ISSN 1733-8239. Odonatrix. Tom 3(1)

ISSN 1733-8239 Odonatrix Tom 3(1) Olsztyn 2007

Redakcja dr Pawe³ Buczyñski (Redaktor Naczelny) mgr Edyta Buczyñska (Sekretarz) dr Grzegorz Toñczyk Adres redakcji: Odonatrix Zak³ad Zoologii Uniwersytetu Marii Curie-Sk³odowskiej ul. Akademicka 19, 20-033 Lublin e-mail: pbuczyns@biotop.umcs.lublin.pl Rada programowa dr Rafa³ Bernard (Poznañ) prof. dr hab. Jaros³aw Buszko (Toruñ) prof. dr hab. Stanis³aw Czachorowski (Olsztyn) dr Reinhard Jödicke (Westerstede, Niemcy) Bernd Kunz (Langenburg, Niemcy) dr in. Andrzej abêdzki (Poznañ) prof. dr hab. Jacek êtowski (Lublin) Czasopismo recenzowane Copyright by Wydawnictwo Mantis ISSN 1733-8239 Data publikacji: 31. 01. 2007 Rysunek na ok³adce autorstwa Edyty Buczyñskiej Czasopismo wydawane przez Wydawnictwo Mantis przy wspó³pracy Sekcji Odonatologicznej Polskiego Towarzystwa Entomologicznego i Zak³adu Zoologii Uniwersytetu Marii Curie-Sk³odowskiej w Lublinie. Adres wydawcy: Wydawnictwo Mantis, ul. S³owicza 11, 11-041 Olsztyn. Tel. (089) 523 84 14, kom. 602 587 136, e-mail: mantis@mgt.pl Druk: Drukarnia Gutgraf, Olsztyn. Nak³ad 150 egz.

Odonata as food of fish Wa ki jako pokarm ryb Stanis³aw CIOS ul. Stryjeñskich 6/4, 02-791 Warszawa, e-mail: stcios@hotmail.com Abstract. Presented is data on the occurrence of Odonata in fish stomachs in certain waters in Poland, Finland, Italy and France. In general Odonata are a rare item in fish stomachs (they constitute less than 1% of the organisms eaten). In Poland the main Odonata eaten by salmonids are Calopteryx, P. pennipes and gomphids, almost exclusively in highland and lowland running waters. In the material from Finland there is a striking lack of Zygoptera. The material from Italy, though small, indicates a similar role of lotic and lentic species. In general high water favours consumption of Odonata larvae by salmonids in running waters, by increasing their availability to fish (higher catastrophic drift). In the case of perch it seems that the consumption increases during low water level. In the material adults played a negligible role. Introduction Odonata, as large invertebrates, attract considerable attention on the part of fish in various parts of the world. A survey of the literature confirms that at times these insects fall prey to fish in no small numbers (e.g. TILLYARD 1920, MUTTKOWSKI 1925, MOMOT 1965, STENSON 1979 and DONALD and ANDERSON 1982). However, there is surprisingly little information on and analysis of factors governing the availability of Odonata to fish. Moreover, there are very few synopsis on the role of Odonata to fish in natural conditions (CIOS 1992; CORBET 1999). Therefore the purpose of this article is to present my own data on the occurrence of Odonata in fish stomachs and to draw from it some preliminary conclusions. Material and methods In the years 1985 2005 about 3.000 fish have been collected in various European countries for fish-food studies. The main species were: grayling (Thymallus thymallus) about 60% of the material, brown trout (Salmo trutta m. fario) about 25%, rainbow trout (Oncorhynchus mykiss), brook trout (Salvelinus fontinalis), pike (Esox lucius), perch (Perca fluviatlis) and black bass (Micropterus salomoides) together about 15%. In running waters the salmonids are usually drift feeders. Pike prefer an ambush type of strategy, while perch and bass usually actively seek the food, when swimming slowly (I have observed this on several occasions). The fish were caught mainly with rod and line (flyfishing and spinning) during leisure trips. Many fish stomachs were collected during angling competitions, especially in the case of Wda (38 fish were caught on 9 September 1988, 35 on 29 October 1994 and 34 on 23 24 October 1993) and Drawa. Some fish were obtained through the courtesy of other anglers (e.g. the material from France was kindly sent by Mr. Pierre Brulin, editor of the journal Truites, Ombres et

2 Odonatrix 3(1) Saumons). Since the material was not collected in a systematic way (the fish were caught mainly during good angling periods, differing for each species and water) it has limited value for drawing conclusions concerning overall role of Odonata on a yearly basis. Therefore I omitted here statistical analysis. The main value of my material consists of indicating the taxonomic composition of the eaten Odonata, as well as of certain conditions when these insects become available to fish in larger numbers. The data may be also useful for faunistic research on the distribution of Odonata, especially protected species. Odonata occurred in the material from four countries: Poland. Rivers: Brda (RW section from Rytel to Woziwoda), Czarna Hañcza (Fr¹cki), Drawa (DNP Drawieñski National Park; O downstream of Osieczno), Gwda (P P³ytnica; L Lêdyczek), Jeziorka (P Przês³awice; G G³osków), yna (Roœ), Pas³êka (Pityny), Pi³awa (lower part), Raba (near Pcim), Rawka (near the mouth of stream Bia³ka), Rurzyca (affluent of Gwda), San (Lesko), Sobina (affluent of Wda), Wis³a (section Ustroñ Skoczów) and Wkra (Joniec and Borkowo). Still waters: Brda (W old river leg near Woziwoda) and Rakowe Lake (near Tarnowo, vicinity of Wa³cz). Finland. Rivers: Ii (near Taivalkoski), Merikarvia (near Pori), Muurame (near Jyväskyla), Pudas (near Lieksa), Nellim (Inari Lake drainage area), Tornio (near Tornio). Still water: Lake Pahta (near Inari). Italy. Rivers: Po (upstream of Torino), Ticino (mainly old river legs and affluents; Be Bereguardo, Bn Bernate, Bo Boffalora, Tu Turbigo) and Vera. France. Rivers: Chapeauroux and Uier. The Odonata in fish stomachs were in various stages of digestion. At times only the remains were found, rendering identification very difficult, or possible only to the level of suborder (in some cases assembling the pieces was like fitting together a jigsaw puzzle). However, I am certain that in many cases identification by a specialist would have been much more precise. Results and discussion The Odonata found in fish stomachs are presented in tables 1 and 2. A summary of the specimens from Polish waters is presented below: Running waters Calopteryx sp. (splendens (HARRIS) and virgo (L.)) 365 l + 7 im Platycnemis pennipes (PALL.) 16 Erythromma najas (HANSEMANN) + Coenagrion sp. 66 Coenagrionidae 2 Zygoptera n. det. 5 Total Zygoptera 454 l + 7 im Gomphus vulgatissimus (L.) 37 Gomphus sp. 2 Ophiogomphus cecilia (FOURCROY) 18 Gomphidae 1 Sympetrum sp. 1 Libellulidae 1 Anisoptera n. det. 12 Total Anisoptera 72 l Stillwaters Coenagrionidae 14 Aeshna grandis (L.) 1 The total number of specimens found in the three other countries is as follows: Finland Zygoptera n. det. 1 Onychogomphus forcipatus (L.) 14 Gomphide 3 Somatochlora sp. 1 S. metallica (VANDER LINDEN) 1 Anisoptera n. det. 2 Italy Calopteryx sp. 4 Ischnura elegans (VANDER LINDEN) 6 Coenagrionidae 1

Odonatrix 3(1) Ophiogomphus (?) sp. 1 Orthetrum sp. 4 Sympetrum sp. 4 S. sanguineum 1 Anisoptera n. det. 1 France Ophiogomphus cecilia (FOURCROY) 1 Anisoptera n. det. 1 In general Odonata constitute a minor item in the diet of the studied fish less than 1% of the food items by number, but much more in terms of weight and energy derived from them. The overall frequency occurrence is ca. 2%. In Poland the main Odonata eaten by salmonids are Calopteryx, P. pennipes and the gomphids. This is in agreement with the taxonomic composition and relative abundance of the species of Odonata in Polish running waters (BUCZYÑSKI and TOÑCZYK 1997). The Odonata are eaten mainly in highland and lowland rivers, especially with abundant aquatic vegetation (in some of these waters, like Wda o Wel, the frequency occurrence may reach over 50%). In mountain and submontane waters they are a rare item (only 4 recorded specimens from San, Wis³a and Raba), probably deriving from lentic parts of these rivers. Of interest is the large number (66 specimens) of Erythromma najas and Coenagrion, both of them lentic species, in a trout 36 cm long from the river Rawka (the stomach contents of this fish was delivered to me by an angler, with a brief description of the fishing conditions). Probably these damselflies drifted from some still water, during high water, since in the stomach of this fish I found also, among others, 6 Lymnaea, 3 Physa and 2 Notonecta, also showing preference for lentic stretches. This conclusion is supported by similar observations in other waters (see below). Erythromma najas is a common species in lentic parts of 3 Rawka (G. TOÑCZYK personal information). The taxonomic composition of Odonata from Finnish waters differs from the Polish ones. In Finland there is a dominance of Anisoptera, especially the gomphids. The lack of Calopteryx is striking, though these damselflies are common, at least in the southern part of the country. In the case of Italy, the scarcity of the material does not permit drawing definite conclusions. However, the presence of Calopteryx in trout waters (Po and Vera) is in line with the situation in Poland. The other waters are usually either still or with a slow flow. Therefore the presence of lentic species is not surprising. In general high water, resulting in catastrophic drift, seems to be a factor strongly enhancing the availability of Zygoptera (especially Calopteryx) and Anisoptera larvae to salmonids. I observed this in spring (Jeziorka 18 April, and Merikarvia), as well as in autumn (Wda 29 October). In the case of Wda on this date in one fish I found 23 Calopteryx and 1 O. cecilia, while in another fish 13 Calopteryx, 1 G. vulgatissimus and 2 O. cecilia. These high numbers may be considered rather remarkable. I may add here that another unusual prey in Wda on this occasion were five crayfish (Orconectes limosus), a rare item in grayling stomachs under normal conditions, which became available to fish as a result of high water, reinforcing the conclusion about the role of catastrophic drift. The results of drift studies support my conclusion. ELLIOTT (1967) caught Pyrrhosoma nymphula and Cordulegaster boltoni larvae only during a spate. BENSON and PEARSON (1987) reported many Gomphidae in drift, but during high water. However, judging from their occurrence in fish stomachs, one may conclude that some larvae, especially Calopteryx, may be

4 Odonatrix 3(1) a common item of the constant drift. In the literature there are reports of high drift density of larvae in various parts of the world - BENKE et al. (1986) in the case of Odonata, ZISCHKE et al. (1983) Enallagma and Ischnura, KEEFER and MAUGHAN (1985) Coenagrionidae, while PREVOT and PREVOT (1986) Coenagrionidae, O. forcipatus and C. splendens. Small numbers of C. virgo were reported by WENINGER (1968), while of Cordulegastridae by JOHNSON and JOHNSON (1982). It seems that in contrast to salmonids perch consume more Odonata during low water conditions (Jeziorka and Wkra). This may result from active search by perch of prey along the bottom in areas with no or little flow of water. Even slow movement of the larvae may render them detectable to this vigilant predator. Adults of Odonata are rare items in fish stomachs, though there are interesting reports from other countries on this issue (CIOS 2005b). I have encountered only three cases of such predation. The first one was reported earlier (CIOS 2005a). The other two, presented here, concern Calopteryx. As regards the six adults from a trout in Sobina, unfortunately in 1985, still at an early stage of my research, I wasn t aware of the uniqueness of this case and I didn t record the sex of the insects. The recent case of a C. splendens? in a perch from Rurzyca may point to predation on egg-laying females, possibly below the water surface. CORBET (1999) presented a few conclusions on the role of Odonata to fish: larger fish eat Odonata, especially trout may gorge themselves with the larvae, larger larvae are selected and predation may greatly reduce the Odonata population. My material indicates that various zoophagous fish prey on Odonata. Trout, grayling, perch and pike all eat the larvae, whenever they are available to the fish. I cannot confirm any particular preference of trout for Odonata. Definitely also other predatory fish (like chub) also prey on them, but satisfactory research is lacking. I would like to draw attention to pike and perch, which on occasion may prey heavily on the larvae in some waters and further data may shed more light on this issue. In running waters both small and large larvae are eaten and at present it is impossible for me to state, whether fish exhibit any preference (selection) in this respect. There also seems to be no difference in the consumption of the larvae by adult (> 30 cm) salmonids. Perhaps small fish eat less larvae, but I had no possibility to verify this, due to the official size limit of the fish, that an angler has to respect. Table 1. Odonata found in fish stomachs from Polish waters (larvae, unless otherwise stated). Name of water Sampling date Fish species Odonate Number of specimens Brda (RW) 29-30.10.1994 Grayling Calopteryx sp. 15 27.11.1994 Grayling Calopteryx sp. 34 18-19.11.1995 Grayling Calopteryx sp. 6 25.11.1996 Grayling Calopteryx sp. 1 1-2.06.1996 Grayling Calopteryx sp. P. pennipes 4 1 1-2.06.1996 Brown trout Calopteryx sp. 12

Odonatrix 3(1) 5 f s Table 1. Count. 24.11.1996 Grayling Calopteryx sp. Coenagrionidae 1 1 14.10.2002 Grayling Calopteryx sp. 1 24.11.2002 Grayling Calopteryx sp. 4 30.11.2003 Grayling Calopteryx sp. 1 Brda (W) 11.11.1996 Pike Coenagrionidae 14 Czarna Hañcza 16-17.04.1988 Brown trout Calopteryx sp. 2 Drawa (DNP) 23.10.1988 Grayling Calopteryx sp. Zygoptera 2 2 17.10.1992 Grayling Calopteryx sp. Coenagrionidae 13 1 15.10.1995 Grayling Calopteryx sp. Gomphidae 7 1 13.10.1996 Grayling Sympetrum sp. 1 Drawa (O) 14.10.2001 Grayling Calopteryx sp. Anisoptera 13 1 13.10.2002 Grayling Calopteryx sp. Anisoptera 8 4 2.11.2003 Grayling Calopteryx sp. 1 Gwda (L) 12.10.2002 Grayling Calopteryx sp. G. vulgatissimus 2 2 Gwda (P) 28-29.08.1993 Grayling Calopteryx sp. Zygoptera 1 1 Jeziorka (P) 16.06.1994 Brown trout Zygoptera 1 18.04.2004 Brown trout Calopteryx sp. 9 Jeziorka (G) 26.07.1996 Perch Calopteryx sp. 23 yna 28.09.2002 Grayling Calopteryx sp. 2 8.05.2005 Brown trout C. splendens 1) 2 Pas³êka??.04.1992 Brown trout Calopteryx sp. 1 29.09.2002 Grayling Calopteryx sp. G. vulgatissimus 5 1 Pi³awa 10.11.1996 Grayling Calopteryx sp. 2 Raba 27-30.04.2005 Rainbow trout O. cecilia 1) 2 Rakowe L. 15-20.08.1993 Pike Aeshna grandis 1 Rawka 7.04.1995 Brown trout E. najas + 66 Coenagrion sp. Rurzyca 5.07.2005 Perch C. splendens 1? San 1.06.2002 Grayling Anisoptera 1 Sobina 29.05.1985 Brown trout Calopteryx sp. 6 im 1) Det. Dr. P. BUCZYÑSKI.

6 Odonatrix 3(1) Table 1. Count. Wda 9.09.1988 Grayling Calopteryx sp. P. pennipes 24 4 23-24.10.1993 Grayling Calopteryx sp. P. pennipes Gomphus sp. 29 6 2 29.10.1994 Grayling Calopteryx sp. P. pennipes Libellulidae G. vulgatissimus O. cecilia 146 2 1 12 7 28.10.1995 Grayling Calopteryx sp. P. pennipes G. vulgatissimus O. cecilia 21 3 20 5 Wel 26.06.1993 Brown trout Calopteryx sp. 2 21.05.1994 Brown trout Calopteryx sp. Anisoptera 15 1 9.04.1995 Brown trout Calopteryx sp. 5 7-9.05.1995 Brown trout Calopteryx sp. 6 21.05.1995 Brown trout Anisoptera 2 23.03.1996 Brown trout Calopteryx sp. 1 Wis³a 13-14.05.1995 Brown trout Zygoptera 1 Wkra 10.08.1996 Perch G. vulgatissimus O. cecilia Anisoptera 2 4 3 9.07.2005 Perch C. splendens 1) 2 Table 2. Odonata larvae found in fish stomachs from Finnish, Italian and French waters. Country Water Date Fish species Finland Odonata Number of specimens Iijoki 7-12.07.1998 Grayling Somatochlora sp. 1 Merikarvianjoki 13-14.06.1998 Grayling O. forcipatus 14 Muurame 15.05.1999 Grayling Zygoptera 1 Nellim 20-26.06.2001 Grayling S. metallica 1 Pahtajärvi 7-9.06.2000 Grayling Anisoptera 1 Pudasjoki 11.08.2000 Grayling Anisoptera 1 Tornio 10.06.2001 Grayling Gomphidae 3 1) Det. Dr. P. BUCZYÑSKI.

Odonatrix 3(1) 7 Table 2. Count. Italy France Po 18.11.1990 Grayling Calopteryx sp. I. elegans 1 6 Ticino (T) 21.07.1991 Pike Sympetrum sp. 1 Ticino (Bo) 22.07.1989 Pike Anisoptera 1 5.07.1992 Black bass Coenagrionidae 1 5.08.1992 Pike S. sanguineum 1 Ticino (Bn) 21.08.1992 Pike Ophiogomphus sp. (?) 1 Ticino (Be) 23.05.1992 Pike Orthetrum sp. Sympetrum sp. 4 3 Vera 5 and Brown trout Calopteryx sp. 3 22.04.1992 Chapeauroux 5.06.1994 Brown trout Anisoptera 1 Uier 9.06.1994 Grayling O. cecilia 1 of ns Further research should provide more data on the role of Odonata in still waters. This would supplement the rich existing experimental research on fish predation on the larvae, hitherto dealing only with lentic species. I would like to thank dr. Pawe³ Buczyñski for his assistance in determining the recently found specimens. Cooperation with him should significantly improve the results of my future research. New data from Finland, currently collected, will be presented at a later date. Literature BENSON L.J., PEARSON R.G. 1987. The role of drift and effect of season on macroinvertebrate colonization of implanted substrata in a tropical Australian stream. Freshwat. Biol., 18: 109 116. BENKE A.C., HUNTER R.J., PARRISH F.K. 1986. Invertebrate drift dynamics in a subtropical blackwater river. J. N. Amer. Benthol. Soc., 5(3): 173 190. BUCZYÑSKI P., TOÑCZYK G. 1997. Analiza zgrupowañ wa ek (Odonata) wód bie ¹cych Polski. XVII Zjazd hydrobiologów polskich, Poznañ, p. 95. CIOS S. 1992. Co zjada pstr¹g? Zoologia dla wêdkarzy. PWN, Warszawa. CIOS S. 2005a. Trout preying on adult dragonflies. Odonatrix, 1(1): 5 7 (in Polish, with an English summary). CIOS S. 2005b. Further accounts of fish preying on adult Odonata. Odonatrix, 1(2): 24 25 (in Polish, with an English summary). CORBET P.S. 1999. Dragonflies: behaviour and ecology of Odonata. Harley Books, Colchester. CRISP D.T., GLEDHILL T. 1970. A quantitative description of the recovery of the bottom fauna in a muddy reach of a mill stream in Southern England after draining and dredging. Arch. Hydrobiol., 67(4): 502 541. DONALD D.B., ANDERSON R.S. 1982 Importance of environment and stocking density for growth of rainbow trout in mountain lakes. Trans. Amer. Fish. Soc., 111: 675 680. ELLIOTT J.M. 1967. Invertebrate drift in a Dartmoor stream. Arch. Hydrobiol., 63(2): 202 237. JOHNSON J.H., JOHNSON E.Z. 1982. Diel foraging in relation to available prey in an Adirondack mountain stream fish community. Hydrobiol., 96: 97 104. KEEFER L., MAUGHAN O.E. 1985. Effects of headwater impoundment and channelization on invertebrate drift. Hydrobiol., 127: 161 169. MOMOT W.T. 1965. Food habits of the brook trout in West Lost Lake. Trans. Amer. Fish. Soc., 94: 188 191.

8 Odonatrix 3(1) MUTTKOWSKI R.A. 1925. The food of trout in Yellowstone National Park. Roosevelt Wild Life Bull., II(4): 471 497. PREVOT G., PREVOT R. 1986. Impact d une crue sur la communauté d invertébrés de la Moyenne Durance. Rôle de la dérive dans la reconstruction du peuplement du chenal principal. Annls. Limnol., 22(1): 89 98. STATZNER B., STECHMANN D.-H. 1977. Der Einfluss einer mechanischen Entkrautungsmaßnahme auf die Driftarten der Makro-Invertebraten im Unteren Schierenseebach. Faun.-Ökol. Mitt., 5: 93 109. STENSON J.A.E. 1979. Predator-prey relations between fish and invertebrate prey in some forest lakes. Rept. Inst. Freshwat. Res. Drot., 58: 166 183. TILLYARD R.J. 1920. Report on the neuropteroid insects of the hot springs region, N.Z., in relation to the problem of trout food. Proc. Linn. Soc. N.S.W., 45: 208 213. WENINGER G. 1968. Vergleichende Drift- Untersuchungen an niederösterreichischen Fliessgewässern (flysch-, gneis-, kalkformation). Schwiez. Z. Hydrol., 30(1): 138 185. Z ISCHKE J.A., ARTHUR J.W., NORDLIE K.J., HERMANUTZ R.O., STANDEN D.A., HENRY T.P. 1983. Acidification effects on macroinvertebrates and fathead minnows (Pimephales promelas) in outdoor experimental channels. Water Res., 17: 47 63. Streszczenie Przedstawiono wa ki stwierdzone przez autora w o³¹dkach ryb (lipieni, pstr¹gów potokowych, têczowych i Ÿródlanych, okoni, szczupaków i basów wielkogêbowych), z³owionych na wêdkê w Polsce, W³oszech, Finlandii i Francji w latach 1985 2005. Z zasady wa ki s¹ rzadko zjadane przez ryby (stanowi¹ mniej ni 1% organizmów stwierdzonych w o³¹dkach ryb), choæ w niektórych ciekach nizinnych i wy ynnych ich rola mo e byæ znaczna. W Polsce g³ównymi gatunkami zjadanymi przez ryby ³ososiowate s¹ Calopteryx ssp., P. pennipes i Gomphidae, prawie wy- ³¹cznie w rzekach nizinnych i wy ynnych. W materiale z Finlandii zwraca uwagê brak Zygoptera. Materia³ z W³och, choæ nieliczny, wskazuje na zbli on¹ rolê gatunków siedlisk lotycznych i lenitycznych. Generalnie wysoka woda sprzyja zwiêkszonej dostêpnoœci larw dla ryb ³ososiowatych, zarówno wiosn¹, jak i latem. W przypadku okonia wydaje siê, e konsumpcja wa ek wzrasta podczas niskiego stanu wody. Imagines rzadko s¹ zjadane przez ryby (autor stwierdzi³ jedynie trzy takie przypadki). Key Words. Odonata, dragonflies, fish, predation.

Odonatrix 3(1) 9 Stanowiska chronionych i rzadkich gatunków wa ek w województwie œl¹skim stwierdzone poza rezerwatami wodno-torfowiskowymi w latach 2003 2005 Localities of protected and rare dragonfly species in the Silesian voivodeship found out of water and peat bog nature reserves in the years 2003 2005 Alicja MISZTA 1), Aleš DOLNÝ 2) 1) Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska, ul. Œw. Huberta 35, 40-543 Katowice; amiszta@cdpgs.katowice.pl 2) Katedra biologie a ekologie, Ostravska univerzita, Bráfova 7, 701 03 Ostrava 1, Èeská Republika; Ales.Dolny@osu.cz Wstêp Równolegle z prowadzon¹ od roku 2002 przez Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska w Katowicach inwentaryzacj¹ wa ek na terenie rezerwatów wodno-torfowiskowych województwa œl¹skiego (DOLNÝ i in. 2003a, 2003b, 2004), odnotowywano tak e wystêpowanie chronionych i rzadkich gatunków wa ek na stanowiskach poza rezerwatami. Niektóre obserwacje zosta³y opublikowane ju wczeœniej (DOLNÝ 2003; DOLNÝ, MISZTA 2004), jednak postanowiliœmy je uwzglêdniæ w tym opracowaniu by przedstawiæ ca³oœæ uzyskanych dotychczas wyników. Poni ej przedstawiamy równie wykaz stwierdzonych stanowisk, który zosta³ przekazany wojewódzkiemu konserwatorowi przyrody w Katowicach (cf. MISZTA 2005). Mamy nadziejê, e nasze informacje bêd¹ uwzglêdniane przy podejmowaniu decyzji o zagospodarowaniu obszarów, na których odnotowano podane ni ej wa ki. U yte skróty i symbole oznaczaj¹: kategorie zagro enia w polskiej Czerwonej ksiêdze i Czerwonej liœcie (BERNARD i in. 2002; BERNARD 2004; MIELEWCZYK 2004): EN gatunek silnie zagro ony (Endangered), VU gatunek zagro ony (Vulnerable), NT gatunek bliski zagro enia (Near Threatened), LC gatunek ostatniej troski (Least Concern); DD gatunek o nieznanym statusie; (1) gatunki, dla których nie stosuje siê odstêpstw od zakazów okreœlonych w 8 Rozporz¹dzenia Ministra Œrodowiska z dnia 28.09. 2004 (Dz. U. Nr 220, poz. 2237); gm., nadl., leœn., oddz. gmina, nadleœnictwo, leœnictwo, oddzia³ leœny. Metody i materia³ Obserwacje prowadzono w latach 2003 2005. Prace terenowe rozpoczynano pod koniec kwietnia lub z pocz¹tkiem maja oraz koñczono we wrzeœniu. Zbierano wylinki a w pojedynczych przypadkach od³awiano doros³e osobniki. Materia³ dowodowy znajduje siê w zbiorach Katedry Biologii i Ekologii Uniwersytetu Ostrawskiego u A. DOLNEGO. O ile to by³o mo liwe, wykonywano dokumentacjê fotograficzn¹. Fotografie w zapisie

10 Odonatrix 3(1) cyfrowym znajduj¹ siê w zbiorach Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska w Katowicach u A. MISZTY. Mapkê rozmieszczenia stanowisk (Rys. 1) i ich lokalizacjê w kwadratach UTM opracowano przy pomocy programu Gnomon 3.1. Teren badañ i stanowiska Nasze badania obejmowa³y obszar województwa œl¹skiego. W wyniku penetracji wielu stanowisk znaleÿliœmy 13 obiektów, na których stwierdziliœmy rzadkie i chronione gatunki wa ek poza obszarami rezerwatów wodno-torfowiskowych: 1. Na granicy miejscowoœci Leœniaki i Korzonek, UTM CB 52, gm. Konopiska, nadl. Herby, obrêb Herby, leœn. Hutki, oddz. 240k, 249b u ytek ekologiczny Jeziorko, torfowisko przejœciowe. 2. Na granicy miejscowoœci Nowy Kocin i Rybna, UTM CB64, gm. Mykanów, nadl. K³obuck, obrêb K³obuck, leœn. Kocin, oddz. 182 d,f,g stanowisko kontrolowane pod k¹tem powo³ania nowego u ytku ekologicznego, torfowisko przejœciowe. 3. Miejscowoœæ Drutarnia, UTM CB40, gm. Koszêcin, nadl. Koszêcin, obrêb Koszêcin, leœn. Dubiele, oddz. 245 250, 260 263. œrodleœny potok p³yn¹cy w kompleksie leœnym w dorzeczu Ma³ej Panwi. 4. Miejscowoœæ Rybnik Piaski, UTM CA25, gm. Rybnik, nadl. Rybnik, obrêb Paruszowiec, leœn. K³okocin, oddz. 234 uregulowany odcinek Potoku z Przegêdzy, poni ej zastawki piêtrz¹cej wodê dla stawów rybnych. 5. Beskid ywiecki, UTM CV68, gm. Ujso³y, nadl. Ujso³y, obrêb Ujso³y, leœn. Gaw- ³owskie, oddz. 17a torfowisko w Masywie Lipowskiej ( ywiecki Park Krajobrazowy). 6. Ciê kowice, UTM CA76, gm. Jaworzno, nadl. Chrzanów, obrêb Szczakowa, leœn. 2 12 3 1 10 9 11 8 13 7 4 6 5 stanowisko

Odonatrix 3(1) Ciê kowice, oddz. 139, 146, 147 rzeka Kozi Bród, na granicy otuliny rezerwatu Dolina abnika. 7. Buków, UTM CA04, gm. Lubomia starorzecze rzeki Odry. 8. Krzy anowice, UTM CA04, gm. Krzy anowice starorzecze rzeki Odry. 9. ubowice, UTM CA06, gm. Rudnik rzeka Odra. 10. azy B³êdowskie, UTM CA97, gm. D¹browa Górnicza poni ej ujœcia Potoku B³êdowskiego do rzeki Bia³ej Przemszy (przy moœcie). 11. Pniowiec, UTM CA49, gm. Tarnowskie Góry, nadl. Œwierklaniec, obrêb Œwierklaniec, leœn. Pniowiec, oddz. 60,61 Stary Zalew. Jedyne z badanych przez nas stanowisk, które by³o wymieniane w pracy SAW- KIEWICZA i AKA (1966). 12. Miejscowoœæ Lasaki, UTM BA95, gm. Rudnik starorzecze rzeki Odry stanowisko kontrolowane pod k¹tem powo³ania nowego u ytku ekologicznego. 13. Kompleks leœny miêdzy miejscowoœciami Pi³ka, UTM CB41, i Brusiek (CB40), gm. Koszêcin, nadl. Koszêcin, obrêb Koszêcin, leœn. Pi³ka/leœn. Trójca/ leœn. Brusiek w rowach odwadniaj¹cych. Wyniki i ich omówienie Na opisywanych stanowiskach odnotowano 15 gatunków wa ek bêd¹cych w zakresie naszych zainteresowañ ze wzglêdu na ich ochronê prawn¹ i rzadkoœæ wystêpowania. 1. Gatunki chronione i znajduj¹ce siê w polskiej Czerwonej ksiêdze zwierz¹t: Nehalennia speciosa (CHARP.) Iglica ma³a, EN, (1) stanowisko 1; 27 VI 2005: 2&& i 2%% stanowisko 2; 28 VI 2005; 2&& i 6%% Cordulegaster boltonii (DONOV.) Szklarnik leœny, VU 11 stanowisko 3; 13 VII 2004: 4%% stanowisko 4; 25 VI 2005: 1%, 14 VII 2005: 2%% Somatochlora alpestris (SÉL.) Miedziopierœ alpejska, EN, (1) (pierwsze notowanie w województwie, DOLNÝ 2003) stanowisko 5; (DOLNÝ 2003) Somatochlora arctica (ZETT.) Miedziopierœ arktyczna, VU stanowisko 1; 26 VI 2005: 4%%, 15 VII 2005: 2%% 2. Inne gatunki chronione Aeshna subarctica elisabethae DJAK. agnica torfowcowa, NT (pierwsze notowanie w województwie) stanowisko 1; 22 VII 2004: 5 Exuv.- J.B.Parusel leg.; 19 VIII 2004: 6 10 Im., 3 Exuv.; 26 VI 2005: 1 Exuv., 15 VII 2005: 3 %% juv., 3 Exuv. Aeshna affinis VANDER L., LC. agnica po³udniowa, LC (pierwsze pewne notowanie w województwie) stanowisko 12; 29 VII 2005: 2%% Aeshna juncea (L.) agnica torfowa, DD stanowisko 1; 19 VIII 2004: 10 20 Im. stanowisko 4; 14 VII 2005; 1% Ophiogomphus cecilia (FOURCR.) Trzepla zielona stanowisko 1; 19 VIII 2004: 1% (poza torfowiskiem) stanowisko 6; 28 VII 2005: 4%%, 1 Exuv. stanowisko 9; 2 VII 2004: 6 10%% Orthetrum brunneum (FONSC.) Lecicha po³udniowa, LC stanowisko 13; (DOLNÝ 2003) Orthetrum coerulescens (FABR.) Lecicha ma³a, LC stanowisko 6; 28 VII 2005: 20 50 Im., 16 Exuv.; 1 IX 2005: 10 20 Im. Leucorrhinia albifrons (BURM.) Zalotka bia³oczelna, DD stanowisko 1; 26 VI 2005: 2%%

12 Odonatrix 3(1) Leucorrhinia pectoralis (CHARP.) Zalotka wiêksza stanowisko 7; (DOLNÝ 2003) stanowisko 8; (DOLNÝ 2003) stanowisko 10; 10 VI 2004: 6 10 Im. 3. Gatunki rzadkie na Górnym Œl¹sku Erythromma viridulum (CHARP.) Oczobarwnica mniejsza stanowisko 7; (DOLNÝ, MISZTA 2004) Brachytron pratense (O. F. MÜLL.) agniczka zwyczajna (pierwsze pewne notowanie w województwie) stanowisko 11; VI 2005: 10 20 Im. Crocothemis erythraea (BRULLÉ) Szafranka czerwona (pierwsze stwierdzone miejsce rozrodu w województwie; DOLNÝ, MISZTA 2004) stanowisko 8; gatunek potwierdzany od roku 2002 w okresie od maja do koñca sierpnia, && + %%, Exuv. 4. Potencjalne zagro enia stanowisk oraz propozycje ich ochrony i dalszych badañ Na granicy miejscowoœci Leœniaki i Korzonek (stan. 1) wyciêta by³a œciana drzew od strony zbiorowiska z turzycami, które jest miejscem rozrodu i przebywania iglicy ma- ³ej Nehalennia speciosa. W przysz³oœci mo e to skutkowaæ przesuszeniem torfowiska i zanikiem zespo³u turzyc w wyniku zarastania przez inne roœliny, a w dalszej kolejnoœci zanikiem warunków odpowiednich dla ycia iglicy ma³ej. Poza iglic¹ ma³¹ stwierdzono na tym torfowisku jeszcze takie rzadkie gatunki, jak: agnica torfowcowa Aeshna subarctica elisabethae, agnica torfowa Aeshna juncea, miedziopierœ arktyczna Somatochlora arctica i zalotka bia³oczelna Leucorrhinia albifrons. Konieczne jest sta³e monitorowanie tego stanowiska, tym bardziej, e w czerwcu 2005 roku stwierdzono, e zbiorowisko turzyc by³o zarzucone materia³em pochodz¹cym z oczyszczania pni œciêtych w pobli u sosen. Rozk³ad tego materia³u mo e powodowaæ zmianê sk³adu wody, eutrofizacjê torfowiska i wyraÿnie zaburzyæ warunki rozwoju dla gatunków stenotopowych. W Nowym Kocinie (stan. 2) rozród i rozwój iglicy ma³ej Nehalennia speciosa warunkuje zbiorowisko turzyc, które znajduje siê pod os³on¹ œciany lasu z jednej tylko strony. Wyciêta jest przeciwleg³a œciana lasu i stwierdzono, e zniszczono w ten sposób os³onê przed wiatrem. Zauwa ono te, e teren przy najwiêkszym, centralnie po³o- onym zbiorniku jest silnie zdegradowany wskutek wydeptania w torfowisku œcie ek i stanowisk do wêdkowania wykorzystywanych najprawdopodobniej przez okolicznych mieszkañców. Poniewa nie stwierdzono w czasie wizji charakterystycznego dla tego typu torfowisk gatunku wa ki miedziopiersi arktycznej Somatochlora arctica a jednoczeœnie zauwa ono w du ym zbiorniku ruch wody typowy dla erowania ryb oraz zbadane ph wody by³o wy sze ni siê spodziewano, wysuwa siê na tej podstawie przypuszczenie, e zbiornik ten, a byæ mo e tak e s¹siednie, móg³ zostaæ sztucznie zarybiony. Gdyby tak by³o, to oprócz zaniku larw wa- ek wskutek zjadania przez ryby, na torfowisku tym bêdzie dochodzi³o do eutrofizacji i stopniowego zaniku warunków do bytowania iglicy ma³ej. Zaproponowano s³u bom leœnym: jak najszybsze skontrolowanie, czy zbiornik na torfowisku nie s³u y jako staw rybny; zabezpieczenie torfowiska przed dalszym zadeptywaniem i budowaniem na nim œcie- ek ze œciêtych drzew; powo³anie na tym stanowisku u ytku ekologicznego celem zabezpieczenia go przed dewastacj¹ i degradacj¹.

Odonatrix 3(1) Trzeba przyznaæ, e spotkano siê z pozytywn¹ reakcj¹ na wysuwane propozycje i deklaracj¹ prowadzenia kontroli na tym stanowisku. Tym niemniej ocenie bêdzie musia³a podlegaæ jeszcze wielkoœæ populacji iglicy ma³ej. W Drutarni (stan. 3), gdzie stwierdzono obecnoœæ szklarnika leœnego Cordulegaster boltonii, w trakcie wizji terenowej w roku 2004 nie zauwa ono wiêkszych zagro eñ. Proponuje siê jedynie okresow¹ kontrolê stanu cieków wodnych i ich otoczenia pod k¹tem zabezpieczenia warunków dla szklarnika leœnego na tym stanowisku. Miejsce w Rybniku Piaskach (stan. 4), w którym tak e obserwowano szklarnika leœnego, jest uregulowanym odcinkiem Potoku z Przegêdzy, na którym powy ej znajduje siê zastawka zatrzymuj¹ca wodê dla pobliskich stawów rybnych. W razie jej uszkodzenia mo e bardzo ³atwo dojœæ do zmiany warunków siedliskowych w ni ej po³o onym odcinku potoku i wycofania siê szklarnika z tego stanowiska. Jest prawdopodobne, e szklarnik penetruje inne odcinki œródleœnych cieków znajduj¹cych siê w najbli szym kompleksie leœnym, jednak potrzebne s¹ w tym kierunku dalsze obserwacje. Proponuje siê monitorowanie obecnoœci gatunku w nastêpnych latach w okresie od po³owy czerwca do po³owy lipca. Najwiêkszym zagro eniem dla torfowiska le ¹cego w szczytowej czêœci Masywu Lipowskiej (stan. 5) mog¹ byæ naturalnie zachodz¹ce procesy wysychania i zarastania torfowiska. Obecnie mo liwa wydaje siê tylko kontrola tych procesów. Trzeplê zielon¹ Ophiogomphus cecilia na rzece Kozi Bród w Ciê kowicach (stanowisko 6) obserwuje siê regularnie w tym samym miejscu ju od 3 lat. Poniewa miejsce to znajduje siê poza rezerwatem Dolina 13 abnika i jego stref¹ ochronn¹, potencjalnym zagro eniem mog³oby byæ prowadzenie prac regulacyjnych, zanieczyszczenie wody lub spadek poziomu wody i szybkoœci przep³ywu w rzece. Proponuje siê monitorowanie obecnoœci gatunku w nastêpnych latach w okresie od po³owy czerwca do po³owy lipca. Mo na te rozwa yæ poszerzenie strefy ochronnej dla rezerwatu Dolina abnika o czêœæ powierzchni oddzia³ów 142 146, przez które p³ynie rzeka Kozi Bród. Wszystkie stanowiska znajduj¹ce siê na starorzeczach wzd³u rzeki Odry (stan. 7 9, 12), s¹ zagro one planowanymi lub ju prowadzonymi pracami hydrotechnicznymi. W wyniku przekopywania rowu w miejscowoœci Buków zniszczone zosta³o w roku bie ¹cym stanowisko licznego wystêpowania w województwie oczobarwnicy mniejszej Erythromma viridulum (DOLNÝ, MISZTA 2004), a przy okazji dokonano pogromu na szcze ui wielkiej Anodonta cygnea, któr¹ masowo wyrzucono na brzeg w czasie pog³êbiania. Istniej¹ obawy, e podobnie mo e ulec zniszczeniu stanowisko rozrodu szafranki czerwonej Crocothemis erythraea w miejscowoœci Krzy anowice oraz potencjalne, ze wzglêdu na obecnoœæ du ej populacji osoki aloesowatej Stratiotes aloides, stanowisko wystêpowania agnicy zielonej Aeshna viridis w miejscowoœci Lasaki. W celu zabezpieczenia stanowisk rozrodczych rzadkich w województwie gatunków wa ek, proponuje siê powo³anie na wskazanych odcinkach starorzeczy u ytków ekologicznych oraz sta³e monitorowanie stanu populacji wa ek. Stanowiska 10 i 11 s¹ zagro one ze wzglêdu na zachodz¹ce naturalnie procesy wysuszania. Mo liwe jest tylko monitorowanie wystêpowania zalotki wiêkszej Leucorrhinia pectoralis w azach B³êdowskich czy

14 Odonatrix 3(1) agniczki wiosennej Brachytron pratense w Pniowcu. W Pniowcu mo liwa by³aby równie regulacja przep³ywu wody pomiêdzy stawami. Kompleks lasów miêdzy miejscowoœciami Pi³ka oraz Brusiek (stan. 13) stwarza obecnie najlepsze warunki dla yj¹cych tam gatunków wa ek. Piœmiennictwo BERNARD R. 2004. Nehalennia speciosa (CHARPEN- TIER, 1840), Iglica ma³a. [w:] Z. G OWACIÑSKI, J. NOWACKI (Red.), Polska czerwona ksiêga zwierz¹t, Bezkrêgowce. Instytut Ochrony Przyrody PAN, Akademia Rolnicza im. A. Cieszkowskiego, Kraków Poznañ: 54 55. BERNARD R., BUCZYÑSKI P., ABÊDZKI A, TOÑCZYK G. 2002. Odonata Wa ki. [w:] Z. G OWACIÑSKI (Red.), Czerwona lista zwierz¹t gin¹cych i zagro onych w Polsce. Wyd. Instytutu Ochrony Przyrody PAN, Kraków: 125 127. DOLNÝ A. 2003. Faunistical data on endangered and protected dragonflies (Insecta: Odonata) in the polish part of Upper Silesia (Opolskie and Œl¹skie voivodships). Natura Silesiae Superioris, 7: 89 91. DOLNÝ A., MISZTA A., PARUSEL J. 2003a. Wa ki (Insecta: Odonata) czterech rezerwatów przyrody województwa œl¹skiego (polska czêœæ Górnego Œl¹ska) wyniki wstêpnych badañ. Natura Silesiae Superioris, 7: 93 103. DOLNÝ A., MISZTA A., PARUSEL J. 2003b. Wa ki wybranych rezerwatów i obszarów proponowanych do ochrony na terenie województwa œl¹skiego i opolskiego. [w:] BUCZYÑSKI P., SERA- FIN E., PTASZYÑSKA A. (Red.) 2004, Badania wa ek, chrz¹szczy i chruœcików na obszarach chronionych. Materia³y II Krajowego Sympozjum Odonatologicznego, XXIX Sympozjum Sekcji Koleopterologicznej PTE, III Seminarium Trichopterologicznego, Urszulin, 21 23.V.2004 r. Wydawnictwo MANTIS, Olsztyn: 12 13. DOLNÝ A., MISZTA A. 2004. Wystêpowanie wa ek (Odonata) w czeskiej i polskiej czêœci Górnego Œl¹ska. Wiadomoœci Entomologiczne, 23(3): 133 152. MIELEWCZYK S. 2004. Somatochlora alpestris (SÉLYS, 1840), Miedziopierœ alpejska. [w:] Z. G OWACIÑSKI, J. NOWACKI (Red.), Polska czerwona ksiêga zwierz¹t, Bezkrêgowce. Instytut Ochrony Przyrody PAN, Akademia Rolnicza im. A. Cieszkowskiego, Kraków Poznañ: 57 59. MISZTA A. 2005. Informacja o stanowiskach chronionych i rzadkich gatunków wa ek stwierdzonych w województwie œl¹skim poza rezerwatami wodno-torfowiskowymi dla Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody w Katowicach. Maszynopis, Katowice. SAWKIEWICZ L., AK M. 1966. Wa ki (Odonata) Œl¹ska. Roczniki Muzeum Górnoœl¹skiego w Bytomiu, Przyroda 3: 73 132. Summary During inventory-making of dragonflies in the Silesian voivodeship 13 localities outside the area of nature reserves were found at which 15 dragonfly species belonging to protected or rare animal species occurred. Only one of the sites seems to be safe from human activities or natural succession. The remaining ones need continuous monitoring, some of them should be actively protected. Key Words. Odonata, dragonflies, Poland, Silesia, protection, threats.

Odonatrix 3(1) 15 Nowe stwierdzenia Erythromma viridulum (CHARPENTIER, 1840) na skraju zasiêgu w Polsce pó³nocnej New records of Erythromma viridulum (CHARPENTIER, 1840) on the edge of its distribution area in the northern Poland Pawe³ BUCZYÑSKI Zak³ad Zoologii, Uniwersytet Marii Curie-Sk³odowskiej, ul. Akademicka 19, 20-033 Lublin; pbuczyns@biotop.umcs.lublin.pl Wstêp Oczobarwica mniejsza Erythromma viridulum to wa ka pontyjsko-œródziemnomorska, której pó³nocna granica area³u przebiega przez Polskê (DÉVAI 1976, DIJK- STRA 2006). W Polsce pó³nocno-wschodniej, rozumianej jako obszar na wschód od Wis³y, jeszcze do niedawna wystêpowanie gatunku by³o ograniczone do Podlasia (BU- CZYÑSKI, LEWANDOWSKI 2004). Dopiero LE- WANDOWSKI (1994) poda³ go z doliny Pas³êki. Nastêpnie stwierdzali go: BUCZYÑSKI (2003) na Pojezierzu I³awskim, WILIGALLA (2003) na Pojezierzu Mr¹gowskim i TOÑ- CZYK (2006) na Równinie Augustowskiej. Tak wiêc liczba poznanych stanowisk E. viridulum jest ma³a i przebieg granicy jej zasiêgu znamy bardzo niedok³adnie. Dlatego wszelkie dane o wystêpowaniu gatunku na obszarze na pó³noc od Podlasia i Mazowsza, s¹ bardzo cenne. Metody i materia³ Materia³ zbierano w czerwcu 2006 r., na obszarach le ¹cych wzd³u granicy polskorosyjskiej, w obrêbie: Pobrze a Gdañskiego i Niziny Staropruskiej (KONDRACKI 2000). Prace objê³y w sumie ok. 70 stanowisk. Prowadzono obserwacje imagines, odnotowuj¹c: szacunkow¹ liczbê osobników, terytorializm rozrodczy, kopulacje, sk³adanie jaj, tandemy, obecnoœæ okazów juwenilnych. Na czêœci stanowisk ³owiono te larwy czerpakiem hydrobiologicznym. Liczebnoœæ imagines okreœlano w przeliczeniu na 100 mb brzegu, w skali: + 1 osobnik, 1 2 10 osobników, 2 11 20 osobników, 3 21 50 osobników, 4 51 100 osobników, 5 ponad 100 osobników. Wyniki Stwierdzono cztery nowe stanowiska Erythromma viridulum (Ryc. 1): 1. Cieszêty (54 12 14,2 N, 20 07 04,9 E, kwadrat UTM: DF40), u ytkowany wêdkarsko staw œródpolny w niecce po wypalonym torfowisku niskim. Powierzchnia kilka ha, woda przezroczysta, lekko brunatna, dno ilasto-muliste. Bogata roœlinnoœæ przybrze na: szuwary Equisetum sp. i Typha latifolia L. z domieszkami Iris pseudacorus L. i Carex rostrata STOKES, na lustrze wody Potamogeton natans L., z roœlinnoœci zanurzonej Elodea canadensis MICH. Obserwacje: 19 VI 2006, liczebnoœæ 5, odnotowano: osobniki juwenilne,

16 Odonatrix 3(1) Ryc. 1. Zasiêg Erythromma viridulum w Polsce i krajach oœciennych: A wed³ug DIJKSTRY (2006), B nowsze dane (1 TOÑCZYK 2006, 2 dane przedstawione w pracy). Fig. 1. Range of Erythromma viridulum in Poland and neighbouring countries: A after DIJKSTRA (2006), B newer data (1 TOÑCZYK 2006, 2 data presented in ths paper). terytorialne, tandemy, kopulacje, sk³adanie jaj. 2. G³êbocko (54 23 29,9 N, 20 16 35,5 E, DF52), pó³nocno-zachodnia czêœæ Jeziora G³êbockiego. Dno piaszczyste, woda przejrzysta, bezbarwna. Przy brzegu szuwary Phragmites australis (CAV.)TRIN. ex STEUDEL i Sparganium erectum L. Zbiornik bezpoœrednio otoczony lasem liœciastym. Obserwacje: 20 VI 2006, liczebnoœæ 2, odnotowano osobniki terytorialne. 3. Wojciechy (54 15 44,1 N, 20 40 36.9 E, DF71), drobny zbiornik ³¹kowy (trwa³y). Powierzchnia ok. 0,5 ha, dno piaszczysto-muliste, woda lekko brunatna, przejrzysta. Bogata roœlinnoœæ: zalane trawy, Sparganium sp., Heleocharis sp., Butomus umbellatus L., miejscami pojedyncze krzewy Salix sp. Obserwacje: 21 VI 2006, liczebnoœæ 1, odnotowano sk³adanie jaj. 4. Liski (54 16 48,7 N, 20 54 56,4 E, DF91), staw w parku podworskim. Powierzchnia ok. 2 ha, dno piaszczysto-muliste, woda zielonkawa, mêtna. Przy brzegu miejscami szuwary Typha latifolia, kêpy Iris pseudacorus, Juncus sp. i Scirpus sp., pojedynczo Alnus glutinosa (L.) GAERTNER. Obserwacje: 22 VI 2006, liczebnoœæ 1, odnotowano osobniki terytorialne. Dyskusja Stwierdzenia Erythromma viridulum blisko pó³nocnej granicy jej zasiêgu lub nawet poza ni¹, mo na wi¹zaæ z obserwowanym od kilkunastu lat ociepleniem klimatu niezale nie od tego, za jak trwa³e uznajemy to zjawisko. Rozszerzanie siê zasiêgu w kierunku pó³nocnym odnotowano w Polsce u wielu gatunków wa ek (BERNARD i in. 2002). U E. viridulum, ma ono miejsce i na wschodzie,

Odonatrix 3(1) i na pojezierzach pomorskich (cf. MICHOÑSKI 2003). Ekspansjê E. viridulum obserwuje siê te w innych krajach europejskich, jak choæby: Niemcy, Holandia, Wielka Brytania (BÖNSEL 1999, 2001; KETELAAR 2002; CHAM 2004; DEWICK 2004). W tym samym okresie, po raz pierwszy odnotowano gatunek na Bia³orusi (TISHCHIKOV, TISHCHIKOV 2000). Za przyczyny jego rozprzestrzeniania siê, uwa a siê zmiany klimatyczne i eutrofizacjê wód powierzchniowych. Ju intuicyjnie za wa niejszy mo na uznaæ pierwszy z tych czynników. Jednak potwierdza to równie fakt, e obok ekspansji geograficznej notuje siê wczeœniejszy wylêg imagines (KETELAAR 2002) i sukces rozrodczy na obszarach, na których wczeœniej obserwowano tylko imagines pochodz¹ce z migracji (CHAM 2004; DEWICK 2004). Kluczowe znaczenie maj¹: wzrost temperatur powietrza, wiêksze promieniowanie s³oneczne i spadek iloœci opadów (BÖNSEL 1999). Nie neguj¹c roli zmian klimatu, BÖNSEL (2001) wskazuje na nasilanie tego procesu przez eutrofizacjê. Wskutek eutrofizacji rozprzestrzeniaj¹ siê sprzyjaj¹ce wystêpowaniu Erythromma viridulum gatunki roœlin, szczególnie rogatki (Ceratophyllum spp.). Tak wiêc w zbiornikach wodnych czêœciej i obficiej pojawiaj¹ siê fitocenozy, preferowane przez omawian¹ wa kê jako miejsce rozrodu i rozwoju. Ponadto, ogromna biomasa wytwarzana przez tworz¹ce te zespo³y gatunki roœlin, jest rozk³adana tylko w ma³ej czêœci. Opadaj¹c na dno, przyspiesza ona wyp³ycanie (l¹dowienie) zbiorników, które dziêki temu szybciej siê nagrzewaj¹, co jest korzystne dla rozwoju embrionalnego i larwalnego E. viridulum. Nawi¹zuj¹ do tych uwag dane prezentowane w niniejszej pracy: gatunek stwierdzano g³ównie w zbiornikach o ma³ej powierzchni i eksponowanych na s³oñce, a w du ym Jeziorze G³êbockim 17 by³ on obecny tylko w p³ytkim litoralu. Przyk³ad Erythromma viridulum pokazuje, jak czynniki naturalne i antropogeniczne powoduj¹ce regres populacji lub wrêcz zanik wielu gatunków wa ek (cf. BERNARD i in. 2002), mog¹ jednoczeœnie sprzyjaæ wzrostowi liczebnoœci innych gatunków tak e tych uwa anych do niedawna za rzadkie, a wielu krajach nawet za zagro one. Np. w Niemczech E. viridulum znajduje siê na wiêkszoœci regionalnych Czerwonych list, i to zwykle w wysokich kategoriach zagro eñ (przegl¹d u LEMKE go 2007). Z przedstawionych danych w³asnych i literaturowych mo na wyci¹gn¹æ wniosek, e nale y spodziewaæ siê dalszych, byæ mo e nawet licznych stwierdzeñ omawianego gatunku na pó³noc od dot¹d znanego obszaru wystêpowania. Bardzo prawdopodobne jest wykazanie E. viridulum w Obwodzie Kaliningradzkim, w którym jak dot¹d gatunku nie stwierdzono (DIJKSTRA 2006): podane w pracy stanowisko na Jeziorze G³êbockim le y tylko ok. 2,2 km od granicy polskorosyjskiej. Jednak szczególn¹ uwagê na t¹ wa kê nale y zwracaæ podczas badañ prowadzonych w szeroko pojmowanej Polsce pó³nocnej. Jest ona bowiem przez du ¹ czêœæ sezonu wegetacyjnego stosunkowo trudna do zaobserwowania, gdy osobniki aktywne rozrodczo czêsto przebywaj¹ wœród roœlinnoœci oddalonej od brzegu. Zebranie wiêkszej ni dot¹d iloœci danych, pozwoli- ³oby na dok³adniejsze okreœlenie przebiegu granicy area³u i na œledzenie jego zmian. Podziêkowania Materia³y wykorzystane w pracy zebrano w ramach grantu Struktura i granice zasiêgów wa ek (Odonata) w Polsce stan bie ¹cy i zmiany (projekt MNiE nr 2 P04C 129 29). Dr. Grzegorzowi Toñczykowi dziêkujê za cenne uwagi na temat pierwszej wersji pracy.

18 Odonatrix 3(1) Piœmiennictwo BERNARD R., BUCZYÑSKI P., TOÑCZYK G. 2002. Present state, threats and conservation of dragonflies (Odonata) in Poland. Nature Conserv., 59(2): 53 71. BÖNSEL A. 1999. Das Kleine Granatauge (Erythromma viridulum CHARP. 1840) in Mecklenburg- Vorpommern. Natuschutzarb. Mecklenburg- Vorpomm., 42(1): 48 55. BÖNSEL A. 2001. Zusammenhänge zwischen der Gewässereutrophierung und der Ausbreitung von Erythromma viridulum (CHARP. 1840) (Zygoptera: Coenagrionidae), am Beispiel von Mecklenburg-Vorpommern. Z. Ökol. Natursch., 9: 211 217. BUCZYÑSKI P. 2003. Wa ki (Odonata) Parku Krajobrazowego Pojezierza I³awskiego. Rocz. nauk. Pol. Tow. Ochr. Przyr. Salamandra, 7: 65 85. BUCZYÑSKI P., LEWANDOWSKI K. 2004. D³ugo badana terra incognita stan wiedzy o wa kach (Odonata) pojezierzy pó³nocno-wschodniej Polski. Wiad. ent., 23(2): 97 111. CHAM S. 2004. Observations of an inland population of the Small Red-eyed Damselfly Erythromma viridulum (CHARPENTIER) with notes on the first discovery of larvae in Britain. J. Br. Dragonfly Soc., 20(1): 31 34. DÉVAI G. 1976. A magyarországi szitakötõ (Odonata) fauna chorológiai elemzése. Acta biol. Debrecina, 13 (Supl. 1): 159 203. DEWICK S. 2004. An Update on the Continued Success of Small Red-eyed Damselfly Erythromma viridulum (CHARP.) at its First Known British Sites. Atropos, 21: 14 15. DIJKSTRA K.-D.B. (red.) 2006. Field Guide to the Dragonflies of Britain and Europe. British Wildlife Publishing, Gillingham. KETELAAR R. 2002. The recent expansion of the Small Red-eyed Damselfly Erythromma viridulum (Charpentier) in The Netherlands. J. Br. Dragonfly Soc., 18(1&2): 1 8. KONDRACKI J. 2000. Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. LEMKE M. 2007. Rote Listen der gefährdeten Libellen in Deutschland. Internet: http://libelleninfo.de/081.html. LEWANDOWSKI K. 1994. Zmiany w strukturze gatunkowej wa ek wzd³u biegu rzeki Pas³êki. [w:] XVI Zjazd Hydrobiologów Polskich. Materia- ³y zjazdowe. Wroc³aw, 189. MICHOÑSKI G. 2003. Drugie stanowisko Erythromma viridulum (CHARPENTIER, 1840) (Odonata, Coenagrionidae) na Pojezierzu Pomorskim. Wiad. ent., 21(4): 241. TISHCHIKOV G.M., TISHCHIKOV I.G. 2000. Faunistièeskij sostav donnyh makrozoobezpozvoènych vodotokov basseïna ozera Naroè. [w:] Lake ecosystems: Biological processes, anthropogenic transformation, water quality. Materials of the International Scientific Conference, September 20 25, 1999, Minsk Naroch. Belarussian State University, Minsk, 448 458. TOÑCZYK G. 2006. Notatki odonatologiczne z okolic Jeziora Wigierskiego. Odonatrix, 2(2): 10 12. WILIGALLA C. 2003. Nowe dane o wa kach (Odonata) Pojezierza Mazurskiego. Wiad. ent., 22(1): 50. Summary The author gives four localities of Erythromma viridulum situated in the northern Poland at Polish-Russian borderline, outside the up-to-date-known area of its occurrence. E. viridulum has been in the stage of expansion towards the north in last two decades, likewise in other countries of western and central Europe. The changes of climate and eutrophication of surface waters are crucial factors of this state. Its is clear that next records of this species outside its range are expected. The neighbourhood of the localities given in the paper to Kaliningrad District (NW part of Lake G³êbockie only 2.2 km) points out that this species might occur in its area. Key Words. Odonata, dragonflies, Erythromma viridulum, Poland, Russia, Kalinigrad district, expansion, range.

Odonatrix 3(1) 19 Wra enia nie tylko wa kowe z badañ terenowych na pó³nocnym Mazowszu Moreover than dragonfly impressions from field studies at northern Masovia Grzegorz TOÑCZYK Katedra Zoologii Bezkrêgowców i Hydrobiologii, Uniwersytet ódzki, ul. S. Banacha 12/16, 90-237 ódÿ; tonczyk@biol.uni.lodz.pl Abstract: Report on nature impressions from the expedition to the northern Masovia in the frames of Atlas of the distribution of the dragonflies (Odonata) of Poland project. The studies covered 124 study sites and resulted in recording 55 dragonfly species. However, the studied area was strongly transformed especially this referred to small water courses. Melioration and pollution were probably the main reasons why Calopteryx virgo was found as a very rare species. Erythromma viridulum, Lestes barbarus, Aeshna juncea, A. subarctica elisabethae, A. viridis, Orthetrum albistylum and O. brunneum were the most interesting species recorded during studies. Prace nad Atlasem rozmieszczenia wa- ek (Odonata) Polski, oprócz niekoñcz¹cego siê spisywania swoich danych i oznaczania wyci¹gniêtych z dna szuflad materia³ów, maj¹ te znacznie przyjemniejszy aspekt terenowy. W 2006 roku przypad³a mi w udziale eksploracja s³abo rozpoznanego terenu, jakim jest pó³nocna czêœæ Mazowsza. Pierwsze pytanie jakie rodzi siê w g³owie jeszcze przed konkretnym zaplanowaniem wyjazdu, to próba przypomnienia sobie, co to za teren i jakich gatunków wa ek mo na siê na nim spodziewaæ. Z liczb¹ gatunków posz³o ³atwiej. Rzut oka do nadal rzeczowej, mimo up³ywu czasu pracy URBAÑSKIEGO (1948) i siêgniêcie do kilku innych opracowañ daje informacjê, e wykazano oko³o 50 gatunków. Znacznie gorzej by³o uœwiadomiæ sobie, co to za teren. W g³owie nie ma adnych konkretnych wra eñ a przecie jad¹c na Mazury czy do Wigierskego Parku Narodowego przecina³em przynajmniej kilkanaœcie razy ten region. Czy by by³a to kraina niezbyt ciekawa, któr¹ mija siê, nic konkretnego nie zapamiêtuj¹c? Dlaczego tak jest okaza³o siê wkrótce, podczas trzech wypraw na Mazowsze w czerwcu i lipcu 2006 roku. Teren, który przypad³ mi w udziale, okaza³ siê bardzo rozleg³y ³¹cznie przejecha³em ponad 7.000 km. Obszar objêty badaniami to jednak nie tylko Nizina Pó³nocnomazowiecka, ale równie s¹siaduj¹ce z ni¹: od zachodu wschodnia czêœæ Pojezierza Che³miñsko-Dobrzyñskiego i od wschodu zachodnia czêœæ Niziny Pó³nocnopodlaskiej. Precyzuj¹c bardziej, objecha³em teren z po³udnia i zachodu ograniczony przez Wis³ê od W³oc³awka do Warszawy i dolinê Bugu, na pó³nocy siêgaj¹cy Mazur i Kotliny Biebrzañskiej, na wschodzie zaœ ograniczony granic¹ z Bia³orusi¹. Na badaniach spêdzi³em ³¹cznie prawie 2 tygodnie, zbieraj¹c dane ze 124 stanowisk. To co zapamiêta³em z tego terenu, to