Mniejszości narodowe i etniczne na Dolnym Śląsku

KULTURA I OCHRONA DZIEDZICTWA NARODOWEGO Mniejszości narodowe i etniczne na Dolnym Śląsku WYDZIAŁ KULTURY > WROCŁAW, GRUDZIEŃ 2017 ROK

1 lutego 1995 roku w Strasburgu sporządzona została Konwencja Ramowa o ochronie mniejszości narodowych realizowana także przez Polskę. Państwo, jako instytucja prawna i polityczna zarazem, określa jaki jest jego stosunek do zamieszkujących je mniejszości narodowych i etnicznych, do ich wyznań i języków oraz kultury. Polskie ustawodawstwo szczegółowo określa prawa mniejszości narodowych. Należy przy tym podkreślić, że wszystkie akty prawne, w których uregulowane zostały te kwestie przyjęto po roku 1989. Najważniejszym aktem, w którym mowa jest o prawach mniejszości narodowych jest Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Zapisy dotyczące praw poszczególnych mniejszości narodowych znalazły się w traktatach, jakie Polska zawarła ze wszystkimi swoimi sąsiadami. Prawa te zostały także zapisane w umowach międzyrządowych o współpracy kulturalnej, zawartych z tymi państwami. WYDZIAŁ KULTURY > WROCŁAW, GRUDZIEŃ 2017 ROK 2

Podmioty odpowiedzialne za współpracę z mniejszościami narodowymi i etnicznycmi Sprawami związanymi z utrzymaniem dziedzictwa kulturowego mniejszości narodowych, etnicznych i języków regionalnych oraz ochrony ich praw zajmuje się stała komisja sejmowa czyli Komisja Mniejszości Narodowych i Etnicznych (skrót MNE). Najważniejsze z działań komisji to przyjęcie w 2005 roku ustawy o mniejszościach narodowych i etnicznych, która uregulowała prawnie status ich przedstawicieli w Polsce. Komisja Wspólna Rządu i Mniejszości Narodowych i Etnicznych, jest organem opiniodawczodoradczym Prezesa Rady Ministrów. Komisję Wspólną tworzą m.in. przedstawiciele wskazanych w ustawie organów administracji rządowej oraz przedstawiciele mniejszości narodowych i etnicznych. Organ ten przedstawia na poziomie rządowym problemy z którymi zmagają się mniejszości w Polsce, czuwa nad stopniem realizacji ustawy o mniejszościach oraz jest mediatorem i pośrednikiem pomiędzy stroną rządową a poszczególnymi mniejszościami. W Ministerstwie Spraw Wewnętrznych i Administracji funkcjonuje Wydział Mniejszości Narodowych i Etnicznych. Do zakresu działania Wydziału należy prowadzenie spraw mniejszości narodowych i etnicznych oraz społeczności posługującej się językiem regionalnym, w tym dofinansowanie realizowanych przez nie przedsięwzięć. Na poziomowe regionalnym (wojewódzkim) sprawami mniejszości narodowych zajmuje się zarówno administracja rządowa jak i samorządowa. Wojewodowie oraz marszałkowie powołują pełnomocników bądź doradców do spraw mniejszości narodowych. 3

Ustawa o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym z dnia 5 stycznia 2005 roku reguluje sprawy związane z zachowaniem i rozwojem tożsamości kulturowej mniejszości narodowych i etnicznych, zachowaniem i rozwojem języka regionalnego, integracją obywatelską i społeczną osób należących do mniejszości narodowych i etnicznych, a także sposób realizacji zasady równego traktowania osób bez względu na pochodzenie etniczne oraz określa zadania i kompetencje organów administracji rządowej i jednostek samorządu terytorialnego w zakresie tych spraw. Prawa mniejszości narodowych w Polsce regulują także inne ustawy zwykłe m.in.: Ustawa o systemie oświaty i odrębne rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej określają, że przedszkola i szkoły publiczne powinny zapewniać uczniom należącym do mniejszości narodowych warunki umożliwiające podtrzymywanie i rozwijanie poczucia tożsamości narodowej, etnicznej i językowej oraz własnej historii i kultury. Edukacja jest bowiem jednym z najważniejszych elementów służących podtrzymaniu narodowej tożsamości. Ustawa o radiofonii i telewizji mówi, że publiczne radio i telewizja powinny uwzględniać potrzeby mniejszości narodowych i etnicznych. Ustawa o języku polskim zawiera deklarację, że zawarte w niej przepisy nie naruszają praw mniejszości 4

Za mniejszości narodowe w Polsce uznaje się mniejszości: białoruską, czeską, litewską, niemiecką, ormiańską, rosyjską, słowacką, ukraińską i żydowską. Za mniejszości etniczne w Polsce uznaje się mniejszości: karaimską, łemkowską, romską oraz tatarską. Definicja mniejszości wg. ustawy - to grupa obywateli polskich, która spełnia łącznie następujące warunki: 1) jest mniej liczebna od pozostałej części ludności Rzeczypospolitej Polskiej; 2) w sposób istotny odróżnia się od pozostałych obywateli językiem, kulturą lub tradycją; 3) dąży do zachowania swojego języka, kultury lub tradycji; 4) ma świadomość własnej historycznej wspólnoty narodowej i jest ukierunkowana na jej wyrażanie i ochronę; 5) jej przodkowie zamieszkiwali obecne terytorium Rzeczypospolitej Polskiej od co najmniej 100 lat; W przypadku mniejszości narodowych - utożsamia się z narodem zorganizowanym we własnym państwie. W przypadku mniejszości etnicznych - nie utożsamia się z narodem zorganizowanym we własnym państwie. WYDZIAŁ KULTURY > WROCŁAW, GRUDZIEŃ 2017 ROK 5

Dolny Śląsk od wieków charakteryzował się złożoną strukturą narodowościową. Miało to związek przede wszystkim z niepolskim osadnictwem rozpoczętym w XII wieku przez księcia Bolesława I Wysokiego, który w latch 80 90 tego wieku rozpoczął kolonizację puszczańskich obszarów dolnego Śląska niemieckimi kolonistami. Przywiózł również na Śląsk niemieckich cysterskich (założył klasztor w Lubiążu) i zlecił im sprowadzenie nowych osadników. Późniejsza fala intensywnej kolonizacji na prawie niemieckim przyczyniła się do pojawienia się w regionie wielu przedstawicieli obcych narodowości, a także grup etnicznych i wyznaniowych. Znacząca zmiana struktury narodowościowej regionu nastąpiła w połowie XX wieku po zakończeniu drugiej wojny światowej. Na Dolny Śląsk przesiedlono wówczas między innymi kilkanaście tysięcy Ukraińców, a prócz nich przedstawicieli mniejszości etnicznych, np. Łemków, Ormian czy Ukraińców. W latach 1948 1950 w regionie osiedliło się także około sześciu tysięcy Greków będących uchodźcami politycznymi, z których znaczna część po wielu latach wróciła do Grecji. W ciągu kolejnych lat uformowała się także mniejszość niemiecka oraz żydowska (ogłoszenie powstania państwa Izrael w 1948 roku spowodowało opuszczenie Dolnego Śląska przez tysiące Żydów). Zgodnie z danymi Narodowego spisu powszechnego ludności z 2011 roku, Dolny Śląsk zamieszkują dziś przedstawiciele 6 mniejszości narodowych i 4 mniejszości etnicznych, przy czym spisy te są zdecydowanie zaniżone wobec faktu, iż wiele osób nie ujawnia swojego pochodzenia obawiając się mniejszościowej deklaracji narodowościowej. WYDZIAŁ KULTURY > WROCŁAW, STYCZEŃ 2017 ROK 6

CZESI Czesi to mniejszość narodowa, do której przynależność podczas przeprowadzonego w 2011 r. Narodowego spisu powszechnego ludności zadeklarowało 2.833 obywateli polskich., w tym na Dolnym Śląsku - 396. Pierwsza migracja czeska na tereny Polski miała miejsce w połowie XVI wieku i związana była z prześladowaniami religijnymi Braci Czeskich. Następne fale migracji miały miejsce w pierwszej połowie XVII w., drugiej połowie XVIII w. i na początku XIX w. ta ostatnia związana była z rozwojem przemysłu włókienniczego w Łodzi. Ludnością autochtoniczną byli Czesi zamieszkujący niegdyś na zachodzie powiatu kłodzkiego. Mieszkający w Polsce Czesi tradycyjnie są ewangelikami. Główna organizacja na terenie Polski: Stowarzyszenie Czechów w Polsce z siedzibą w Zelowie. Zawiązało się ono obok tamtejszej parafii ewangelicko reformowanej (działa tu klub czeski z biblioteką i wypożyczalnią filmów). Stowarzyszenie zarejestrowane w 2010 r. podejmuje działania na rzecz zachowania języka czeskiego i dziedzictwa kulturowego osadników czeskich żyjących od wielu pokoleń w Polsce. Oddział Stowarzyszenia Czechów w Polsce funkcjonuje również w Gęsińcu k. Strzelina. 7

NIEMCY Niemcy to najliczniejsza mniejszość narodowa zamieszkująca Polskę. Podczas Narodowego spisu powszechnego ludności roku narodowość niemiecką zadeklarowało 144 238 obywateli polskich, w tym na Dolnym Śląsku - 1 700 osób (w rzeczywistości jest to kilka tysięcy Niemców lub osób pochodzenia niemieckiego główne skupiska to Wrocław, Jelenia Góra, Legnica oraz Wałbrzych). Szacuje się, że mniejszość niemiecka w Polsce liczy od 250 000 do 300 000 osób, z czego większość zamieszkuje w województwie opolskim i na Górnym Śląsku. Jedną z najważniejszych organizacji skupiających mniejszość niemiecką jest Związek Niemieckich Stowarzyszeń Społeczno-Kulturalnych w Polsce - reprezentujący dziewięć Towarzystw Społeczno Kulturalnych działających w dziewięciu województwach i ok. 600 kół terenowych. Od momentu rejestracji stowarzyszeń i oficjalnego uznania Mniejszości Niemieckiej w Polsce rozpoczęła się bardzo aktywna działalność kulturalna jej organizacji np. Niemieckie Towarzystwo Społeczno Kulturalne we Wrocławiu jest organizatorem m.in. Festiwal Kultury Mniejszości Niemieckiej, koncertów chóru Die Heimatsänger, wystaw: Urodzeni w Breslau czy Wybitni Wrocławianie. Głównym celem wszystkich projektów kulturalnych jest pielęgnacja języka, tradycji, wzmocnienie tożsamości narodowej oraz zaznajomienie większości polskiej z kulturą niemiecką. 8

ORMIANIE Ormianie to mniejszość narodowa, do której przynależność podczas przeprowadzonego w 2011 roku Narodowego spisu powszechnego ludności zadeklarowało 3623 osoby. Jest to mniejszość żyjąca w rozproszeniu na terenie całego kraju, w zaawansowanej asymilacji oraz w wielowiekowej tradycji osadnictwa na ziemiach Rzeczypospolitej. Liczbę Ormian w Polsce szacuje się na 40 80 tys., w tym ok. 8 tys. stanowią przedstawiciele tzw. starej emigracji tj. potomkowie Ormian przybywających do Rzeczypospolitej w XI XVII w., a pozostali to emigranci, którzy przybyli do Polski po II wojnie światowej, a zwłaszcza po upadku Związku Radzieckiego. Kolonie ormiańskie powstałe około XI w. na Rusi Kijowskiej (Lwów, Łuck, Kamieniec Podolski) weszły w skład państwa Polskiego za panowania Kazimierza Wielkiego. W 1356 r. kolonie w Kamieńcu Podolskim i we Lwowie uzyskały potwierdzenie swojej autonomii, a Lwów został siedzibą biskupa ormiańskiego. Po II wojnie światowej polscy Ormianie z dawnych kresów południowo-wschodnich w większości repatriowali się na obecne tereny państwa Polskiego. W latach 90 tych XX wieku na terenach Polski osiedliła się stosunkowo liczna grupa imigrantów z terenu Republiki Armenii. Największe skupiska polskich Ormian znajdują się w Warszawie i Krakowie. Ważnym centrum kulturalnym mniejszości ormiańskiej są też Gliwice. Przedstawiciele mniejszości ormiańskiej przeważnie są katolikami obrządku ormiańskiego lub łacińskiego albo należą do Apostolskiego Kościoła Ormiańskiego. 9

Główne organizacje, których celem jest integracja społeczności polskich Ormian oraz dokumentacja ich historii i kultury, a także nawiązywanie kontaktów z Armenią i z ormiańską diasporą poza jej granicami to: Fundacja Kultury i Dziedzictwa Ormian Polskich z siedzibą w Warszawie, Ormiańskie Towarzystwo Kulturalne z siedzibą w Krakowie, Związek Ormian w Polsce im. Arcybiskupa Józefa Teodorowicza z siedzibą w Gliwicach. Towarzystwo Ormian Polskich we Wrocławiu Największe ormiańskie imprezy w Polsce: Obchody rocznicy ludobójstwa Ormian w 1915 r., Ogólnopolskie Spotkania Środowiska Ormiańskiego, Dni Ormiańskie w Krakowie, Warszawie, Gliwicach i we Wrocławiu, Otwarcie Skweru Ormiańskiego we Wrocławiu (zbieg ul. Janickiego i pl. Dominikańskiego), Projekt Armenia na rozdrożu świata Na Dolnym Śląsku działania Towarzystwa Ormian Polskich we Wrocławiu ukierunkowane są na konsolidację ludności ormiańskiej poprzez organizację wydarzeń, które czerpią z rdzennej tradycji Armenii oraz z historii Ormian osiadłych na Kresach II RP. 10

ROSJANIE Rosjanie to mniejszość narodowa, do której przynależność podczas przeprowadzonego w 2011 r. Narodowego spisu powszechnego ludności zadeklarowało 8.796 obywateli polskich, w tym na Dolnym Śląsku 861 osób. Rosjanie mieszkający w Polsce wywodzą się głównie z kolejnych fal migracyjnych, w ramach których przybywali do Polski: w okresie rozbiorów, po rewolucji październikowej, w okresie Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej oraz po rozpadzie Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich. Przedstawiciele społeczności rosyjskiej należą w większości do Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego. Główne organizacje to m.in.: Stowarzyszenie Rosyjski Dom z siedzibą w Warszawie, Stowarzyszenie Wspólnota Rosyjska" z siedzibą w Warszawie, Rosyjskie Stowarzyszenie Kulturalno-Oświatowe z siedzibą w Białymstoku, Najważniejsze wydarzenia: coroczne konferencje Rosjan w Polsce (organizowane w różnych miastach), Dni Kultury Rosyjskiej w Białymstoku, Konkurs Recytatorski Poezji Rosyjskiej, 11

UKRAIŃCY Ukraińcy to mniejszość narodowa, do której przynależność podczas przeprowadzonego w 2011 r. Narodowego spisu powszechnego ludności i mieszkań zadeklarowało 38 797 obywateli polskich, w rzeczywistości szacuje się ich liczbę na ok. 60 tys. osób. Na Dolnym Śląsku oficjalne dane mówią o 1 422 osobach narodowości ukraińskiej. Pierwszy spis ludności w Polsce po I wojnie światowej został przeprowadzony w 1921 r. (nie objął on ziemi wileńskiej i polskiej części Górnego Śląska). Według spisu Ukraińcy stanowili najliczniejszą grupę spośród niepolskich narodowości. Całkowita liczba ludności wynosiła 27,2 mln mieszkańców. Ukraińcy stanowili w liczbie 3.898.431 osób 14,3 proc. Do najważniejszych stowarzyszeń mniejszości ukraińskiej w Polsce należą m. in: Stowarzyszenie Ukraiński Dom Narodowy Ukraińskie Towarzystwo Historyczne w Polsce Ukraińskie Towarzystwo Nauczycielskie w Polsce Związek Ukraińców w Polsce Główne cele to działanie na rzecz zachowania tożsamości kulturalnej społeczności ukraińskiej w Polsce 12

Najważniejsze wydarzenia kulturalne w Polsce to m.in..: Festiwal Kultury Ukraińskiej w Sopocie Festiwal Kultury Ukraińskiej Podlaska Jesień na Podlasiu Dni Kultury Ukraińskiej w Giżycku, Szczecinie, Węgorzewie Ukraina w Centrum Lublina Najważniejsze wydarzenia w życiu dolnośląskiej mniejszości ukraińskiej: Wrocławska "Kutia" - spotkanie przedstawicieli wrocławskich mniejszości narodowych przy wieczerzy bożonarodzeniowej "Małanki" - bale noworoczne obchodzone zgodnie z kalendarzem juliańskim 13 dni później niż Sylwester - 13 stycznia (odbywają się we wszystkich większych skupiskach ludności ukraińskiej na Dolnym Śląsku) Wrocławskie kolędowanie - przedstawiciele różnych wyznań wspólnie śpiewają swoje bożonarodzeniowe pieśni "Lubimo ridnu mowu" - konkurs poezji w języku ojczystym dla dzieci ukraińskich Festiwal Kultury Ukraińskiej UKRAINA VIVA we Wrocławiu 13

ŻYDZI Żydzi to mniejszość narodowa, do której przynależność podczas przeprowadzonego w 2011 r. Narodowego spisu powszechnego ludności zadeklarowało 7 353 obywateli polskich, w tym na Dolnym Śląsku 880 faktycznie jest to ok. 3 000 osób. Historia Żydów na ziemiach polskich to ponad 1000 lat wspólnej egzystencji od czasu pojawienia się pierwszych kupców, uchodźców i osadników żydowskich. Pierwsze wzmianki o Żydach na terenach polskich pochodzą z X wieku, a pierwszym oficjalnym polskim dokumentem nadającym Żydom przywileje i autonomię był statut kaliski z XIII wieku. Niewielkie wspólnoty żydowskie, istniały już w XIII wieku, a w kolejnych wiekach powiększyły się znacznie, przyjmując wypędzonych Żydów z całej Europy. W wyniku Holocaustu zginęło ponad 90% polskich Żydów. Polska społeczność żydowska oceniana jest obecnie na liczącą od 8 do 12 tys. członków w większości mieszkających w Warszawie, Krakowie, Łodzi, Wrocławiu, Katowicach, Szczecinie, Bielsku Białej oraz Legnicy, choć liczba osób mających żydowskie korzenie może być kilkakrotnie większa. Organizacje żydowskie wskazują, że Polskę zamieszkuje ok. 100 tys. Żydów spośród których 30 40 tys. jest w bezpośredni sposób związanych z kulturą bądź religią żydowską. Obecność Żydów we Wrocławiu zaznaczyła się już w XII wieku, najstarszy zachowany nagrobek pochodzi z 1203 roku. Prawdopodobnie Żydzi przybyli do Wrocławia z Pragi, o czym wspomina czeski kronikarz Kosmas. Dzisiaj w gminie żydowskiej we Wrocławiu jest ok. 350 osób. Działa Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Żydów i inne organizacje. 14

W 1993 roku na Uniwersytecie Wrocławski powstało Centrum Badania Kultury i Języków Żydów Polskich, przekształcone aktualnie w kierunek - Judaistykę. Gmina Wyznaniowa Żydowska we Wrocławiu prowadzi aktywną działalność edukacyjną i kulturalną organizując liczne koncerty, wystawy, konkursy, przeglądy i konferencje. Główne organizacje żydowskie na Dolnym Śląsku to: Towarzystwo Społeczno - Kulturalne Żydów w Polsce, Oddział we Wrocławiu Fundacja Bente Kahan, której pierwszym głównym celem było odrestaurowanie synagogi Pod Białym Bocianem historycznego budynku z 1829 r., zbudowanego według projektu Carla Ferdinanda Langhansa jr. Centrum Kultury i Edukacji Żydowskiej we Wrocławiu organizujące przez cały rok przedsięwzięcia kulturalne i edukacyjne, m.in. Dzień Izraela, koncerty letnie w synagodze Pod Białym Bocianem, Wrocławskie Dni Wzajemnego Szacunku.. Najważniejsze wydarzenia kulturalne na Dolnym Śląsku to m.in..: Wielki Bal Purimowy Wielkie świętowanie Chanuki Festiwal Kultury Żydowskiej SIMCHA wydawanie Magazynu żydowskiego CHIDUSZ 15

ŁEMKOWIE Łemkowie to mniejszość etniczna, do której przynależność podczas przeprowadzonego w 2011 r. Narodowego spisu powszechnego ludności zadeklarowało 10 531 obywateli polskich, w tym na Dolnym Śląsku - 4 735 osób. Tradycyjnie członkowie tej mniejszości zamieszkiwali tzw. Łemkowszczyznę, czyli Beskid Niski i część Beskidu Sądeckiego. Na tereny obecnego zamieszkiwania (zachodnie województwa kraju) zostali przesiedleni w 1947 r. w wyniku akcji Wisła. Współcześnie jedynie część Łemków mieszka na terenach historycznej Łemkowszczyzny (województwo małopolskie). Możliwość powrotu na Łemkowszczyznę zaistniała po 1956 roku jednak większość pozostała w miejscach przesiedlenia, co w konsekwencji doprowadziło do nowego podziału współczesnej społeczności łemkowskiej na Łemków z zachodu Polski oraz Łemków z Beskidu. Na podział ten nałożył się po 1989 instytucjonalny rozdźwięk pomiędzy dwiema łemkowskimi opcjami etnicznymi w Legnicy na zachodzie Polski rozpoczęło działalność Stowarzyszenie Łemków (propagujące łemkowską świadomość etniczną), w Gorlicach z kolei działa Zjednoczenie Łemków (grupujące ludność łemkowską o ukraińskiej świadomości etnicznej). Łemkowie tworzą w wielu miejscach zwarte enklawy, zarówno w miejscach przesiedlenia na zachodzie i północy Polski (na przykład Patoka, Michałów, Przemków, Wądroże Wielkie, Wierzchowice), jak i na pierwotnej Łemkowszczyźnie (Zdynia, Zyndranowa, Kunkowa, Leszczyny i inne). 16

Główne organizacje: Stowarzyszenie Łemków w Legnicy, Zjednoczenie Łemków (członek wspierający Związek Ukraińców w Polsce), Stowarzyszenie Ruska Bursa" w Gorlicach, Towarzystwo na Rzecz Rozwoju Muzeum Kultury Łemkowskiej w Zyndranowej, Łemkowski Zespół Pieśni i Tańca Kyczera w Legnicy Największe imprezy kulturalne: Łemkowska Watra" w Zdyni, Łemkowska Watra na Obczyźnie" w Michałowie, Międzynarodowy Festiwal Folklorystyczny Mniejszości Narodowych i Etnicznych Świat pod Kyczerą w Legnicy, Łemkowska Jesień Twórcza", Międzynarodowe Biennale Kultury Łemkowskiej" w Krynicy, Spotkania z Kulturą Łemkowską" w Gorzowie Wielkopolskim, Łemkowska Watra w Ługach. 17

KARAIMI Karaimi są najmniej liczną mniejszością etniczną w Polsce. Podczas przeprowadzonego w 2011 r. Narodowego spisu powszechnego ludności narodowość karaimską zadeklarowało 313 obywateli polskich, w tym na Dolnym Śląsku 46 osób. Karaimi mieszkają przede wszystkim w Warszawie i okolicach, Łodzi i Wrocławiu. Karaimi polscy należą etnicznie do grupy ludności tureckiej, posługują się językiem karaimskim należącym do języków tureckich. W odróżnieniu od większości ludów tureckich wyznają karaimizm religię, która na przełomie VII i VIII wyłoniła się z judaizmu. Polscy Karaimi zatracili znajomość ojczystego języka. Kolebką Karaimów jest Krym, skąd w XIII-XIV w. stosunkowo niewielka liczba ludności karaimskiej przesiedliła się na ziemie księstwa halicko-wołyńskiego, tworząc gminy wyznaniowe (dżymaty) w Haliczu (źródła wskazują na rok 1246). W końcu XIV w. Wielki Książę Litewski Witold osiedlił Karaimów w Trokach. Na obecne tereny Polski Karaimi przesiedlili się po II wojnie światowej w wyniku repatriacji ze wschodnich kresów Rzeczypospolitej. Na Dolny Śląsk Karaimi przybyli w latach 1945-1946 z Ukrainy (Halicz i Łuck) oraz Litwy (Wilno, Troki). 18

Główną organizacją jest Związek Karaimów Polskich we Wrocławiu (powstał 1997 r.) Oprócz działalności wydawniczej Związek stara się pielęgnować tradycje i kulturę karaimską m.in. poprzez działalność zespołu folklorystycznego DOSTŁAR, Warsztaty Kultury Karaimskiej, międzynarodowe sympozja poświęcone dziedzictwu tego narodu, Spotkania z Historią i Kulturą Karaimów Polskich. Od 2005 Związek Karaimów Polskich opiekuje się również cmentarzem karaimskim znajdującym się w Warszawie. Najważniejszą imprezą kulturalną jest cykl imprez Spis podróżny. Karaimskie drogi w ramach którego prezentowana jest wystawa Karaj jołłary - Karaimi w starej fotografii oraz organizowane są wydarzenia towarzyszące. 19

ROMOWIE Romowie to mniejszość etniczna, do której przynależność podczas przeprowadzonego w 2011 r. Narodowego spisu powszechnego ludności zadeklarowało 17 049 obywateli polskich, w tym w województwie dolnośląskim 2 028 osób. Szacuje się, że językiem romskim posługuje się w Polsce ok. 35 tys. Osób. Romowie w Polsce należą do pięciu grup: najliczniejszą jest grupa Bergitka Roma, kolejne to Polska Roma, Lowarzy, Kelderasze oraz niewielka grupa Sinti. Pierwszy dokument poświadczający obecność Romów w Polsce datowany jest na rok 1401 i pochodzi z Krakowa. Od XV w. wzdłuż łuku Karpat i od strony Niziny Węgierskiej przybywały do Polski i osiedlały się grupy wędrujących Romów. Ich potomkami są Romowie Karpaccy. Od XVI wieku do Polski zaczęli przybywać z Niemiec Romowie nazwani później Polska Roma. W II połowie XIX w. z terenów Siedmiogrodu i Wołoszczyzny rozpoczęła się migracja Kełderaszy (Kelderari - kotlarze) i Lowarów (Lovari - handlarze końmi). Romowie w Polsce to w zdecydowanej większości członkowie Kościoła Rzymskokatolickiego, choć od kilku lat widoczny jest udział Romów w Kościele Zielonoświątkowym oraz Związku Świadków Jehowy. W kraju zarejestrowanych jest ponad 80 romskich organizacji pozarządowych. 20

Największe imprezy kulturalne w Polsce: Międzynarodowe Spotkania Zespołów Cygańskich Romane Dyvesa w Gorzowie Wielkopolskim, Międzynarodowy Festiwal Piosenki i Kultury Romów w Ciechocinku, Obchody Międzynarodowego Dnia Romów, Obchody rocznicy likwidacji tzw. Zieguenerlager na terenie b. KL Auschwitz-Birkenau, Otwarcie i zamknięcie Sezonu Cygańskiego w Muzeum Okręgowym w Tarnowie. We Wrocławiu działa Stowarzyszenie Romów Polskich we Wrocławiu Romani Bacht organizujące cykliczny Festiwal Romski. Z inicjatywy Stowarzyszenia Romów w Legnicy w 2007 roku powstało Centrum Dokumentacji Romskiej (działa w strukturze w Legnickiej Biblioteki Publicznej), którego celem jest gromadzenie wszelkich materiałów i dokumentów związanych głównie z życiem Romów legnickich, a także organizacja działań o charakterze kulturalno-oświatowym, popularyzujących kulturę i tradycje romskie (spotkania, konkursy, wystawy). 21

TATARZY Tatarzy to mniejszość etniczna, do której przynależność podczas przeprowadzonego w 2011 r. Narodowego spisu powszechnego ludności zadeklarowało 1.916 obywateli polskich (szacuje się, że w Polsce mieszka ok. 5 tys. Tatarów są to dane ze spisów gmin wyznaniowych). Na Dolnym Śląsku mieszka ok. 180 200 polskich Tatarów tuż po wojnie była to większa grupa ale uległa rozproszeniu. Większość przyjechała tu zaraz po wojnie. Polscy Tatarzy mieszkali na ziemiach Wielkiego Księstwa Litewskiego od końca XIV wieku. Ich przodkami byli emigranci lub uciekinierzy z terenów ówczesnej Złotej Ordy oraz z Krymu. Od XVII wieku osiedlali się także w Koronie - na Wołyniu i Podolu - a u schyłku wieku na Suwalszczyźnie. Nazywano ich Lipkami lub Muślimami. Nazwa Lipki pochodziła od tureckiej nazwy Litwy. Po II wojnie światowej w granicach Polski pozostały 2 wsie tatarskie w dzisiejszym województwie podlaskim ( Bohoniki i Kruszyniany), ponadto Tatarzy żyją rozproszeni m.in. w Gdańsku, Białymstoku, Warszawie i Gorzowie Wlkp. Tatarzy w Polsce zatracili znajomość swojego ojczystego języka, pozostali natomiast wierni religii muzułmańskiej. Istotne znaczenie w życiu mniejszości tatarskiej odgrywa działalność Muzułmańskiego Związku Religijnego w Rzeczypospolitej Polskiej z siedzibą w Białymstoku (działa od 1925 roku) oraz powstały w 1992 r. Związek Tatarów Rzeczypospolitej Polskiej (z autonomicznymi oddziałami w Białymstoku i Gdańsku). Cechą wyróżniającą Tatarów polskich wśród innych mniejszości w naszym kraju jest polskość - na poziomie etnicznym czują się Tatarami, ale na obywatelskim i państwowym - Polakami. Posługują się wyłącznie językiem polskim, urodzili się w naszym kraju i związani są z jego kulturą.. 22

W 2014 roku Muzeum Miedzi w Legnicy przygotowało wystawę Tatarzy polscy. Historia i kultura Tatarów w Polsce której celem było przybliżenie i popularyzacja ich tradycji. Na ekspozycji zgromadzone zostały zabytki kultury tatarskiej mające związek z religią, obrzędowością takie jak: Koran, muhiry, dywany modlitewne, a także związane z historią Tatarów polskich: broń i uzbrojenie, przedmioty codziennego użytku, zdjęcia, dokumenty, pamiątki rodzinne oraz publikacje. 23

GRECY Grecy i Macedończycy w Polsce osiedlali się od średniowiecza. W I Rzeczypospolitej Grecy zamieszkiwali między innymi Lwów, Zamość, Poznań, Mohylów Podolski, Lublin i Warszawę. W Zamościu Grecy mogli zamieszkiwać od 1589 roku. W Poznaniu byli obecni najpóźniej od 1590 roku. W Mohylowie Grecy osiedlali się po założeniu miasta przez Stefana Potockiego u schyłku XVI wieku. W latach 1948 1950 na terenie Dolnego Śląska osiedliło się także około sześciu tysięcy Greków będących uchodźcami politycznymi. Nie są mniejszością w rozumieniu definicji ustawowej. Ich szczególnie liczne skupiska powstały w Zgorzelcu, Wałbrzychu, Świdnicy, Jeleniej Górze, Lubaniu i Wrocławiu. Po ustanowieniu w Grecji ustroju demokratycznego wielu z nich powróciło do ojczyzny. Pozostali zmienili miejsce pobytu lub do dziś mieszkają na Ziemi Dolnośląskiej, wtopiwszy się nieomal całkowicie w miejscową ludność, lecz zachowując własne obyczaje i tradycję, szczególnie kulinarną, rzemieślniczą i muzyczną. Według Narodowego spisu powszechnego z 2011 roku 3600 osób zadeklarowało narodowość grecką. Na Dolnym Śląsku jest ich kilkuset, najwięcej we Wrocławiu ok. 500 osób, w okolicy Zgorzelca - około 50 rodzin greckich. Organizacje działające na Dolnym Śląsku to: Stowarzyszenie Greków w Polsce "Delta w Zgorzelcu Odysseas - Stowarzyszenie Greków w Polsce we Wrocławiu Najważniejszą imprezą kulturalną jest cyklicznie organizowany Festiwal Piosenki Greckiej i Dni Greckie w Zgorzelcu. 24

Współpraca z organizacjami mniejszości narodowych i etnicznych Główne cele organizacji mniejszości narodowych i etnicznych to: kultywowanie tradycji oraz edukacja dzieci i młodzieży zachowanie języka narodowego / regionalnego promowanie własnej kultury i związków z krajem macierzystym Samorząd Województwa Dolnośląskiego wspiera powyższe cele przede wszystkim poprzez dofinansowywanie przedsięwzięć realizowanych przez organizacje reprezentujące mniejszości narodowe i etniczne z terenu Dolnego Śląska w ramach otwartych konkursów ofert i w trybie art. 19 a ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie oraz poprzez działalność Muzeum Etnograficznego we Wrocławiu oraz Ośrodka Kultury i Sztuki we Wrocławiu. W latach 2015 2017 dofinansowanie w ramach konkursów i w trybie art. 19 a uzyskały: Fundacja PRO ARTE 2002 we Wrocławiu Opowieści Chanukowe 10 000 zł; Fundacja PRO ARTE 2002 Koncerty Hawdalowe 10 000 zł; Fundacja PRO ARTE 2002 XVII Festiwal Kultury Żydowskiej SIMCHA - 20 000 zł; Związek Karaimów Polskich - Rozbudowa ejazyszlar. Karaimskiej bazy literackobibliograficznej, części składowej Karaimskiego Archiwum Cyfrowego - 6 000 zł; Stowarzyszenie Łemków w Legnicy - VIII Spotkania Trzech Pokoleń z Kulturą - 4 000 zł; 25

Fundacja PRO ARTE 2002 - Wieczory Tumskie 15 000 zł Fundacja Bente Kahan we Wrocławiu - Jidysz między Norwegią a Polską 9 000 zł; Fundacja pn. Kalejdoskop Kultur we Wrocławiu Kalejdoskop Kultur 2015-8 000 zł; Łemkowski Zespół pieśni i Tańca Kyczera w Legnicy - XVIII Międzynarodowy Festiwal Folklorystyczny "Świat pod Kyczerą 9 000 zł; Związek Gmin Wyznaniowych Żydowskich Bal Purimowy 2015 oraz wydanie specjalnego, świątecznego numeru magazynu CHIDUSZ 6 000 zł; Stowarzyszenie Romów w e Wrocławiu Romani Bacht Dzień Roma 2015 4 000 zł; Związek Karaimów Polskich we Wrocławiu Życie w pieśni karaimskiej 4 000 zł; Związek Gmin Wyznaniowych Żydowskich Zorganizowanie Balu Purimowego 2016 połączonego z koncertem Aloszy Awdiejewa 3 800 zł; Stowarzyszenie Łemków w Legnicy XXXVI Łemkowska Watra na Obczyźnie 3 000 zł; Fundacja PRO ARTE 2002 we Wrocławiu Koncerty Hawdalowe 8 000 zł; Związek Ukraińców w Polsce Koło we Wrocławiu Dolnośląskie klimaty 6 000 zł; 26

Łemkowski Zespół pieśni i Tańca Kyczera w Legnicy - XIX Międzynarodowy Festiwal Folklorystyczny "Świat pod Kyczerą 8 000 zł; Fundacja PRO ARTE 2002 XIX Festiwal Kultury Żydowskiej SIMCHA 5 000 zł; Towarzystwo Społeczno Kulturalne Żydów w Polsce - Przygotowanie i otwarcie wystawy czasowej Ku nowemu życiu. Żydzi na Dolnym Śląsku w latach 1945 1970 6 000 zł. RAZEM - 144 800 zł 27

Współpraca Ośrodka Kultury i Sztuki z organizacjami mniejszości narodowych i etnicznych w latach 2016-2017 1. 19. Międzynarodowy Festiwal Piosenki Greckiej w Zgorzelcu - współorganizacja ze Stowarzyszeniem Greków w Polsce Delta. 2. XX Wrocławska Kutia i Dzień Jedności Chrześcijan współorganizacja ze Związkiem Ukraińców w Polsce Koło we Wrocławiu 3. X Kalejdoskop Kultur na Wyspie Słodowej oraz koncert Odessa Perła Ukrainy w ramach VI Festiwalu Ukraina Viva! współorganizacja ze Związkiem Ukraińców w Polsce Koło we Wrocławiu 4. XXXVII Łemkowska Watra na Obczyźnie - współorganizacja ze Stowarzyszeniem Łemków w Legnicy 28

Muzeum Etnograficzne we Wrocławiu w ramach swojej działalności zrealizowało szereg przedsięwzięć poświęconych mniejszościom narodowym i etnicznym m.in.: Romowie w Czechach i w Polsce u progu XXI wieku - wykład Karaimsko Łemkowskie spotkania z dziedzictwem muzycznym tradycyjna muzyka Karaimów i Łemków w wykonaniu artystów reprezentujących obie mniejszości etniczne Wieczór związany z żydowskim świętem Szałasów współorganizacja z Towarzystwem Społeczno Kulturalnym Żydów w Polsce Oddział Wrocławski Pe drom baro. Na wielkiej drodze. Od Cyganów do Romów wystawa w ramach Nocy Muzeów (2016 r.) z największej prywatnej kolekcji cyganaliów Andrzeja Grzymały Kazłowskiego Spotkanie z romską tradycją mówioną historia języka i dialektów romani. Przypowieści i poezja romskiej poetki Papuszy Romskie ścieżki na wrocławskim Brochowie wycieczka po Brochowie (Wrocław) Ku nowemu życiu. Żydzi na Dolnym Śląsku w latach 1945 1970 wystawa poświęcona społeczności żydowskiej w okresie powojennym. Krzywulka dla dużych i małych łemkowska biżuteria pokazy i wystawa Tatarzy na zachodnich kresach wykład Musy Czachorowskiego, poety, dziennikarza, publicysty członka Związku Tatarów Rzeczypospolitej Polskiej. 29

Ukraińcy w Polsce sesja historyczna XVI Festiwal Kultury Żydowskiej SIMCHA wystawa Żyd Niemalowany w grafice Dni Ormiańskie we Wrocławiu Łemko na Czużyni czyli o tradycji i kulturze Łemków przez PRYPADOK wyśpiewanej koncert zespołu PRYPADOK Dolny Śląsk. Lud, jego zwyczaje, sposób życia, pieśni, muzyka i tańce. - 15 filmów edukacyjnych poświęconych powojennemu osadnictwu na Dolnym Śląsku (dofinansowane ze środków MKiDN w ramach programu Kolberg 2014 Promesa 30

KALEJDOSKOP KULTUR Jedną z najciekawszych i największych imprez cyklicznych poświęconych kulturze mniejszości narodowych i etnicznych mieszkających na Dolnym Śląsku jest KALEJDOSKOP KULTUR. Kalejdoskop Kultur jest inicjatywą dialogu międzykulturowego. Celem całorocznych działań jest edukacja na rzecz tolerancji, budowanie dialogu wśród grup etnicznych i narodowych, a także ochrona i promocja regionalnego folkloru opartego na wielokulturowości Wrocławia oraz Dolnego Śląska. Celem Festiwalu jest przybliżenie mieszkańcom Wrocławia dorobku artystów reprezentujących mniejszości narodowe, m.in. niemiecką, ukraińską, grecką, romską, łemkowską, żydowską, karaimską oraz bułgarską. Festiwal angażuje nie tylko profesjonalnych artystów, lecz również amatorów zafascynowanych kulturą przodków i kultywujących ich tradycje. Dzięki swojej otwartej formule jest znaczącym elementem aktywizacji i integracji środowisk mniejszościowych we Wrocławiu, jak i na całym Dolnym Śląsku. Wieloletnia współpraca dolnośląskich mniejszości narodowych i etnicznych zaowocowała stworzeniem struktur formalnych w postaci Fundacji pn. Kalejdoskop Kultur. 31