Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska, ul. Œw. Huberta 35, Katowice; 2)

Transkrypt

1 Odonatrix 3(1) 9 Stanowiska chronionych i rzadkich gatunków wa ek w województwie œl¹skim stwierdzone poza rezerwatami wodno-torfowiskowymi w latach Localities of protected and rare dragonfly species in the Silesian voivodeship found out of water and peat bog nature reserves in the years Alicja MISZTA 1), Aleš DOLNÝ 2) 1) Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska, ul. Œw. Huberta 35, Katowice; amiszta@cdpgs.katowice.pl 2) Katedra biologie a ekologie, Ostravska univerzita, Bráfova 7, Ostrava 1, Èeská Republika; Ales.Dolny@osu.cz Wstêp Równolegle z prowadzon¹ od roku 2002 przez Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska w Katowicach inwentaryzacj¹ wa ek na terenie rezerwatów wodno-torfowiskowych województwa œl¹skiego (DOLNÝ i in. 2003a, 2003b, 2004), odnotowywano tak e wystêpowanie chronionych i rzadkich gatunków wa ek na stanowiskach poza rezerwatami. Niektóre obserwacje zosta³y opublikowane ju wczeœniej (DOLNÝ 2003; DOLNÝ, MISZTA 2004), jednak postanowiliœmy je uwzglêdniæ w tym opracowaniu by przedstawiæ ca³oœæ uzyskanych dotychczas wyników. Poni ej przedstawiamy równie wykaz stwierdzonych stanowisk, który zosta³ przekazany wojewódzkiemu konserwatorowi przyrody w Katowicach (cf. MISZTA 2005). Mamy nadziejê, e nasze informacje bêd¹ uwzglêdniane przy podejmowaniu decyzji o zagospodarowaniu obszarów, na których odnotowano podane ni ej wa ki. U yte skróty i symbole oznaczaj¹: kategorie zagro enia w polskiej Czerwonej ksiêdze i Czerwonej liœcie (BERNARD i in. 2002; BERNARD 2004; MIELEWCZYK 2004): EN gatunek silnie zagro ony (Endangered), VU gatunek zagro ony (Vulnerable), NT gatunek bliski zagro enia (Near Threatened), LC gatunek ostatniej troski (Least Concern); DD gatunek o nieznanym statusie; (1) gatunki, dla których nie stosuje siê odstêpstw od zakazów okreœlonych w 8 Rozporz¹dzenia Ministra Œrodowiska z dnia (Dz. U. Nr 220, poz. 2237); gm., nadl., leœn., oddz. gmina, nadleœnictwo, leœnictwo, oddzia³ leœny. Metody i materia³ Obserwacje prowadzono w latach Prace terenowe rozpoczynano pod koniec kwietnia lub z pocz¹tkiem maja oraz koñczono we wrzeœniu. Zbierano wylinki a w pojedynczych przypadkach od³awiano doros³e osobniki. Materia³ dowodowy znajduje siê w zbiorach Katedry Biologii i Ekologii Uniwersytetu Ostrawskiego u A. DOLNEGO. O ile to by³o mo liwe, wykonywano dokumentacjê fotograficzn¹. Fotografie w zapisie

2 10 Odonatrix 3(1) cyfrowym znajduj¹ siê w zbiorach Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska w Katowicach u A. MISZTY. Mapkê rozmieszczenia stanowisk (Rys. 1) i ich lokalizacjê w kwadratach UTM opracowano przy pomocy programu Gnomon 3.1. Teren badañ i stanowiska Nasze badania obejmowa³y obszar województwa œl¹skiego. W wyniku penetracji wielu stanowisk znaleÿliœmy 13 obiektów, na których stwierdziliœmy rzadkie i chronione gatunki wa ek poza obszarami rezerwatów wodno-torfowiskowych: 1. Na granicy miejscowoœci Leœniaki i Korzonek, UTM CB 52, gm. Konopiska, nadl. Herby, obrêb Herby, leœn. Hutki, oddz. 240k, 249b u ytek ekologiczny Jeziorko, torfowisko przejœciowe. 2. Na granicy miejscowoœci Nowy Kocin i Rybna, UTM CB64, gm. Mykanów, nadl. K³obuck, obrêb K³obuck, leœn. Kocin, oddz. 182 d,f,g stanowisko kontrolowane pod k¹tem powo³ania nowego u ytku ekologicznego, torfowisko przejœciowe. 3. Miejscowoœæ Drutarnia, UTM CB40, gm. Koszêcin, nadl. Koszêcin, obrêb Koszêcin, leœn. Dubiele, oddz , œrodleœny potok p³yn¹cy w kompleksie leœnym w dorzeczu Ma³ej Panwi. 4. Miejscowoœæ Rybnik Piaski, UTM CA25, gm. Rybnik, nadl. Rybnik, obrêb Paruszowiec, leœn. K³okocin, oddz. 234 uregulowany odcinek Potoku z Przegêdzy, poni ej zastawki piêtrz¹cej wodê dla stawów rybnych. 5. Beskid ywiecki, UTM CV68, gm. Ujso³y, nadl. Ujso³y, obrêb Ujso³y, leœn. Gaw- ³owskie, oddz. 17a torfowisko w Masywie Lipowskiej ( ywiecki Park Krajobrazowy). 6. Ciê kowice, UTM CA76, gm. Jaworzno, nadl. Chrzanów, obrêb Szczakowa, leœn stanowisko

3 Odonatrix 3(1) Ciê kowice, oddz. 139, 146, 147 rzeka Kozi Bród, na granicy otuliny rezerwatu Dolina abnika. 7. Buków, UTM CA04, gm. Lubomia starorzecze rzeki Odry. 8. Krzy anowice, UTM CA04, gm. Krzy anowice starorzecze rzeki Odry. 9. ubowice, UTM CA06, gm. Rudnik rzeka Odra. 10. azy B³êdowskie, UTM CA97, gm. D¹browa Górnicza poni ej ujœcia Potoku B³êdowskiego do rzeki Bia³ej Przemszy (przy moœcie). 11. Pniowiec, UTM CA49, gm. Tarnowskie Góry, nadl. Œwierklaniec, obrêb Œwierklaniec, leœn. Pniowiec, oddz. 60,61 Stary Zalew. Jedyne z badanych przez nas stanowisk, które by³o wymieniane w pracy SAW- KIEWICZA i AKA (1966). 12. Miejscowoœæ Lasaki, UTM BA95, gm. Rudnik starorzecze rzeki Odry stanowisko kontrolowane pod k¹tem powo³ania nowego u ytku ekologicznego. 13. Kompleks leœny miêdzy miejscowoœciami Pi³ka, UTM CB41, i Brusiek (CB40), gm. Koszêcin, nadl. Koszêcin, obrêb Koszêcin, leœn. Pi³ka/leœn. Trójca/ leœn. Brusiek w rowach odwadniaj¹cych. Wyniki i ich omówienie Na opisywanych stanowiskach odnotowano 15 gatunków wa ek bêd¹cych w zakresie naszych zainteresowañ ze wzglêdu na ich ochronê prawn¹ i rzadkoœæ wystêpowania. 1. Gatunki chronione i znajduj¹ce siê w polskiej Czerwonej ksiêdze zwierz¹t: Nehalennia speciosa (CHARP.) Iglica ma³a, EN, (1) stanowisko 1; 27 VI 2005: 2&& i 2%% stanowisko 2; 28 VI 2005; 2&& i 6%% Cordulegaster boltonii (DONOV.) Szklarnik leœny, VU 11 stanowisko 3; 13 VII 2004: 4%% stanowisko 4; 25 VI 2005: 1%, 14 VII 2005: 2%% Somatochlora alpestris (SÉL.) Miedziopierœ alpejska, EN, (1) (pierwsze notowanie w województwie, DOLNÝ 2003) stanowisko 5; (DOLNÝ 2003) Somatochlora arctica (ZETT.) Miedziopierœ arktyczna, VU stanowisko 1; 26 VI 2005: 4%%, 15 VII 2005: 2%% 2. Inne gatunki chronione Aeshna subarctica elisabethae DJAK. agnica torfowcowa, NT (pierwsze notowanie w województwie) stanowisko 1; 22 VII 2004: 5 Exuv.- J.B.Parusel leg.; 19 VIII 2004: 6 10 Im., 3 Exuv.; 26 VI 2005: 1 Exuv., 15 VII 2005: 3 %% juv., 3 Exuv. Aeshna affinis VANDER L., LC. agnica po³udniowa, LC (pierwsze pewne notowanie w województwie) stanowisko 12; 29 VII 2005: 2%% Aeshna juncea (L.) agnica torfowa, DD stanowisko 1; 19 VIII 2004: Im. stanowisko 4; 14 VII 2005; 1% Ophiogomphus cecilia (FOURCR.) Trzepla zielona stanowisko 1; 19 VIII 2004: 1% (poza torfowiskiem) stanowisko 6; 28 VII 2005: 4%%, 1 Exuv. stanowisko 9; 2 VII 2004: 6 10%% Orthetrum brunneum (FONSC.) Lecicha po³udniowa, LC stanowisko 13; (DOLNÝ 2003) Orthetrum coerulescens (FABR.) Lecicha ma³a, LC stanowisko 6; 28 VII 2005: Im., 16 Exuv.; 1 IX 2005: Im. Leucorrhinia albifrons (BURM.) Zalotka bia³oczelna, DD stanowisko 1; 26 VI 2005: 2%%

4 12 Odonatrix 3(1) Leucorrhinia pectoralis (CHARP.) Zalotka wiêksza stanowisko 7; (DOLNÝ 2003) stanowisko 8; (DOLNÝ 2003) stanowisko 10; 10 VI 2004: 6 10 Im. 3. Gatunki rzadkie na Górnym Œl¹sku Erythromma viridulum (CHARP.) Oczobarwnica mniejsza stanowisko 7; (DOLNÝ, MISZTA 2004) Brachytron pratense (O. F. MÜLL.) agniczka zwyczajna (pierwsze pewne notowanie w województwie) stanowisko 11; VI 2005: Im. Crocothemis erythraea (BRULLÉ) Szafranka czerwona (pierwsze stwierdzone miejsce rozrodu w województwie; DOLNÝ, MISZTA 2004) stanowisko 8; gatunek potwierdzany od roku 2002 w okresie od maja do koñca sierpnia, && + %%, Exuv. 4. Potencjalne zagro enia stanowisk oraz propozycje ich ochrony i dalszych badañ Na granicy miejscowoœci Leœniaki i Korzonek (stan. 1) wyciêta by³a œciana drzew od strony zbiorowiska z turzycami, które jest miejscem rozrodu i przebywania iglicy ma- ³ej Nehalennia speciosa. W przysz³oœci mo e to skutkowaæ przesuszeniem torfowiska i zanikiem zespo³u turzyc w wyniku zarastania przez inne roœliny, a w dalszej kolejnoœci zanikiem warunków odpowiednich dla ycia iglicy ma³ej. Poza iglic¹ ma³¹ stwierdzono na tym torfowisku jeszcze takie rzadkie gatunki, jak: agnica torfowcowa Aeshna subarctica elisabethae, agnica torfowa Aeshna juncea, miedziopierœ arktyczna Somatochlora arctica i zalotka bia³oczelna Leucorrhinia albifrons. Konieczne jest sta³e monitorowanie tego stanowiska, tym bardziej, e w czerwcu 2005 roku stwierdzono, e zbiorowisko turzyc by³o zarzucone materia³em pochodz¹cym z oczyszczania pni œciêtych w pobli u sosen. Rozk³ad tego materia³u mo e powodowaæ zmianê sk³adu wody, eutrofizacjê torfowiska i wyraÿnie zaburzyæ warunki rozwoju dla gatunków stenotopowych. W Nowym Kocinie (stan. 2) rozród i rozwój iglicy ma³ej Nehalennia speciosa warunkuje zbiorowisko turzyc, które znajduje siê pod os³on¹ œciany lasu z jednej tylko strony. Wyciêta jest przeciwleg³a œciana lasu i stwierdzono, e zniszczono w ten sposób os³onê przed wiatrem. Zauwa ono te, e teren przy najwiêkszym, centralnie po³o- onym zbiorniku jest silnie zdegradowany wskutek wydeptania w torfowisku œcie ek i stanowisk do wêdkowania wykorzystywanych najprawdopodobniej przez okolicznych mieszkañców. Poniewa nie stwierdzono w czasie wizji charakterystycznego dla tego typu torfowisk gatunku wa ki miedziopiersi arktycznej Somatochlora arctica a jednoczeœnie zauwa ono w du ym zbiorniku ruch wody typowy dla erowania ryb oraz zbadane ph wody by³o wy sze ni siê spodziewano, wysuwa siê na tej podstawie przypuszczenie, e zbiornik ten, a byæ mo e tak e s¹siednie, móg³ zostaæ sztucznie zarybiony. Gdyby tak by³o, to oprócz zaniku larw wa- ek wskutek zjadania przez ryby, na torfowisku tym bêdzie dochodzi³o do eutrofizacji i stopniowego zaniku warunków do bytowania iglicy ma³ej. Zaproponowano s³u bom leœnym: jak najszybsze skontrolowanie, czy zbiornik na torfowisku nie s³u y jako staw rybny; zabezpieczenie torfowiska przed dalszym zadeptywaniem i budowaniem na nim œcie- ek ze œciêtych drzew; powo³anie na tym stanowisku u ytku ekologicznego celem zabezpieczenia go przed dewastacj¹ i degradacj¹.

5 Odonatrix 3(1) Trzeba przyznaæ, e spotkano siê z pozytywn¹ reakcj¹ na wysuwane propozycje i deklaracj¹ prowadzenia kontroli na tym stanowisku. Tym niemniej ocenie bêdzie musia³a podlegaæ jeszcze wielkoœæ populacji iglicy ma³ej. W Drutarni (stan. 3), gdzie stwierdzono obecnoœæ szklarnika leœnego Cordulegaster boltonii, w trakcie wizji terenowej w roku 2004 nie zauwa ono wiêkszych zagro eñ. Proponuje siê jedynie okresow¹ kontrolê stanu cieków wodnych i ich otoczenia pod k¹tem zabezpieczenia warunków dla szklarnika leœnego na tym stanowisku. Miejsce w Rybniku Piaskach (stan. 4), w którym tak e obserwowano szklarnika leœnego, jest uregulowanym odcinkiem Potoku z Przegêdzy, na którym powy ej znajduje siê zastawka zatrzymuj¹ca wodê dla pobliskich stawów rybnych. W razie jej uszkodzenia mo e bardzo ³atwo dojœæ do zmiany warunków siedliskowych w ni ej po³o onym odcinku potoku i wycofania siê szklarnika z tego stanowiska. Jest prawdopodobne, e szklarnik penetruje inne odcinki œródleœnych cieków znajduj¹cych siê w najbli szym kompleksie leœnym, jednak potrzebne s¹ w tym kierunku dalsze obserwacje. Proponuje siê monitorowanie obecnoœci gatunku w nastêpnych latach w okresie od po³owy czerwca do po³owy lipca. Najwiêkszym zagro eniem dla torfowiska le ¹cego w szczytowej czêœci Masywu Lipowskiej (stan. 5) mog¹ byæ naturalnie zachodz¹ce procesy wysychania i zarastania torfowiska. Obecnie mo liwa wydaje siê tylko kontrola tych procesów. Trzeplê zielon¹ Ophiogomphus cecilia na rzece Kozi Bród w Ciê kowicach (stanowisko 6) obserwuje siê regularnie w tym samym miejscu ju od 3 lat. Poniewa miejsce to znajduje siê poza rezerwatem Dolina 13 abnika i jego stref¹ ochronn¹, potencjalnym zagro eniem mog³oby byæ prowadzenie prac regulacyjnych, zanieczyszczenie wody lub spadek poziomu wody i szybkoœci przep³ywu w rzece. Proponuje siê monitorowanie obecnoœci gatunku w nastêpnych latach w okresie od po³owy czerwca do po³owy lipca. Mo na te rozwa yæ poszerzenie strefy ochronnej dla rezerwatu Dolina abnika o czêœæ powierzchni oddzia³ów , przez które p³ynie rzeka Kozi Bród. Wszystkie stanowiska znajduj¹ce siê na starorzeczach wzd³u rzeki Odry (stan. 7 9, 12), s¹ zagro one planowanymi lub ju prowadzonymi pracami hydrotechnicznymi. W wyniku przekopywania rowu w miejscowoœci Buków zniszczone zosta³o w roku bie ¹cym stanowisko licznego wystêpowania w województwie oczobarwnicy mniejszej Erythromma viridulum (DOLNÝ, MISZTA 2004), a przy okazji dokonano pogromu na szcze ui wielkiej Anodonta cygnea, któr¹ masowo wyrzucono na brzeg w czasie pog³êbiania. Istniej¹ obawy, e podobnie mo e ulec zniszczeniu stanowisko rozrodu szafranki czerwonej Crocothemis erythraea w miejscowoœci Krzy anowice oraz potencjalne, ze wzglêdu na obecnoœæ du ej populacji osoki aloesowatej Stratiotes aloides, stanowisko wystêpowania agnicy zielonej Aeshna viridis w miejscowoœci Lasaki. W celu zabezpieczenia stanowisk rozrodczych rzadkich w województwie gatunków wa ek, proponuje siê powo³anie na wskazanych odcinkach starorzeczy u ytków ekologicznych oraz sta³e monitorowanie stanu populacji wa ek. Stanowiska 10 i 11 s¹ zagro one ze wzglêdu na zachodz¹ce naturalnie procesy wysuszania. Mo liwe jest tylko monitorowanie wystêpowania zalotki wiêkszej Leucorrhinia pectoralis w azach B³êdowskich czy

6 14 Odonatrix 3(1) agniczki wiosennej Brachytron pratense w Pniowcu. W Pniowcu mo liwa by³aby równie regulacja przep³ywu wody pomiêdzy stawami. Kompleks lasów miêdzy miejscowoœciami Pi³ka oraz Brusiek (stan. 13) stwarza obecnie najlepsze warunki dla yj¹cych tam gatunków wa ek. Piœmiennictwo BERNARD R Nehalennia speciosa (CHARPEN- TIER, 1840), Iglica ma³a. [w:] Z. G OWACIÑSKI, J. NOWACKI (Red.), Polska czerwona ksiêga zwierz¹t, Bezkrêgowce. Instytut Ochrony Przyrody PAN, Akademia Rolnicza im. A. Cieszkowskiego, Kraków Poznañ: BERNARD R., BUCZYÑSKI P., ABÊDZKI A, TOÑCZYK G Odonata Wa ki. [w:] Z. G OWACIÑSKI (Red.), Czerwona lista zwierz¹t gin¹cych i zagro onych w Polsce. Wyd. Instytutu Ochrony Przyrody PAN, Kraków: DOLNÝ A Faunistical data on endangered and protected dragonflies (Insecta: Odonata) in the polish part of Upper Silesia (Opolskie and Œl¹skie voivodships). Natura Silesiae Superioris, 7: DOLNÝ A., MISZTA A., PARUSEL J. 2003a. Wa ki (Insecta: Odonata) czterech rezerwatów przyrody województwa œl¹skiego (polska czêœæ Górnego Œl¹ska) wyniki wstêpnych badañ. Natura Silesiae Superioris, 7: DOLNÝ A., MISZTA A., PARUSEL J. 2003b. Wa ki wybranych rezerwatów i obszarów proponowanych do ochrony na terenie województwa œl¹skiego i opolskiego. [w:] BUCZYÑSKI P., SERA- FIN E., PTASZYÑSKA A. (Red.) 2004, Badania wa ek, chrz¹szczy i chruœcików na obszarach chronionych. Materia³y II Krajowego Sympozjum Odonatologicznego, XXIX Sympozjum Sekcji Koleopterologicznej PTE, III Seminarium Trichopterologicznego, Urszulin, V.2004 r. Wydawnictwo MANTIS, Olsztyn: DOLNÝ A., MISZTA A Wystêpowanie wa ek (Odonata) w czeskiej i polskiej czêœci Górnego Œl¹ska. Wiadomoœci Entomologiczne, 23(3): MIELEWCZYK S Somatochlora alpestris (SÉLYS, 1840), Miedziopierœ alpejska. [w:] Z. G OWACIÑSKI, J. NOWACKI (Red.), Polska czerwona ksiêga zwierz¹t, Bezkrêgowce. Instytut Ochrony Przyrody PAN, Akademia Rolnicza im. A. Cieszkowskiego, Kraków Poznañ: MISZTA A Informacja o stanowiskach chronionych i rzadkich gatunków wa ek stwierdzonych w województwie œl¹skim poza rezerwatami wodno-torfowiskowymi dla Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody w Katowicach. Maszynopis, Katowice. SAWKIEWICZ L., AK M Wa ki (Odonata) Œl¹ska. Roczniki Muzeum Górnoœl¹skiego w Bytomiu, Przyroda 3: Summary During inventory-making of dragonflies in the Silesian voivodeship 13 localities outside the area of nature reserves were found at which 15 dragonfly species belonging to protected or rare animal species occurred. Only one of the sites seems to be safe from human activities or natural succession. The remaining ones need continuous monitoring, some of them should be actively protected. Key Words. Odonata, dragonflies, Poland, Silesia, protection, threats.