicz-Kozaryn, op. cit., s. 150. 42 Słowianie i ich, op. cit., s. 125. 43 Ibidem, s. 119-121. 12
BIBLIOGRAFIA C. Batey, H. Clarke, R. I. Page, N. S. Price, Wielkie kultury Świata - Wikingowie, Warszawa 1998. Labuda G., Fragmenty dziejów Słowiańszczyzny zachodniej, Poznań 2002. Mechło W., Chąśnicy słowiańscy Wikingowie, Szczecin 2005. Okulicz-Kozaryn Ł., Dzieje Prusów, Wrocław 1997. Piskorski J. M., Pomorze plemienne, Poznań-Szczecin 2002. Początki państwa polskiego. Księga tysiąclecia, T. 2, pod red. G. Labudy, Poznań 2002. Słowianie i ich sąsiedzi we wczesnym średniowieczu, pod red. M. Dulinicza, Lublin-Warszawa 2003. 13