Używanie papierosów tradycyjnych i elektronicznych przez młodzież a postrzeganie szkodliwego wpływu palenia na zdrowie

prace oryginalne Anna KOWALEWSKA¹ Joanna MAZUR² Używanie papierosów tradycyjnych i elektronicznych przez młodzież a postrzeganie szkodliwego wpływu palenia na zdrowie Conventional and electronic cigarettes use among adolescents and perception of health risks of smoking 1 Katedra Biomedycznych Podstaw Rozwoju i Seksuologii Wydział Pedagogiczny Uniwersytetu Warszawskiego Kierownik: Prof. dr hab. Zbigniew Izdebski ²Instytut Matki i Dziecka w Warszawie Zakład Zdrowia Dzieci i Młodzieży Kierownik: Prof. IMD dr hab. med. Anna Oblacińska Dodatkowe słowa kluczowe: elektroniczne papierosy podwójni użytkownicy młodzież Additional key words: electronic cigarettes dual user adolescents Autorzy nie deklarują konfliktu interesów Otrzymano: 15.09.2017 Zaakceptowano: 19.10.2017 Adres do korespondencji: Dr hab. Anna Kowalewska Katedra Biomedycznych Podstaw Rozwoju i Seksuologii Wydział Pedagogiczny Uniwersytet Warszawski ul. Mokotowska 16/20, 00-561 Warszawa tel.: 668 027 619 e-mail: a.kowalewska@uw.edu.pl Wstęp: Wielu zwolenników elektronicznego urządzenia dozującego nikotynę (ang. Electronic Nicotine Delivery System, e-cigarettes) zwraca uwagę na jego mniejszą szkodliwość dla zdrowia w porównaniu z papierosami konwencjonalnymi. Używanie e-papierosów powinno być jednak monitorowane pod kątem uwarunkowań psychospołecznych i możliwość rozwoju uzależnienia od nikotyny. Celem pracy było określenie typów palaczy wśród młodzieży sklasyfikowanych pod względem częstości palenia papierosów konwencjonalnych i e-papierosów. Dokonano ich charakterystyki z uwzględnieniem uwarunkowań społeczno-demograficznych oraz opinii młodzieży na temat szkodliwego wpływu e-papierosów na zdrowie w porównaniu z papierosami tradycyjnymi. Materiał i Metodyka: W badaniu ankietowym uczestniczyło 1320 uczniów II i III klas szkół ponadgimnazjalnych, w tym 716 chłopców i 604 dziewcząt. Przedstawiono charakterystykę typów palaczy z uwzględnieniem czynników społeczno-demograficznych Oszacowano, w jakim stopniu palenie e-papierosów zwiększa ryzyko palenia konwencjonalnych papierosów przez młodzież. Wyniki: Częściej palaczami e-papierosów byli chłopcy niż dziewczęta oraz młodzież paląca tytoń codziennie niż okazjonalnie. W badanej grupie w ostatnich 30 dniach przed badaniem prawie połowa (48,3%) uczniów nie paliła żadnych papierosów, zaś co czwarty (25,6%) wybierał obie formy palenia. Do palenia tylko e-papierosów przyznało się 8,2% badanych, a 17,9% podało, że pali tylko papierosy tradycyjne. Analiza regresji logistycznej wykazała, że palenie e-papierosów zwiększa 6-krotnie ryzyko ogólnego palenia tytoniu Typy palacza różniły się statystycznie cechami społeczno-demograficznymi, takimi jak: płeć, typ szkoły czy zamożność rodziny oraz postrzeganiem szkodli- Introduction: Many advocates of the Electronic Nicotine Delivery System (e-cigarettes) point out that it is less harmful to health than conventional cigarettes. The use of e- cigarettes should be monitored with taking into account the psychosocial conditions and possible impact on the development of nicotine addiction. The purpose of this paper was to distinguish the types of smokers on the basis of the frequency of smoking cigarettes and e-cigarettes. The characteristics of smokers with regard to their socio-demographic status and their opinions on the harmful impact of conventional cigarettes and e-cigarettes on health are presented. Materials and Methods: The survey was conducted among 1,320 students, including 716 boys and 604 girls from 2nd and 3rd grade of High School. The characteristics of smoking types are presented, with regard to their socio-demographic status Results: It was estimated to what extent smoking e-cigarettes increases the risk of smoking conventional cigarettes by youth. More often e-cigarettes smokers were boys than girls and teenagers who smoks tobacco every day. In the last 30 days before the survey, almost half (48.3%) of the study participants did not smoke any cigarettes, while one in four (25.6%) chose both forms of smoking. Smoking only e-cigarettes were admitted by 8.2% of respondents and 17.9% reported that they smoke exclusively traditional cigarettes. The logistic regression analysis showed that smoking e-cigarettes increased the risk of general tobacco smoking by 6 times. The distinguished types of smokers differed in statistically significant way on the basis of socio-demographic characteristics such as gender, school type, family wealth and perceived harmfulness of e-cigarettes. Opinions that smoking e-cigarettes is less harmful than conventional ciga- 506 A. Kowalewska i j. Mazur

wości e-papierosów. Opinie, że palenie e-papierosów jest mniej szkodliwe niż konwencjonalnych wyrażał co drugi badany palący tylko e-papierosy. Wnioski: Palenie e-papierosów jest częstym zjawiskiem występującym wśród młodzieży palącej papierosy tradycyjne, jednak występuje grupa, która pali tylko papierosy elektroniczne. Opinie na temat szkodliwości e-papierosów wykazują związek z zachowaniami podejmowanymi przez młodzież. rettes were expressed by every second respondent who smokes only e-cigarettes. Conclusions: E-cigarette smoking is a common occurrence among smokers of conventional cigarettes, but there is a group that smokes only electronic cigarettes. Opinions on the harmfulness of e-cigarettes are related to the behaviors undertaken by young people. Wprowadzenie Palenie tytoniu, według Światowej Organizacji Zdrowia, należy do głównych czynników będących przyczyną najczęściej występujących chorób niezakaźnych na świecie, a także przedwczesnej umieralności w krajach rozwiniętych [1]. Większość palaczy rozpoczyna palenie tytoniu w okresie dojrzewania. Szacuje się, że 50% młodych osób, które rozpoczną palenie będą kontynuowały to zachowanie przez okres około 20 lat [2,3]. Przez wiele lat istniało duże społeczne przyzwolenie wobec palenia tytoniu. Jednak dzięki przeprowadzonym licznym badaniom epidemiologicznym, toksykologicznym, klinicznym, psychologicznym wykazano, że nikotynizm ma podobny charakter jak inne uzależnienia i należy rozpatrywać jego konsekwencje w aspekcie wpływu na różne sfery zdrowia jednostki i społeczeństwa [4,5]. Uzależnienie od nikotyny może być rozpatrywane, jako zaburzenie mechanizmów neurofizjologicznych, a według klasyfikacji ICD-10 i DSM-IV w kategorii zaburzenia zdrowia psychicznego. Analizując szkody związane z paleniem, należy zwrócić również uwagę na społeczne konsekwencje palenia tytoniu. Przeprowadzone badania nad uwarunkowaniami palenia tytoniu pozwoliły lepiej zrozumieć przyczyny palenia tytoniu przez ludzi, w tym rolę: czynników genetycznych, cech temperamentnych i osobowościowych oraz wpływ procesów zachodzących na poziomie makrospołecznym jak: formowanie grup społecznych, obowiązujące w społeczeństwie formalne i nieformalne normy w różnych grupach (np. rówieśniczej, rodzinie), moda, uczenie się przez modelowanie [6,7]. Wykazano również wpływ czynników ekonomicznych i uregulowań prawnych na częstość palenia tytoniu w kontekście jednostki i społeczeństwa [8]. Uzyskana wiedza stała się podstawą do opracowywania, wdrażania wielowymiarowych i wielopłaszczyznowych działań na poziomie lokalnym, krajowym i międzynarodowym celem, których było ograniczenie konsumpcji wyrobów tytoniowych oraz zmniejszanie następstw palenia tytoniu [9]. Prowadzony od wielu lat monitoring wielu wskaźników związanych bezpośrednio lub pośrednio z paleniem tytoniu wskazuje na dużą skuteczność prowadzonych działań w wielu krajach na świecie i w Polsce [10,11]. Grupą szczególnie podatną z jednej strony na podejmowane działania profilaktyczne z drugiej na działania marketingowe prowadzone przez przemysł nikotynowy jest młodzież [12]. Pomimo, że odsetek młodzieży, która ma za sobą inicjację tyto- niową i pali tytoń regularnie w tym codziennie jest obecnie w Polsce zdecydowanie niższy niż pod koniec XX w., to jednak obserwuje się w ostatnich latach pewne niepokojące zjawisko jak np. mniej systematyczne obniżanie częstości palenia (czasami nawet z tendencją wzrostową) w grupie dziewcząt i pewnych grupach wiekowych młodzieży [13]. W ostatnim czasie wiele kontrowersji wywołuje wprowadzenie na rynek elektronicznego urządzenia dozującego nikotynę (ang. Electronic Nicotine Delivery System) zwanego potocznie papierosem elektronicznym lub e-papierosem. Wielu badaczy zwraca uwagę na porównania z papierosami tradycyjnymi oraz podkreśla ich skuteczność w przypadku prób rzucania palenia [14,15]. Wyniki badań nie są jednoznaczne, jednak przypuszcza się, że pozytywne opinie na temat e-papierosów miały wpływ na kształtowanie się opinii i zachowań wielu osób [16]. Prowadzone badania w znacznej części dotyczyły osób dorosłych, ponadto rozpatrując konsekwencje zdrowotne palenia e-papierosów, skupiano się głównie na fizycznym (somatycznym) wymiarze zdrowia pomijając aspekty psychospołeczne [17]. W rozważaniach na temat szkodliwości e-papierosów uwzględnienie holistycznego podejścia do zdrowia wydaje się szczególnie istotne, gdy podejmujemy tematy związane z paleniem tytoniu przez młodzież, w tym związane z rozwojem uzależnienia od nikotyny [18]. Wykazano, że wiele działań, które zwiększały ryzyko inicjacji tytoniowej i regularnego palenia papierosów tradycyjnych jak np. reklama produktów, atrakcyjność towaru przez dodawanie różnych dodatków smakowych i zapachowych, poprawa walorów estetycznych, które są obecnie prawnie zakazane, wykorzystywane są w promocji e-papierosów [12,16]. Działania reklamowe i marketingowe prowadzone są przez portale internetowe dostępne dla młodzieży i w większym stopniu oddziałują one na osoby młodsze niż starsze. w okresie dorastania, uczenie się przez modelowanie i interioryzacja nieprawidłowych wzorców zachowania następuje bardzo szybko. W następstwie dochodzić może do utrwalania się błędnych schematów poznawczych i przekonań jak np. o korzystnym wpływie palenia np. na samopoczucie, zachowanie prawidłowej masy ciała itp., utrwalają się zachowania wykonywane regularnie, rozwija się uzależnienie behawioralne. Wyniki badań wskazują również, że w przypadku młodzieży nawet niewielka dawka nikotyny dostarczona w różnej formie do organizmu prowadzić może do zmian neurofizjologicznych i rozwoju uzależnienia [19-21]. Z tego powodu niektórzy badacze są zdania, że palenie e-papierosów przez młodzież może stanowić wrota do używania w przyszłości innych produktów tytoniowych. Badania dotyczące używania e-papierosów wskazują, że sięgają po nie najczęściej tak zwani podwójni użytkownicy (dual users), definiowani, jako osoby palące jednocześnie papierosy konwencjonalne i e- -papierosy [22-24]. Nie wszystkie te osoby palą e-papierosy w celu rzucenia lub ograniczenia palenia papierosów tradycyjnych. Część z nich korzysta z nich w sytuacjach, gdy palenie papierosów konwencjonalnych jest utrudnione lub niemożliwe, przez co przyczynia się do utrwalenia zachowań związanych z paleniem [12,25]. Wśród osób używających e-papierosy są również tacy, którzy nie palą papierosów konwencjonalnych. Grupa ta nie jest tak liczna jak dual users, jednak wyniki badań w Polsce i na świecie wskazują, że wśród młodzieży liczba takich osób systematycznie się zwiększa [26,27]. Zjawisko to jest o tyle niebezpieczne, że osoby palące e-papierosy częściej niż osoby niepalące deklarują zamiar palenia papierosów konwencjonalnych w przyszłości [21,28]. Celem pracy było zbadanie: częstości palenia papierosów tradycyjnych i e-papierosów przez młodzież z uwzględnieniem płci badanych; w jakim stopniu palenie e-papierosów wpływa na ryzyko palenia papierosów tradycyjnych; typów palaczy oraz ich społeczno-demograficznej charakterystyki; postrzegania przez młodzież szkodliwości palenia e-papierosów na zdrowie w porównaniu z paleniem tradycyjnym z uwzględnieniem czynników społeczno-demograficznych i typów palaczy. Materiał i Metodyka W opracowaniu wykorzystano wyniki badań ankietowych Młodzież a zdrowie przeprowadzonych w roku szkolnym 2014/2015 na Uniwersytecie Warszawskim Narzędziem badawczym był kwestionariusz ankiety, który został opracowany na potrzeby badań. Kwestionariusz zawierał pytania wchodzące w skład kwestionariusza używanego w badaniach HBSC (Health Behaviour in School-aged Children. A WHO Collabrorative Cross-national Study) w edycji badań w 2014 r. oraz pytań dodatkowo opracowanych przez zespół badawczy [29]. Badania ankietowe były przeprowadzane na terenie czterech województw (mazowieckiego, lubuskiego, podkarpac- Przegląd Lekarski 2017 / 74 / 10 507

kiego i pomorskiego) w 71 szkołach ponadgimnazjalnych metodą audytoryjną, wśród uczniów klas II i III szkół ponadgimnazjalnych. Za organizację i realizację badania odpowiedzialni byli przeszkoleni ankieterzy. Zbadano 1348 uczniów (733 chłopców i 615 dziewcząt). Po dokonaniu walidacji danych, kontroli logicznej odpowiedzi oraz uwzględnieniu kryterium wieku, do próby będącej podstawą prezentowanych analiz zaklasyfikowano 1320 uczniów, w tym 716 chłopców i 604 dziewcząt. W niniejszej pracy wykorzystano pytania, na podstawie, których zdefiniowano wskaźniki i zmienne: Palenie papierosów tradycyjnych- -sformułowano na podstawie pytania: Jak często paliłeś/aś papierosy w ostatnich 30 dniach?, z kategoriami odpowiedzi: wcale, mniej niż 1 papieros na tydzień, mniej niż jeden papieros na dzień, 1-5 papierosów na dzień, 6-10 papierosów na dzień, 11-20 papierosów na dzień, więcej niż 20 papierosów na dzień. Palenie e-papierosów-sformułowano na podstawie pytania: Jak często paliłeś/aś papierosa elektronicznego w ostatnich 30 dniach?, z kategoriami odpowiedzi: wcale, mniej niż 1 raz na tydzień, mniej niż jeden raz na dzień, 1-5 razy na dzień, 6-10 razy na dzień, 11-20 razy na dzień, więcej niż 20 razy na dzień. W opracowywaniu wyników dotyczących palenia papierosów konwencjonalnych i e-papierosów 30 dni przed badaniem przez młodzież wprowadzono pojęcia: palenia codziennego, gdy badani deklarowali palenie: 1-5 razy na dzień, 6-10 razy na dzień, 11-20 razy na dzień, więcej niż 20 razy na dzień, palenie okazjonalne, gdy badani deklarowali palenie: mniej niż 1 raz na tydzień i mniej niż jeden raz na dzień. Wśród badanych na podstawie palenia papierosów konwencjonalnych i e-papierosów wyróżniono cztery typy palaczy: wcale niepalących, palących tylko papierosy tradycyjne, palących tylko e-papierosy, podwójnych użytkowników palących papierosy tradycyjne i e-papierosy. Jako cechy społeczno-ekonomiczne uwzględniono: płeć; typ szkoły (liceum, technikum, szkoła zawodowa); zamożność rodziny była badana w sposób subiektywny, badani odpowiadali na pytanie: Jak sądzisz, czy Twoja rodzina jest bogata, tzn. dobrze jej się powodzi?, z kategoriami odpowiedzi: bardzo bogata, raczej bogata, przeciętna pod tym względem, raczej biedna, biedna. Z powodu małej liczebności grupy bardzo bogata i biedna, w pracy przyjęto trzy kategorie rodzina uboga, przeciętna, zamożna. W poszczególnych grupach znalazło się odpowiednio 5,9%, 69,8%, 24,3% badanych; postrzeganie szkodliwość e-papierosów dla zdrowia badani mieli za zadanie odpowiedzieć na pytanie: czy uważasz, że elektroniczne papierosy w porównaniu z papierosami tradycyjnymi są dla Twojego zdrowia: kategorie odpowiedzi: mniej szkodliwe, tak samo szkodliwe, bardziej szkodliwe, nie mam zdania. Analiza statystyczna Porównano częstość typów palenia w grupach wyróżnionych wg wybranych cech społeczno-demograficznych jak: płeć, typ szkoły i zamożność rodziny. Ponadto zbadano postrzeganie szkodliwości e-papierosów dla zdrowia z uwzględnieniem wymienionych powyżej zmiennych społeczno-demograficznych, częstości palenia papierosów tradycyjnych oraz typu palacza. W badaniach wykorzystano test chi-kwadrat. Oszacowano modele regresji logistycznej, aby sprawdzić, czy i w jakim stopniu palenie e-papierosów zwiększa ryzyko palenia tradycyjnych papierosów. Podano wartości ilorazu szans (IS) wraz z 95-procentowym przedziałem ufności (PU). Osobne modele oszacowano dla ogólnego palenia i intensywnego palenia tradycyjnych papierosów (powyżej 5 sztuk dziennie). Modele był skorygowane na płeć, typ szkoły i zamożność rodziny. Wyniki Typy palaczy i ich społeczno-demograficzna charakterystyka W badanej grupie uczniów tylko mniej niż połowa (48,3%) nie paliło papierosów tradycyjnych i/lub elektronicznych 30 dni przed badaniem. Wśród badanych jedna czwarta (25,6%) używała papierosy tradycyjne i elektroniczne, 17,9% tylko tradycyjne a 8,2% tylko elektroniczne (Tab. I). Istotnie częściej chłopcy niż dziewczęta reprezentowali typ podwójnego palacza, zaś przynależność do grupy palących tylko papierosy tradycyjne częściej deklarowały dziewczęta (20,7%) niż chłopcy (15,5%) (p<0,002). Tabela I Społeczno-demograficzna charakterystyka typów palaczy. Socio-demographic characteristics of the types of smokers. Cechy społecznodemograficzne Wcale nie palą W badanej grupie wystąpiły statystyczne różnice pomiędzy występowaniem typów palaczy w populacji według kategorii szkoły, do której uczęszczali badani (p<0,001). Najwięcej niepalących było wśród uczniów liceów (56,8%) i techników (41,5%), a najmniej w szkołach zawodowych (32,9%). Wśród uczniów szkół zawodowych (37,2%) i techników (32,6%), częściej niż w liceach (17,9%) spotykano osoby palące zarówno papierosy tradycyjne jak i e-papierosy. Podobnie wyłącznie papierosy tradycyjne palili częściej uczniowie szkół zawodowych, a rzadziej techników i liceów. W przypadku wyłącznego palenia e-papierosów sytuacja była odwrotna i najrzadziej byli to uczniowie szkół zawodowych (4,9%), a częściej pozostałych szkół (LO-8%; technikum-9,6%). Zamożność rodziny istotnie różnicowała typ palacza. Częściej młodzież pochodząca z rodzin przeciętnych i zamożnych niż z ubogich nie paliła tytoniu lub paliła tylko e-papierosy. W przypadku wyłącznego palenia papierosów tradycyjnych najczęściej ten typ palacza reprezentowali uczniowie z rodzin ubogich (30,3%). Analiza regresji logistycznej sugeruje, że palenie e-papierosów nie chroni przed paleniem tradycyjnych papierosów, ale stanowi dodatkowy czynnik ryzyka. Palenie e-papierosów zwiększa 6-krotnie ryzyko ogólnego palenia i 2-krotnie ryzyko intensywnego palenia wyrobów tytoniowych (Tab. II). W obu modelach przedstawionych w tabeli II, bardzo silnie uwidacznia się wpływ typu szkoły. Uczęszczanie do szkół zawodowych w większym stopniu zwiększa ryzyko intensywnego palenia tradycyjnych papierosów. Wpływ zamożności rodziny okazał się istotny, a wpływ płci był istotny tylko w modelu czynników ryzyka ogólnego palenia. elektroniczne Typ palacza tradycyjne Elektroniczne i tradycyjne N=638 N=108 N=236 N=338 Ogółem 48,3 8,2 17,9 25,6 Płeć Chłopcy 46,8 9,9 15,5 27,8 Dziewczęta 50,2 6,1 20,7 23,0 Chi-kwadrat=14,39; d.f.=3; p=0,002 Typ szkoły Liceum 56,8 8,0 17,3 17,9 Technikum 41,5 9,6 16,3 32,6 Zawodowa 32,9 4,9 25,0 37,2 Chi-kwadrat=65,18; d.f.=6; p<0,001 Rodzina Uboga 40,7 5,3 30,3 23,7 Przeciętna 49,1 8,0 18,0 24,9 Zamożna 48,7 8,9 13,1 29,3 Chi-kwadrat=14,63; d.f.=6; p=0,023 508 A. Kowalewska i j. Mazur

Tabela II Czynniki warunkujące palenie tradycyjnych papierosów w ciągu ostatnich 30 dni (wskaźniki ilorazu szans z modelu regresji logistycznej). Factors conditioning traditional cigarettes smoking in the past 30 days (odds ratios from logistic regression model). Zmienna zależna: palenie tradycyjnych papierosów Zmienna niezależna Kategorie ogólne palenie intensywne palenie is 95% PU(IS) p is 95% PU(IS) p Palenie tak 6,31 4,76-8,36 0,000 2,20 1,57-3.07 0,000 e-papierosów nie (ref.) 1,00 1,00 Płeć męska 1,50 1,15-1,95 0,003 1,11 0,77-1,58 0,57 żeńska (ref.) 1,00 1,00 Typ szkoły liceum (ref.) 1,00 1,00 technikum 1,67 11,26-2,20 0,000 4,24 2,79-6,45 0,000 zas. zawod. 2,89 1,95-4,29 0,000 7,871 4,81-12,87 0,000 Zamożność rodziny zmienna ciągła 0,86 0,71-1,05 0,149 0,84 0,75-1,26 0,843 IS-iloraz szans; 95% PU(IS)-95-procentowy przedział ufności dla ilorazu szans Częstość palenia papierosów konwencjonalnych i e-papierosów W badanej grupie uczniów w ostatnich 30 dniach przed badaniem paliło papierosy tradycyjne 43,6% młodzieży. Codzienne palenie tytoniu zadeklarowało 27,9% badanych, a okazjonalne 15,6% w tym rzadziej niż raz dziennie (6%) a 9,6% badanych podało, że pali mniej niż 1 papieros na tydzień (Ryc.1). Wśród badanych odsetki niepalących chłopców (56,5%) i dziewcząt (56,2%) były zbliżone. Dziewczęta (18,3%) częściej niż chłopcy (13,4%) paliły tytoń okazjonalnie, zaś więcej chłopców niż dziewcząt paliło papierosy codziennie (30,2%, 25,4%) różnice były istotne statystycznie (Chi-kwadrat=22,128; df=6; p<0,001). Papierosy elektroniczne 30 dni przed badaniem paliło prawie 1/3 młodzieży (33,8%), w tym 15,4% codziennie a 18,4% okazjonalnie, wypalając mniej niż jeden papieros dziennie (6,1%) lub mniej niż 1 papieros tygodniowo (12,3%). Częściej e-papierosy palili chłopcy (37,7%) niż dziewczęta (30,2%), zarówno wśród tych, którzy czynili to okazjonalnie i codziennie (Chi-kwadrat=24,007; df=6; p<0,001). Postrzeganie szkodliwego wpływu e-papierosów na zdrowie W badanej grupie młodzieży opinie na temat tego, jaki wpływ na zdrowie mają e-papierosy w porównaniu z papierosami tradycyjnymi zdania były podzielone. Cztery kategorie opinii występowały ze zbliżoną częstością w populacji. Najwięcej badanych (28,9%) była zdania, że są one tak samo szkodliwe, jak papierosy tradycyjne, 27,4% uważało je za mniej szkodliwe, a 25,9% nie miało zdania na ten temat. Stosunkowo mniej badanych (17,8%) uważało e-papierosy za bardziej szkodliwe dla zdrowia. Chłopcy częściej niż dziewczęta postrzegali e-papierosy za mniej szkodliwe niż papierosy tradycyjne lub nie mieli zdania na ten temat. Dziewczęta (34,9%) częściej niż chłopcy (23,9%) reprezentowały pogląd, że są one tak samo szkodliwe. Najwięcej młodzieży uczącej się w liceach (31,4%) było zdania, że obie Rycina 1 Palenie papierosów tradycyjnych w ostatnich 30 dniach przed badaniem przez badaną młodzież. Smoking conventional cigarettes in the last 30 days before the study by the surveyed youth. Rycina 2 Palenie e-papierosów w ostatnich 30 dniach przed badaniem przez badaną młodzież. Smoking e-cigarettes in the last 30 days before the study by the surveyed youth. Przegląd Lekarski 2017 / 74 / 10 509

Tabela III Postrzegana szkodliwość palenia e-papierosów z uwzględnieniem cech społeczno-demograficznych. Perceived harmfulness of e-cigarettes smoking by socio-demographic characteristics. Cechy społecznodemograficzne Postrzeganie szkodliwości e-papierosów dla zdrowia w porównaniu z papierosami tradycyjnymi są mniej szkodliwe są tak samo szkodliwe są bardziej szkodliwe brak zdania N=351 N=383 N=236 N=343 Ogółem 27,4 28,9 17,8 25,9 Płeć Chłopcy 29,5 23,9 17,9 28,7 Dziewczęta 24,7 34,9 17,8 22,6 Chi-kwadrat=21,44; d.f.=3;p<0,001 Typ szkoły Liceum 28,3 31,4 14,3 26,0 Technikum 25,8 27,1 20,9 26,2 Zawodowa 27,4 24,2 23,6 24,8 Chi-kwadrat=14,22; d.f.=6;p=0,027 Rodzina Uboga 23,1 28,1 24,4 24,4 Przeciętna 26,0 28,8 17,3 27,9 Zamożna 32,4 30,4 15,9 21,3 Chi-kwadrat=10,88; d.f.=6; p=0,092 Tabela IV Typ palacza a postrzegana szkodliwość dla zdrowia e-papierosów w stosunku do papierosów tradycyjnych. Type of smoker and perceived harmfulness of e-cigarettes compared to traditional cigarettes. Szkodliwości e-papierosów w porównaniu z papierosami tradycyjnymi Wcale nie palą formy palenia są szkodliwe dla zdrowia zaś uczniowie zasadniczych szkół zawodowych wyrażali taką opinię najrzadziej (24,6%). Postrzeganie palenia e-papierosów za bardziej szkodliwe od papierosów tradycyjnych częściej notowano w szkołach zawodowych, a rzadziej w liceach. Nie wykazano istotnych statystycznie różnic w postrzeganiu szkodliwości e-papierosów dla zdrowia w stosunku do papierosów tradycyjnych w zależności od zamożności rodziny. Badając postrzeganie szkodliwości e- -papierosów na zdrowie w stosunku do papierosów tradycyjnych, wykazano istotne różnice statystycznie w zależności od typu palacza (p<0,001). Wśród osób, które wcale nie paliły tytoniu najwięcej było tych, którzy nie mieli zadania na ten temat szkodliwości e-papierosów. Co drugi badany palący tylko e-papierosy i co trzeci palący e-papierosy i papierosy tradycyjne wyrażał pogląd o mniejszej szkodliwości elektronicznych papierosów w stosunku do papierosów tradycyjnych. Zdania, o większej szkodliwości dla zdrowia e-papierosów lub takiej samej w stosunku do papierosów tradycyjnych częściej reprezentowały osoby palące tyl- elektroniczne Typ palacza tradycyjne Elektroniczne i tradycyjne N=638 N=108 N=236 N=338 mniej szkodliwe 21,5 50,0 21,4 35,5 tak samo szkodliwe 29,4 25,9 31,2 28,1 bardziej szkodliwe 13,5 6,5 29,9 21,0 nie mam zdania 35,5 17,6 17,5 15,4 Chi-kwadrat=121,73; d.f.=9; p<0,001 ko papierosy tradycyjne niż będące innym typem palacza. Dyskusja Uzyskane wyniki badań wskazują, że ponad połowa badanej młodzieży w czasie 30 dni przed badaniem nie paliła papierosa tradycyjnego, ale prawie 52% ankietowanych deklarowało, że paliło tytoń. W tym co trzeci badany wypalał po kilka papierosów dziennie, co może sugerować, że mogą być oni uzależnieni od nikotyny. Analizy z uwzględnieniem płci badanych osób potwierdzają, obserwowane od kilku lat w Polsce zjawisko zacierania się różnic w paleniu tytoniu przez dziewczęta i chłopców [13]. W badanej grupie, co trzeci badany chłopiec i co czwarta dziewczyna paliła co najmniej jednego papierosa dziennie, zaś w przypadku palenia okazjonalnego odsetki dziewcząt były większe niż chłopców. Może to być spowodowane tym, jak sugerują niektórzy autorzy, że dziewczęta preferują inny styl palenia lub dziewczęta później podejmują inicjację nikotynową i znajdują się na wcześniejszym etapie palenia tytoniu [18]. Wśród badanych co trzecia osoba deklarowała palenie e-papierosów 30 dni przed badaniem, w tym około 15% czyniła to kilka razy dziennie. Statystycznie częściej papierosy elektroniczne palą chłopcy niż dziewczęta, co potwierdzają wyniki innych badań [23,26]. Typy palaczy różniły się cechami społeczno-ekonomicznymi. Elektroniczne papierosy częściej wybierane były przez młodzież z zamożniejszych rodzin oraz uczniów liceów ogólnokształcących. W literaturze opisane jest zjawisko rozprzestrzeniania się wszelkich innowacji w populacji, które polega na tym, że zmiana zachowań w różnym czasie dociera do różnych grup społecznych [12,29,30]. Moda na e-papierosy, jako stosunkowo nowy produkt mogła szybciej dotrzeć do grup młodzieży z bardziej zamożnych biednych niż biednych rodzin oraz osób uprzywilejowanych pod względem kapitału kulturowego-aktualnego typu kształcenia, wykształcenia rodziców i ich docelowego wykształcenia (uczniowie liceów). W badanej grupie, co czwarty badany palił zarówno papierosy tradycyjne jak i e-papierosy jednak ponad 8% przyznało się do palenia tylko papierosa elektronicznego. Przewaga podwójnych palaczy wśród osób palących e-papierosy jest zjawiskiem, które obserwuje się w wielu krajach [16,22,25]. W początkowym okresie wprowadzenia e-papierosów na rynek były one reklamowane, jako produkt pomagający rzucić palenie. Z naszych badań wynika, że używanie e-papierosów przez młodzież zwiększa 6-krotnie ryzyko ogólnego palenia. Badania Dutra i Glanca również wskazują, że palenie e-papierosów przez młodzież nie zmniejszało używania przez nią papierosów tradycyjnych, co w konsekwencji mogło prowadzić do uzależnienia [23]. W pracy tej wykazano również, że palenie e-papierosów aktualnie lub w przeszłości zmniejszało szansę na pozostanie nikotynowym abstynentem w ciągu 30 dni, 6 miesięcy czy jednego roku. Inni autorzy wykazali, że młodzież używała e-papierosy w celu ominięcia obowiązujących zakazów palenia, lub robiła to z ciekawości i atrakcyjności produktu [22]. W badanej grupie 8% młodzieży paliło tylko e-papierosy. W literaturze można znaleźć informacje, że w przypadku młodzieży nawet niewielkie stężenie nikotyny może prowadzić do zmian w układzie nagrody i przyczyniać się do rozwoju uzależnienia [25]. Zwraca się również uwagę, na ryzyko rozwoju uzależnienia o charakterze behawioralnym w przypadku używania papierosów. Z badań Bunell i wsp. wynika, że młodzież paląca e-papierosy w porównaniu z młodzieżą niepalącą dwukrotnie częściej deklaruje palenie papierosów konwencjonalnych w przyszłości [27]. Z tego powodu konieczne jest prowadzenie działań profilaktycznych nastawionych na kształtowanie właściwych postaw i opinii na temat e-papierosów oraz opóźnianie inicjacji nikotynowej niezależnie od formy podawania nikotyny. Co druga badana osoba paląca tylko e-papierosy i co trzecia paląca papierosy tradycyjne i e-papierosy wyrażała opinię, że e-papierosy są mniej szkodliwe niż papierosy tradycyjnie. Profil społeczno- -ekonomiczny typów palaczy był zgodny 510 A. Kowalewska i j. Mazur

z ich opiniami o szkodliwości e-papierosów. Rzadziej sięgają po e-papierosy osoby z grup negujących ich mniejszą szkodliwość (dziewczęta, uczniowie liceów, osoby z zamożniejszych rodzin). Jednocześnie, co czwarta badana osoba nie miała zdania na temat czy e-papierosy są bardziej szkodliwe niż papierosy konwencjonalne. Wskazuje to na to, że nadal istnieje wiele niepewności, co do skutków zdrowotnych tego produktu. W badaniach przeprowadzonych w ramach Eurobarometru pytanie o szkodliwość e-papierosów dotyczyła bezpośrednio jego właściwości nie zaś porównania z papierosami konwencjonalnymi, jednak i w tych badaniach 29% uczestników nie wiedziało, czy e-papierosy są szkodliwe [16,25]. Wydaje się, że brak wiedzy na temat szkodliwości e-papierosów lub przekonanie, że jest on mniej szkodliwy niż tradycyjny papieros może być jednym z czynników warunkujących jego używanie. Należy jednak pamiętać, że na akceptację i używanie tego produktu duży wpływ wywarły działania marketingowe [12]. Z tego powodu konieczne jest prowadzenie dalszych badań na temat wpływu e-papierosów na zdrowie i rozwój młodzieży. Konieczne jest również uświadamianie młodzieży ryzyka negatywnych następstw związanych z używaniem e-papierosów w tym mechanizmów związanych z rozwojem uzależnienia. Piśmiennictwo 1. Global Status report on noncommunicable diseases 2014. WHO Press, World Health Organization Geneva 2014. 2. Pierce JP, Gilpin E: How long will today s adolescent smoker be addicted to cigarettes? Am J Public Health 1996; 86: 253-256. 3. Crone MR, Reijneveld SA, Willemsen MC, Mvan FJ, Leerdam RD. et al: Prevention of smoking in adolescents with lower education: a school based intervention study. J Epidemiol Community Health 2003; 57: 675-680. 4. Samochowiec J, Rogoziński D, Hajduk A, Skrzypińska A, Arentowicz G: Diagnostyka, mechanizm uzależnienia i metody leczenia uzależnienia od nikotyny. Alkoholizm i Narkomania 2001; 14: 323-340. 5. Fisher EB, Lichtenstein E, Haire-Joshu D: Multiple determinants of tobacco use and cessation. W: Orleans C.T. Slade J. [red]. Nicotine addition: principles and management New York Oxford University Press 1993: 59-88. 6. Tays SL, Pederson LL: Psychosocial factors related to adolescent smoking: a critical review of the literature. Tob Control. 1998; 7: 409. 7. Kowalewska A: Palenie tytoniu przez dziewczęta w okresie dorastania w kontekście uwarunkowań psychospołecznych. Oficyna Wydawnicza ASPRA_JR Warszawa 2013 8. Brown A, Moodie C, Hastings G: A longitudinal study of policy effect (smoke-free legislation) on smoking norms: ITC Scotland/United Kingdom. Nicotine Tob Res. 2009; 11: 924-932. 9. Global progress report on implementation of the WHO Framework Convention on Tobacco Control. WHO Press, World Health Organization, Geneva 2014. 10. Globalny Sondaż Dotyczący Używania Tytoniu Przez Osoby Dorosłe (GATS) Polska 2009-2010. Centrum Onkologii Instytut, WUM, Centers for Disease Control and Prevention, Ministerstwo Zdrowia, Warszawa 2010; 9-48: 208. 11. WHO global report on trends in prevalence of tobacco smoking. WHO Press, World Health Organization, Geneva 2015. 12. Trumbo CW, Harper R: Perceived characteristics of e-cigarettes as an innovation by young adults. Health Behav Policy Rev. 2016; 2: 154-162. 13. Kowalewska A: Palenie tytoniu [w]: B Woynarowska, J Mazur. Tendencje zmian zachowań zdrowotnych i wybranych wskaźników zdrowia młodzieży szkolnej w latach 1990-2010. Instytut Matki i Dziecka Warszawa 2012: 83-92. 14. Drummond MB, Upson D: Electronic cigarettes. Potential harms and benefits. Ann Am Thorac Soc. 2014; 11: 236-242. 15. Bullen C, Howe C, Laugesen M, McRobbie H, Paraq V. et al: Electronic cigarettes for smoking cessation: a randomized controlled trial. Lancet 2013; 382: 1629-1637. 16. European Commission. Special Eurobarometr 429. Attitudes of Europeans towards tobacco and electronic cigarettes. European Commission 2015. 17. Benowitz NL, Goniewicz ML: The regulatory challenge of electronic cigarettes. JAMA 2013; 310: 685-686. 18. Kowalewska A, Woynarowska B, Mazur J: Uzależnienie od nikotyny i gotowość do rzucenia palenia wśród palącej młodzieży 15-letniej. Probl Hig Epidemiol. 2005; 86: 93-98. 19. Primack BA, Soneji S, Stoolmiller M, Fine MJ, Sargent JD: Progression to traditional cigarette smoking after electronic cigarette use among US adolescents and young adults. JAMA Pediatr. 2015; 169: 1018-1023. 20. Zhan W, Dierker L C, Rose J S, Selya A, Mermelstein RJ: The natural course of nicotine dependence symptoms among adolescent smokers. Nicotine Tob Res. 2012; 14: 1445-1452. 21. Leventahal AM, Strong DR, Kirkpatrick MG, Unger JB, Sussman S. at al: Association of electronic cigarette use with initiation of combustible tobacco product smoking in early adolescence. JAMA 2015; 314: 700-707. 22. Goniewicz ML, Leigh NJ, Gawron M, Nadolska J, Balwicki L. et al: Dual use of electronic and tobacco cigarettes among adolescents: a crosssectional study in Poland. Int J Public Health 2016; 61: 189-197. 23. Dutra LM, Glantz SA: Electronic cigarettes and conventional cigarette use among US adolescents: a cross-selectional study JAMA Pediatr. 2014; 168: 610-617. 24. KristjanssonAL, Mann MJ, Sigfusdottir ID: Licit and illicit use by adolescent e-cigarette users compared with conventional cigarette smokers, dual users, and nonusers. J Adolesc Health 2015; 57: 562-564. 25. Filippidis FT, Laverty AA, Gerosovasili V, Vardavas CI: Two-year trends and predictors of e-cigarette use in 27 European Union member states. Tob Control. 2017; 26: 98-104. 26. Johnson M, Pennington N: Adolescent use electronic cigarettes: An emergent health concern for pediatric nurses. Journal of Pediatric Nursing 2015; 30: 611-615. 27. Goniewicz ML, Gawron M, Nadolska J, Balwicki L, Sobczak A: Rise in electronic cigarette use among adolescents in Poland. J Adolesc Health. 2014; 55: 713-715. 28. Bunell RE, Agaku IT, Arraoza RA, Apelberg BJ, Caraballo RS, et al: Intentions to smoke cigarettes among never-smoking US middle and high school electronic cigarette users: National Youth Tobacco Survey, 2011-2013. Nicotine Tob Res. 2015; 17: 228-235. 29. Mazur J (red.): Zdrowie i zachowania zdrowotne młodzieży szkolnej Polsce na tle wybranych uwarunkowań socjodemograficznych. Instytut Matki i Dziecka Warszawa 2014. 30. Moseley SF: Everett Rogers diffusion of innovations theory: its utility and value in public health. J Health Commun. 2004; 9: 149-151. Przegląd Lekarski 2017 / 74 / 10 511