PRZEGLĄD SOCJOLOGICZNY

PRZEGLĄD SOCJOLOGICZNY

Pragniemy (...) zamanifestować, że pismo nie ma wyrażać poglądów jakiegoś «kierunku» czy «szkoły», lecz reprezentować polski ruch socjologiczny w ogóle. (Florian Znaniecki w liście do Ludwika Krzywickiego, w związku z przygotowaniem I tomu Przeglądu Socjologicznego, październik, 1929 r.)

PRZEGLĄD SOCJOLOGICZNY tom LXIV/2 2015

ŁÓDZKIE TOWARZYSTWO NAUKOWE 90-505 Łódź, ul. M. Skłodowskiej-Curie 11 tel. (42) 665-54-59; fax: (42) 665-54-64 Sprzedaż wydawnictw: (42) 66-55-448, http://sklep.ltn.lodz.pl http://www.ltn.lodz.pl e-mail: biuro@ltn.lodz.pl REDAKCJA NACZELNA WYDAWNICTW ŁÓDZKIEGO TOWARZYSTWA NAUKOWEGO Krystyna Czyżewska, Edward Karasiński, W. Małgorzata Krajewska (redaktor naczelny), Henryk Piekarski, Jan Szymczak RADA REDAKCYJNA David Brown, Krzysztof Gorlach, Władysław Markiewicz, Harri Melin, Fritz Schütze, Kazimierz M. Słomczyński, Antoni Sułek, Piotr Sztompka, Lynda Walters, Włodzimierz Wesołowski, Włodzimierz Wincławski, Marek Ziółkowski ZESPÓŁ REDAKCYJNY Zbigniew Bokszański, Marek Czyżewski z-ca red. naczelnego, Kaja Kaźmierska, Jolanta Kulpińska redaktor naczelny, Krystyna Lutyńska, Paweł Starosta, Wielisława Warzywoda-Kruszyńska REDAKTORZY TOMU Agnieszka Dziedziczak-Foltyn, Marcin Fronia, Marek Czyżewski SEKRETARZ REDAKCJI: Iwona Kociemska REDAKTORZY JĘZYKOWI: Agnieszka Zytka, James Hartzell REDAKTOR STATYSTYCZNY: Maria Szymczak Recenzenci zewnętrzni Ireneusz Białecki, Adam Czabański, Krzysztof Czekaj, Adrian Hatos, Małgorzata Jacyno, Iwona Jakubowska-Branicka, Krystyna Janicka, Katarzyna Kaniowska, Marek Krajewski, Andreas Langenohl, Peter Millward, John Moores, Janusz Mucha, Wojciech Pawlik, Włodzimierz Piątkowski, Andrzej Piotrowski, Andrzej Rychard, Andrzej Sadowski, Lynda Walters, Krzysztof Wielecki, Włodzimierz Wincławski Wydano z pomocą finansową Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego, oraz Dziekana Wydziału Ekonomiczno-Socjologicznego Uniwersytetu Łódzkiego Czasopismo jest indeksowane w bazach ERIH Plus, Copernicus i znajduje się na liście ministerialnej czasopism punktowanych. Artykuły czasopisma w elektronicznej wersji są dostępne w bazach CEJSH, CEEOL, EBSCOhost, Proquest oraz na portalu IBUK. Copyright by Łódzkie Towarzystwo Naukowe Łódź 2015 ISSN 0033-2356 Wydanie I, wersja drukowana pierwotna PROJEKT OKŁADKI: Hanna Stańska Opracowanie komputerowe: PERFECT Marek Szychowski, tel. 42 215-83-46 Druk: 2K Łódź sp. z o.o., ul. Płocka 35/45, www.2k.com.pl, 2k@2k.com.pl NAKŁAD: 200 egz.

Spis treści Contents Od redakcji... 7 Artykuły Articles Agnieszka Dziedziczak-Foltyn, Kazimierz Musiał Dyskursy modernizacyjne i wielkie narracje rozwoju. Polska a kraje nordyckie... 9 Modernization discourses and grand narratives of development. Poland and the Nordic countries Tomasz Zarycki Modernizacja kulturowa i psychologiczna jako ideologia inteligenckiej hegemonii... 45 Cultural and psychological modernization as an ideology of the intelligentsia s hegemony Włodzimierz Anioł Pułapka ekonomizmu. U źródeł dominacji neoliberalnej narracji modernizacyjnej w Polsce... 69 The economism trap. Origins of the dominance of neoliberal modernization narrative in Poland Karol Franczak Kultura jako źródło zysku? Etos kreatywności i współczesny dyskurs modernizacyjny... 89 Culture as a source of profit? The ethos of creativity and the contemporary discourse of modernization Maciej Kassner Antynomie europejskiej modernizacji. Uwagi na marginesie lektury prac Jürgena Habermasa, Clausa Offe i Wolfganga Streecka... 113 Antinomies of European modernization. Remarks on the recent work of Jürgen Habermas, Claus Offe and Wolfgang Streeck

* * * Konrad Kubala Obrazy Okrągłego Stołu w 25. rocznicę rozmów w Magdalence. Modele wyjaśniania i oceny obecne w polskim dyskursie prasowym... 131 Images of the Round Table on the tweny-fifth anniversary of the discussions in Magdalenka. Types of explanation and evaluation in the Polish press debates Wojciech Rylukowski Polska prasa o transformacji gospodarki. Próba zastosowania analizy ramowania (framing analysis)... 157 The Polish press on Poland s economic transition to capitalism. An application of the framing analysis approach Esej recenzyjny REVIEW ESSAY Lucyna Prorok Doświadczenia północnoeuropejskie a polska polityka społeczna uwagi na temat książki W. Anioła Szlak Norden. Modernizacja po skandynawsku... 187 North European experience and the Polish social policy. Remarks on the book Szlak Norden. Modernizacja po skandynawsku by S. Anioł RECENZJE REVIEWS Adam Leszczyński, Skok w nowoczesność: polityka wzrostu w krajach peryferyjnych 1943 1980 rec. Błażej Popławski...199 Wojciech Musiał, Modernizacja Polski. Polityki rządowe w latach 1918 2004 rec. Maciej Melon... 204

Od Redakcji Coraz bardziej widoczna obecność pojęcia i problemu modernizacji w polskim dyskursie publicznym świadczy o tym, że jednym z istotnych czynników kształtujących społeczny proces modernizacji Polski stają się dyskursy modernizacyjne. Niniejszy tom Przeglądu Socjologicznego stanowi próbę przyjrzenia się temu fenomenowi, a zwłaszcza wielorodności dyskursów modernizacyjnych, ich przemianom i mechanizmom lokowania w rzeczywistości społecznej, a także ich odniesieniom ideologicznym. W prezentowanych artykułach zastosowane zostały różnorodne (i komplementarne wobec siebie) ujęcia i perspektywy badawcze. Na problematyce ekonomicznej, czy raczej ekonomiczno-społecznej (zawierającej również akcenty nauk o polityce i polityce publicznej/społecznej) koncentrują się teksty Włodzimierza Anioła oraz Agnieszki Dziedziczak-Foltyn i Kazimierza Musiała. Dwa inne artykuły dotyczą aspektów kulturowych (Karol Franczak) i kulturowo- -psychologicznych (Tomasz Zarycki). Z kolei Maciej Kassner omawia kwestię modernizacji w kontekście integracji europejskiej i w odniesieniu do doniosłych koncepcji socjologicznych. Nieco inny charakter mają dwa ostatnie artykuły, które na podstawie materiałów prasowych analizują rocznicowe echa Okrągłego Stołu (Konrad Kubala) oraz schematy interpretacji (tzw. ramy) transformacji gospodarczej (Wojciech Rylukowski). Uzupełnienie tomu stanowi esej recenzyjny autorstwa Lucyny Prorok, poświęcony książce Włodzimierza Anioła Szlak Norden, traktującej o możliwościach adaptowania w Polsce skandynawskich rozwiązań w dziedzinie polityki społecznej, a także recenzje dwóch książek: Adama Leszczyńskiego Skok w nowoczesność (podejmującej zagadnienie modeli modernizacji w krajach peryferyjnych) oraz Wojciecha Musiała Modernizacja Polski (oferującej rekonstrukcję rządowych strategii modernizacyjnych w Polsce).

Agnieszka Dziedziczak-Foltyn Uniwersytet Łódzki* Kazimierz Musiał Uniwersytet Gdański i Uniwersytet Södertörn** Dyskursy modernizacyjne i wielkie narracje rozwoju. Polska a kraje nordyckie Streszczenie Faktem jest, iż kraje nordyckie i Polska różnią się od siebie diametralnie etapem rozwoju społeczno-gospodarczego. O asymetrii cywilizacyjnej pomiędzy nimi świadczą przytaczane w artykule bardzo odległe od siebie pozycje państw nordyckich i Polski w rankingach wzrostu gospodarczego czy rozwoju społecznego. Zrozumiała jest zatem w rodzimej debacie publicznej afirmacja skandynawskiego modelu rozwoju, której ślady aczkolwiek nie tylko jej, także swego rodzaju dystansu intelektualno-politycznego można wskazać w literaturze naukowej i materiałach publicystycznych. Pozostawiając szczegółową analizę wskaźników rozwoju społeczno-gospodarczego oraz analizę debaty publicznej innym badaczom autorzy artykułu postanowili przyjrzeć się szerzej i głębiej rozumianym przyczynom i uwarunkowaniom różnic rozwojowych tych krajów. W tekście proponowana jest, wynikająca z przyjęcia metody międzykrajowych badań porównawczych, analiza swoistego dyskursu o dyskursach modernizacyjnych obecnych w debacie publicznej opisywanych krajów, czyli rekonstrukcja dyskursywnie widzianych (ale też dyskursywnie tworzonych) uwarunkowań modelu rozwoju społeczno-gospodarczego krajów nordyckich (Danii, Finlandii i Szwecji) oraz Polski. Analiza dyskursów modernizacyjnych * Dr, Katedra Socjologii Edukacji, Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny UŁ; e-mail: a.dziedziczak@uni.lodz.pl ** Dr hab., prof. nadzwyczajny, Katedra Skandynawistyki, Wydział Filologiczny UG i koordynator badań (research leader) Centrum Studiów Bałtyckich i Europy Wschodniej (CBEES), Uniwersytet Södertörn w Szwecji.

10 agnieszka Dziedziczak-Foltyn, Kazimierz Musiał przewijających się w debacie publicznej w Polsce i w krajach nordyckich pozwoliła na postawienie głównej tezy, iż na sukces cywilizacyjny wpływa obecność metanarracji rozwoju. Zasadniczym celem artykułu jest propozycja analizy dyskursów modernizacyjnych skoncentrowana wokół kilku elementów narracji rozwojowej uznanych przez autorów za kluczowe, tzw. punktów węzłowych. Wśród rozważanych czynników istotnych w dyskursie modernizacyjnym znajdują się, omawiane w trzech wymiarach metanarracji (społeczno-kulturowym, politycznym i ekonomicznym), aspekty temporalne, aspekty geopolityczne i administracyjno-prawne, aspekty regulacji rynkowej i publicznej. Przyjrzenie się tym czynnikom pozwala nie tylko na uchwycenie różnic w zakresie dyskursów modernizacyjnych typowych dla państw nordyckich i Polski, ale służy refleksji nad możliwymi dla Polski konsekwencjami tej konfrontacji (gdyż pojęcie konfrontacji zakłada nie tylko uwypuklenie różnic, ale również wpływ). Słowa kluczowe: dyskurs, narracja, modernizacja, rozwój społecznogospodarczy, Polska, kraje nordyckie Wokół pojęć dyskursu i narracji tytułem wprowadzenia terminologicznego Na gruncie nauk społecznych powszechnie spotyka się określenie dyskurs modernizacyjny, znacznie rzadziej natomiast funkcjonuje, zwłaszcza w Polsce, termin narracja modernizacji czy narracja rozwoju lub metanarracja rozwoju. Abstrahując od dyskusji o dyskursie i narracji rozwijanych na gruncie nauk o literaturze, językoznawstwa, socjolingwistyki, a nawet psychologii, na potrzeby niniejszego wywodu przyjmujemy wykorzystywaną w podejściu socjologicznym, filozoficzną koncepcję dyskursu rozumianego jako system wiedzy o świecie i mówienia o nim [Grzymała-Kazłowska 2004: 17, Czyżewski 2013]. Podejście narracyjne zastosowane w niniejszym artykule na gruncie nauk społecznych najwięcej ma wspólnego z jego wykorzystaniem w naukach o polityce. Ważne w nim jest wytwarzanie, przeżywanie i interpretowanie narracji jako ramy koncepcyjnej podzielanej we wspólnocie komunikacyjnej [Wasilewski 2012: 22]. To komunikacyjne ujęcie zakłada dwoistość struktury i funkcji narracji. W odniesieniu do struktury, narracja jest procedurą operowania danymi, konstruującymi w umyśle reprezentację modelu pewnego wycinka rzeczywistości, jednocześnie jednak, w funkcji organizującej wiedzę, narracja jest pewnym wyborem reprezentacji

Dyskursy modernizacyjne i wielkie narracje rozwoju... 11 wydarzeń i problemów, które jej forma naturalizuje i czyni nieproblematycznymi [Wasilewski 2012: 11, 25 i 269]. Analiza narracji może być też narzędziem służącym temporalnej strukturyzacji społeczno-historycznych zdarzeń w ramach socjologii historycznej [Gotham, Staples 1996]. W przypadku problematyki modernizacyjnej, czy szerzej problematyki rozwoju, bardzo przydatna jest perspektywa przywołująca narracje rozwoju (development narratives), które rozumiane są jako gotowy projekt (blueprint) rozwoju. Jak twierdzi Roe [2005: 314], owe projekty rozwoju mogą być udoskonalane poprzez lepsze (bardziej przedsiębiorcze) manipulowanie narracjami, na których się opierają. Pisząc o dyskursywnych kategoriach opisu rzeczywistości społecznej, Marek Czyżewski [2005: 57] wymienia oba pojęcia: dyskursu i narracji, wskazując jednakże nie tylko na interdyscyplinarny obszar analizy dyskursu, ale również na zróżnicowane i niespójne podejście do dyskursu na gruncie samej socjologii. Nasze rozważania wpisują się w makrosocjologiczny nurt badań nad dyskursem [Czyżewski, Kowalski, Piotrowski 2010: 3], rozumianym tu jako wszelkie przekazy dostępne publicznie, zarówno dyskursy instytucjonalne, związane z określonymi światami społecznymi (w tym dyskurs naukowy przyp. autorów), jak i medialne. Z perspektywy narracyjnej szczególnie ważna jest jedna cecha dyskursu publicznego, a mianowicie kwestia publicznej prawomocności określonych zagadnień i stanowisk ( głosów w dyskursie ), wiążąca się z symboliczną władzą w kontekstach instytucjonalnych ( ) oraz z dostępem do środków masowego przekazu [Czyżewski, Kowalski, Piotrowski 2010: 19 21]. Proponowane w artykule ujęcie dyskursów modernizacyjnych również wynika ze społecznej doniosłości analizowanych produktów publicznych działań komunikacyjnych, aczkolwiek i ono boryka się z problemem dość luźnego w socjologii zestawu metod takiej analizy bez jasno wytyczonych granic [Horolets 2008: 7]. Stawiając czoła metodologicznym i terminologicznym wyzwaniom w badaniu dyskursywnej rzeczywistości społecznej, proponujemy traktować pojęcia narracji i dyskursów jako uzupełniające się kategorie analityczne, choć stosowane są one w naukach humanistycznych i społecznych raczej oddzielnie. Stąd na potrzeby niniejszych rozważań zaadoptowaliśmy inspirowany myślą filozoficzną Lyotarda termin metanarracji, wskazujący na bardziej fundamentalny niż sfera polityki czy gospodarki charakter modernizacji. Metanarracja może być wtedy odczytywana jako funkcjonalne narzędzie służące do uramowienia (framing) komunikacyjnego i poznawczego w społeczeństwie, i na danym etapie jego rozwoju narzucające porządek i hierarchiczność dyskursów. Metanarrację uznajemy za (hiper)dyskurs hegemoniczny, konstytuujący brzegowe warunki komunikacji w danym polu społecznym i ustanawiającym jak ująłby to Bourdieu hierarchię, stosunki

12 agnieszka Dziedziczak-Foltyn, Kazimierz Musiał władzy i podporządkowania pomiędzy wieloma dyskursami rozwoju społecznego, wytwarzający jednocześnie własny system znaczeń i władzy symbolicznej. Poddajemy analizie tak pojmowane metanarracje, obecne w debacie publicznej krajów nordyckich i Polski, przy czym jest dla nas istotne, że są to w skali społecznej oczywiste i niekwestionowane dyskursy hegemoniczne, będące godnym przedmiotem analizy dyskursu [por. Czyżewski 2013: 4]. Analizując modele rozwoju społeczno-gospodarczego, pod uwagę bierzemy zarówno dyskursy modernizacyjne, jak i narracje rozwoju, gdyż przyjmujemy, że są one kategoriami komplementarnymi, konstytuującymi metanarrację i mającymi znaczenie dla powodzenia projektu modernizacji społeczno-gospodarczej. Rozpisujemy metanarrację rozwoju na czynniki składowe, które klasyfikujemy za pomocą wiodących w dyskursach orientacji i punktów węzłowych dyskursów, które spinają ją w całość. Wymienione orientacje aspirują do uniwersalności, co nie oznacza, że na projekty modernizacyjne w poszczególnych krajach może mieć wpływ nieco inna, dużo bardziej złożona architektura metanarracji. Afirmacja nordyckiego modelu rozwoju i jej skwantyfikowane przesłanki Dla obserwatorów zewnętrznych kraje nordyckie długo oferowały modelowe rozwiązania wielu palących kwestii i problemów społecznych. W szczególności Szwecja do niedawna stanowiła ucieleśnienie modelu tzw. trzeciej drogi pomiędzy kapitalizmem i komunizmem, zachowującego jednocześnie wartości ludzkie, sprawiedliwość społeczną i przestrzegającego zasad demokracji. Cała Skandynawia zdawała się być zrealizowaną utopią i laboratorium społecznym, w którym można było przyjrzeć się przyszłości [Manniche 1936, Galenson 1949, Der Spiegel 1972]. Dotyczyło to również Polski, choć z opóźnieniem i z przekazem mocno przefiltrowanym przez poprawność polityczną realnego socjalizmu [Lamentowicz 1977, Rudolf 1978]. Z tego nurtu w ostatnich kilku dekadach wyrosły analizy polityki społecznej afirmujące model skandynawski w Polsce [Księżopolski 1980 i 1988, Nowiak 1995 i 2011, Anioł 2013], co uzupełnione zostało w latach 2010 i 2011 przychylną krajom skandynawskim, popularną serią Krytyki Politycznej. Także w dyskursie publicystycznym kraje skandynawskie stawiane były za wzór przydatny w procesie naprawy i udoskonalenia państwa, gospodarki, systemu opieki społecznej i szkolnictwa, jako alternatywa dla anglosaskiego modelu kapitalizmu [Szachaj 2013], choć ekonomiści wykazują w swych tekstach pewną ambiwalencję w ocenie atrakcyjności północnoeuropejskiego modelu kapitalizmu [np. Gołębiowski i Szczepankowski 2008 oraz Czech 2014].

Dyskursy modernizacyjne i wielkie narracje rozwoju... 13 Dla porządku należy zaznaczyć, że na świecie już od lat 50. oprócz pochwał, z kręgów konserwatywnych docierała do opinii międzynarodowej narracja wskazująca także na dystopijny charakter skandynawskiego rozwoju społecznego. W Polsce po roku 1989 zdarzały się publikacje krytykujące lub wręcz wieszczące upadek ekonomiczny skandynawskiego państwa socjalnego, jednak obraz krajów nordyckich w polskiej prasie codziennej i periodykach nie był nigdy jednoznacznie negatywny, a przeważał nurt afirmujący gospodarczą i społeczną nowoczesność krajów nordyckich, umiejętność przezwyciężania kryzysu, zamożność i panujący ideał równości w sferze ekonomicznej, społecznej i obyczajowej oraz osiągnięcia cywilizacji technicznej. Kwestie te w znacznej mierze nie uległy zmianie w Polsce w przeciągu ostatnich stu lat, co może wskazywać na relatywnie trwałą różnicę w poziomie rozwoju cywilizacyjnego pomiędzy Polską a Skandynawią [Musiał i Chacińska 2013]. Zaprezentowane w kolejnych paragrafach studium porównawcze makrowskaźników rozwoju społeczno-gospodarczego pozwala zrozumieć owe manifestujące się w dyskursach modernizacyjnych poczucie niższości i niedorozwoju Polski kontrastujące z eksponowaniem modelowości i postępowości krajów nordyckich. Posługiwanie się komparatystycznymi analizami dyskursów modernizacyjnych w odniesieniu do różnych państw lokuje nasze badanie w obszarze makrosocjologii [Słomczyński 2011]. Stefan Nowak wymienia dwa cele takich badań: praktyczno-społeczny (wręcz propagandowy), w którym badania statystyczne pokazują jak wyglądamy (jako społeczeństwo) na tle innych oraz teoretyczny, w którym chodzi o weryfikację lub formułowanie nowych hipotez [Daniłowicz 2007: 222 223, 224]. W przypadku naszych danych empirycznych chodzi głównie o zaakcentowanie pierwszego, bardziej diagnostycznego celu, którym jest jednakże utorowanie drogi dla refleksji dotyczących miękkich i mniej kwantyfikowalnych uwarunkowań rozwoju społeczno-gospodarczego. Przyjmujemy, iż procesy modernizacyjne w danym kraju, których efekty obrazują wskaźniki rozwoju, funkcjonują dzięki wspierającym je dyskursom modernizacyjnym, stanowiącym nurty składowe szerszej narracji rozwoju. I choć narracje, zdaniem politologów [Musiał W. 2014: 163], mogą wydawać się zbyt uproszczonymi przedstawieniami rzeczywistości, to można je wykorzystywać w ramach socjologii historycznej, ujmującej historię w kategoriach procesu i kumulatywnej stopniowalnej zmiany społecznej [Sosnowska 2004: 42]. W badaniach porównawczych narracja może być zaś traktowana jako przydatne narzędzie służące uwzględnieniu ekwiwalentności temporalno-procesualnej [Słomczyński 2011]. Tak postrzegany dyskurs modernizacyjny cechuje swoista dyktatura makroekonomicznych i makrospołecznych wskaźników rozwoju, wytwarzających określoną ramę metanarracyjną.

14 Agnieszka Dziedziczak-Foltyn, Kazimierz Musiał Widać to w literaturze naukowej i publicystyce powszechnie wykorzystujących wskaźnikowanie jako ilustrację stopnia zaawansowania poszczególnych państw i regionów w rozwoju. W tym świetle kraje nordyckie i Polska diametralnie różnią się od siebie poziomem rozwoju społeczno-gospodarczego, co pozwala stawiać tezę o swego rodzaju asymetrii cywilizacyjnej. O zdecydowanej różnicy rozwoju cywilizacyjnego świadczą odległe od siebie pozycje państw nordyckich i Polski w przedmiotowych rankingach związanych z rozwojem ekonomicznym czy rozwojem społecznym, a także w rankingach zbiorczych ujmujących łącznie kwestie ekonomiczne, społeczne a nawet środowiskowe. Klasyfikując dostępne mierniki rozwoju, nie sposób pominąć sztandarowego w ekonomii wskaźnika, dotyczącego wzrostu gospodarczego (GDP Gross Domestic Product). Warto również przywołać wskaźniki konkurencyjności (GCI Global Competitiveness Index) oraz innowacyjności (GII Global Innovation Index) czy europejski pomiar innowacyjności (IUS Innovation Union Scoreboard). zestawienie wskaźników o charakterze globalnym dla Polski i choćby tylko dla trzech unijnych krajów nordyckich (Danii, Finlandii i Szwecji) 1 prowadzi do konstatacji, iż Polska zajmuje dalekie wobec państw nordyckich pozycje w rankingach konkurencyjności i innowacyjności. Czynniki te według ekonomistów decydujących o rozwoju gospodarczym. Jeszcze dobitniej świadczą o asymetrii w poziomie innowacyjności dane dotyczące tzw. SII (Summary Innovation Index), z których wynika, że omawiane kraje nordyckie są niemal wyłącznymi liderami innowacyjności w UE (wraz z Niemcami), natomiast Polska plasuje się na 25 pozycji (na 28 miejscu w rankingu) z etykietą umiarkowanych innowatorów 2. W tym kontekście warto wspomnieć jeszcze o kompleksowym rankingu Banku Światowego z 2012 roku, mierzącym gospodarki oparte na wiedzy (ang. Knowledge Economy Index KEI) 3, który obejmuje: uwarunkowania instytucjonalno-prawne, system innowacji, edukacje i zasoby ludzkie oraz technologie komunikacyjne i informacyjne. Na 146 państw Polska zajęła w nim 38 pozycję (wartość wskaźnika 7,41), natomiast omawiane w tekście państwa nordyckie zajęły w rankingu kolejno: Szwecja 1 miejsce (9,43), Finlandia 2 miejsce (9,33), Dania 3 miejsce (9,16). 1 Dobór do analizy jedynie unijnych krajów nordyckich podyktowany jest koniecznością uwzględnienia w naszych analizach wspólnego dla omawianych krajów imperatywu rozwoju dyktowanego przez Unię Europejską. 2 Źródło danych: http://ec.europa.eu/enterprise/policies/innovation/files/ius/ius-2014_en.pdf (dostęp 16.02.2015). 3 Źródło danych: http://siteresources.worldbank.org/intunikam/resources/2012.pdf (dostęp 16.02.2015).

Dyskursy modernizacyjne i wielkie narracje rozwoju... 15 Tabela 1. Wybrane wskaźniki rozwoju gospodarczego dla Polski oraz Danii, Finlandii i Szwecji w 2013 roku GDP a) wartość nominalna wg Banku Światowego w milionach USD/ pozycja w rankingu GDP b) per capita wg Banku Światowego w USD/ (dane 2010 2014) GCI c) wg Światowego Forum Ekonomicznego ogólny wynik skala 1 7/ pozycja w rankingu GII d) ogólny wynik skala 0-100/ pozycja w rankingu POLSKA DANIA FINLANDIA SZWECJA 525,866/ pozycja 23 na 192 335,878/ pozycja 34 na 192 267,329/ pozycja 42 na 192 579,680/ pozycja 22 na 192 13648,0 4,46/ pozycja 41 na 144 59831,7 49146,6 60430,2 5,29/ pozycja 12 na 144 5,55/ pozycja 3 na 144 5,53/ pozycja 4 na 144 40,1/ pozycja 49 na 142 58,3/ pozycja 9 na 142 59,5/ pozycja 6 na 142 61,4/ pozycja 2 na 142 a) Źródło danych: http://databank.worldbank.org/data/download/gdp.pdf (dostęp 16.02.2015). b) Źródło danych: http://data.c)worldbank.org/indicator/ny.gdp.pcap.cd (dostęp 16.02.2015). c) Źródło danych: http://www3.weforum.org/docs/wef_globalcompetitivenessreport_2012-13. pdf (dostęp 16.02.2015). d) Źródło danych: https://www.globalinnovationindex.org/content.aspx?page=data-analysis (dostęp 16.02.2015). Źródło: opracowanie własne na podstawie dostępnych rankingów. Nieco odmienne są zestawienia odwołujące się do Produktu Krajowego Brutto PKB (ang. Gross Domestic Product GDP) pokazujące, iż Polska dość znacznie wyprzedza w rankingu nominalnego PKB Danię oraz Finlandię i ustępuje Szwecji tylko o jedno miejsce. z tego ujętego w statystykę PKB sukcesu Polski nie należy jednak wyciągać pochopnych wniosków, zwłaszcza, że PKB liczony na głowę mieszkańca nie pozostawia już złudzeń co do tego, które z analizowanych społeczeństw są zamożniejsze. Ponadto jak twierdzą sami ekonomiści ocena stanu gospodarki według PKB nie jest wystarczająca, a tym bardziej ocena rozwoju społeczno-gospodarczego poszczególnych państw ujmowanego w sposób komplementarny 4. Z przyczyn powyższych dyskutuje się 4 Podobne stanowisko przyjęła Komisja Wspólnot Europejskich, publikując w 2009 roku Komunikat zatytułowany Wyjść poza PKB. Pomiar postępu w zmieniającym się świecie : http://eur-lex.europa.eu/lexuriserv/lexuriserv.do?uri=com:2009:0433:fin:pl:pdf (dostęp 17.02.2015).

16 agnieszka Dziedziczak-Foltyn, Kazimierz Musiał na świecie potrzebę ujednolicenia pomiaru wyników ekonomicznych i rozwoju społecznego krajów [Kuszewski, Sielska 2010] 5. Jednym z syntetycznych wskaźników uwzględniających rozwój społeczny jest wprowadzony w latach 90. XX wieku przez UNDP (Program Organizacji Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju) Wskaźnik Rozwoju Społecznego (ang. Human Development Index HDI), który oprócz PKB na mieszkańca obejmuje również mierniki dotyczące stanu zdrowia i poziomu edukacji. HDI znacznie różnicuje pozycje Polski i krajów nordyckich, zwłaszcza w odniesieniu do Danii i Szwecji. Nowszym pomysłem mierzenia rozwoju społecznego jest Wskaźnik Zrównoważonego Społeczeństwa (ang. Sustainable Society Index SSI), opracowany przez holenderską Sustainable Society Foundation. SSI obejmuje 22 szczegółowe wskaźniki składowe dotyczące rozwoju osobistego, zdrowego otoczenia, zrównoważonego społeczeństwa, zrównoważonego korzystania z zasobów i zrównoważonego świata pogrupowane w trzy subwskaźniki: Dobrostan Ludzki (Human Wellbeing), Dobrostan Środowiskowy (Environmental Wellbeing), Dobrostan Ekonomiczny (Economic Wellbeing). I w tym rankingu kraje nordyckie zdecydowanie wyprzedzają Polskę, podobnie jak w przypadku rozbudowanego Wskaźnika Dobrostanu OECD z 2011 roku (ang. Better Life Index BLI), który mierzy warunki i jakość życia w 11 wymiarach, w tym satysfakcję z życia. Na uwagę zasługuje również, a może z racji komplementarności wskaźnika przede wszystkim, Social Cohesion Radar, opracowany przez Bertelsmann Stiftung i Jacobs University w Bremie. Autorzy badań nad spójnością społeczną definiują ją jako sposób, w jaki członkowie danego społeczeństwa razem żyją i pracują, mierzą zaś ową spójność za pomocą 9 subwskaźników dotyczących: sieci społecznych, zaufania do obcych, akceptacji dla różnorodności, identyfikacji z krajem, zaufania do instytucji, postrzegania sprawiedliwości, solidarności i gotowości do pomocy, respektowania społecznych norm, partycypacji obywatelskiej. 5 Od 2008 roku OECD realizuje Światowy Projekt ds. Pomiaru Rozwoju Społecznego (Global Project on Measuring the Progress of Societies), który ma za zadanie stymulowanie międzynarodowych i krajowych dyskusji dotyczących pomiaru postępu społecznego [Szukiełojć- -Bieńkuńska, Walczak 2011:19 20].

Dyskursy modernizacyjne i wielkie narracje rozwoju... 17 Tabela 2. Wskaźniki uwzględniające rozwój społeczny dla Polski oraz Danii, Finlandii i Szwecji POLSKA DANIA FINLANDIA SZWECJA HDI 2013 a) wartość na skali 0 1/ pozycja w rankingu 0,834 pozycja 35 na 187 0,900 pozycja 10 na 187 0,879 pozycja 24 na 187 0,898 pozycja 12 na 187 SSI 2014 Human Wellbeing b) wartość na skali 0 10/ pozycja w rankingu 8,1 pozycja 29 na 151 8,8 pozycja 6 na 151 9,0 pozycja 1 na 151 8,8 pozycja 5 na 151 Better Life Index 2013 Life Satisfaction c) wartość na skali 0 10/ pozycja w rankingu 3,8 pozycja 30 na 36 9,1 pozycja 3 na 36 8,8 pozycja 9 na 36 9,3 pozycja 7 na 36 Social Cohesion Radar (2009 2012) d) poziom spośród 5/ pozycja w rankingu poziom 4 pozycja 21 na 34 poziom 1 pozycja 1 na 34 poziom 1 pozycja 3 na 34 poziom 1 pozycja 4 na 34 a) Źródło danych: http://hdr.undp.org/sites/default/files/hdr14-report-en-1.pdf (dostęp 17.02.2015). b) Źródło danych: http://www.ssfindex.com/results-2014/ranking-all-countries/ (dostęp 17.02.2015). c) Źródło danych: http://www.oecdbetterlifeindex.org/topics/life-satisfaction/# (dostęp 17.02.2015). d) Źródło danych: http://www.gesellschaftlicher-zusammenhalt.de/fileadmin/inhalte/downloads_ Sozialer%20Zusammenhalt/Radar_InternationalerVergleich_web_en.pdf (dostęp 19.02.2015). Źródło: opracowanie własne na podstawie dostępnych rankingów. Kolejnymi przypadkami uchwycenia dysproporcji w rozwoju Polski i państw nordyckich są również inne światowe rankingi dotyczące pomiaru kapitału ludzkiego i społecznego. Wedle pomiarów Światowego Forum Ekonomicznego (World Economic Forum), które obejmują zarówno sferę edukacji, zdrowia i dobrostanu, jak i zasobów pracy czy otoczenia infrastrukturalno-prawnego, w rankingu kapitału ludzkiego 2013 (ang. Human Capital Index HCI) 6 na 122 kraje Finlandia zajęła miejsce drugie (z wynikiem 1.406), Szwecja miejsce piąte (z wynikiem 1.111), Dania miejsce dziewiąte (z wynikiem 1.024), natomiast Polska uplasowała się na miejscu 49 (z wynikiem 0.087). Innym syntetycznym zestawieniem danych ekonomicznych i społecznych jest wskaźnik pomyślności opracowany przez niezależny Legatum Institute. Według rankingu operującego wskaźnikiem pomyślności 2013 (ang. Legatum Prosperiy Index) 7, obejmującym 8 obszarów pomiarów (w tym kapitał społeczny), na 142 kraje Szwecja zajęła czwarte miejsce, Dania szóste miejsce, Finlandia 8 miejsce (wszystkie trzy 6 Źródła danych: http://www3.weforum.org/docs/wef_humancapitalreport_2013.pdf (dostęp 20.02.2015). 7 Źródło danych: http://media.prosperity.com/2013/pdf/publications/pi2013brochure_web. pdf (dostęp 20.02.2015).

18 agnieszka Dziedziczak-Foltyn, Kazimierz Musiał kraje nordyckie zaliczono do pierwszej grupy krajów o wysokim wskaźniku pomyślności), Polska zaś osiągnęła 34 pozycję, wchodząc w skład grupy drugiej pod względem pomyślności. Oczywiście wymienione powyżej indeksy rozwoju nie wyczerpują możliwości opisywania omawianych krajów przez pryzmat wskaźników, jednak są wystarczające, aby pokazać istotną dysproporcję istniejącą pomiędzy Polską a krajami nordyckimi w wymiarze społeczno-gospodarczym 8. Jakie jednak implikacje pociąga za sobą dla rozważań o dyskursach modernizacyjnych i narracji owa dysproporcja? Przede wszystkim należy zauważyć, że pomimo wielu mankamentów przytoczonej powyżej diagnostyki rozwoju opartej na wskaźnikach, w dyskursach modernizacyjnych powszechne jest posługiwanie się kwantyfikowalnymi miernikami. Jakkolwiek więc nie sposób pisać o poziomie rozwoju bez uwzględnienia jego deskryptorów wyrażonych językiem statystyki, to analizując dyskursy rozwoju należy podchodzić do owych deskryptorów i kwantyfikowalnych mierników krytycznie, dostrzegając możliwość ich arbitralnego wykorzystania (i nadużywania) jako wartości autotelicznych. Może się tak dziać dlatego, że w oparciu o racjonalność ekonomiczną statystyka konstytuuje dyskurs rozwoju poprzez arbitralne wprowadzenie do niego naukowo uprawomocnionych i tym samym uznanych za niepodważalne wskaźników, które częstokroć ustanawiają punkty węzłowe, wytyczają kierunek rozwoju i poziomy niedorozwoju, i w końcu określają kryterium postępu. Wskaźniki stanowią racjonalnie uzasadnione instrumentarium koordynujące dla dyskursów modernizacyjnych konstruowanych nie tylko w wymiarze międzynarodowym, ale przede wszystkim na użytek wewnętrzny w poszczególnych państwach. W Polsce bardzo często stanowią one główną argumentację potwierdzającą zacofanie rozwojowe, co traktować można w kategoriach zarówno bezradności i utyskiwania, jak i w kategoriach promobilizacyjnych [zob. Boni 2009, Hausner 2013]. W krajach nordyckich zaś wskaźniki te od dłuższego już czasu bywają wykorzystywane do wzmacniania poczucia dobrostanu i do uprawomocnienia dyskursu postępowości rodzimej polityki społecznej i ekonomicznej [zob. np. Allardt 1975, Alestalo i Kuhnle 1987 oraz Ervasti et al. 2008]. 8 Do listy wskaźników odzwierciedlających asymetrię w rozwoju można też włączyć uwzględniające percepcję korupcji i wskaźniki jakości rządzenia, w tym ang. Worldwide Governance Indicators (WGI) czy wskaźnik demokracji ang. Democracy Index (DI).

Dyskursy modernizacyjne i wielkie narracje rozwoju... 19 Obecność metanarracji fundamentem modernizacji proponowana teza Zakładamy, iż dostrzeganej wyraźnie w dzisiejszych dyskursach rozwoju społecznego przewagi cywilizacyjnej krajów nordyckich nad Polską nie można wyjaśniać jedynie poprzez pryzmat wskaźników rozwoju społeczno-gospodarczego, tak typowych dla analiz w naukach społecznych zorientowanych bardziej ilościowo, np. w ekonomii [por. Gołębiowski i Szczepankowski 2008]. W tekście przywołujemy co prawda owe wskaźniki, ale traktujemy je głównie jako konsekwencje nordyckiego sukcesu i wykorzystujemy raczej jako ilustrację wspomnianej asymetrii rozwoju. Przedmiotem rozważań nie jest też wyłącznie politologicznie czy socjologicznie rozumiana odgórnie sterowana modernizacja [Drozdowski 2014: 78] ani analiza skuteczności reform państwa dobrobytu, często preferująca perspektywę polityki społecznej [np. Nowiak 2011, Anioł 2013]. Przyjmujemy, iż jedną z przyczyn sukcesu rozwojowego krajów nordyckich może być ich sprawność w wytwarzaniu metanarracji rozwoju i skuteczność w jej zoperacjonalizowaniu. Aby to zbadać, proponujemy analizę dyskursu o dyskursach modernizacyjnych obecnych w debacie publicznej opisywanych krajów, najbliższą perspektywie nauk o politykach publicznych i socjologii rozwoju (poniekąd także ekonomii rozwoju). Chodzi o kształtujące politykę rozwoju dyskursy modernizacyjne, które afirmują aktywność bądź legitymizują reaktywność w działaniu politycznym i społeczno-gospodarczym, przekładając się ostatecznie na spektakularny postęp (kraje nordyckie) lub realne zapóźnienie (Polska). Przyjmujemy, posiłkując się instrumentami analitycznymi Bourdieu, iż funkcjonowanie w przestrzeni publicznej danego państwa określonych dyskursów dotyczących rozwoju kraju, konstytuuje kolektywny i indywidualny habitus oraz wytwarza dyspozycję do podejmowania kluczowych decyzji politycznych, a co za tym idzie, ma swoje realne konsekwencje dla rozwoju tegoż kraju. Kluczowe są wzajemne relacje dyskursów modernizacyjnych w ramach debaty publicznej toczonej w danym kraju, zaś ich analiza porównująca Polskę i kraje nordyckie pozwoliła na postawienie głównej tezy, iż na sukces cywilizacyjny może wpływać obecność metanarracji rozwoju wraz z wyraźnym azymutem rozwoju. Uważamy, iż podporządkowane jednej spójnej i legitymizowanej społecznie narracji (metanarracji) dyskursy modernizacyjne nadają kierunek i dynamikę projektowanym zmianom społeczno-ekonomicznym, przez co w wymiarze prakseologicznym zwiększają ich skuteczność. Choć towarzyszy nam świadomość istnienia głosów krytycznych dotyczących nordyckiego modelu rozwoju, dla jasności wywodu koncentrujemy się na kwestii, w naszym przekonaniu,

20 agnieszka Dziedziczak-Foltyn, Kazimierz Musiał najbardziej fundamentalnej dla pytania o możliwą przyczynę asymetrii rozwoju pomiędzy omawianymi krajami. W tekstach socjologicznych za dyskursy modernizacyjne uważa się wszelkiego rodzaju przekazy na temat modernizacji nacechowane aksjologicznie, światopoglądowo i politycznie zawierające argumentację wyraźnie zorientowaną na określony kierunek dziejów (metanarrację). Zakorzenione w innych dyscyplinach pojęcie narracji zostaje w niniejszym tekście zaadoptowane do opisu modelu rozwoju, stąd termin narracja rozwoju ( metanarracja rozwoju ), którą rozumiemy jako systemową i spójną filozofię/teorię, która uprawomocnia konstruowaną przez poszczególne dyskursy modernizacyjne wersję rzeczywistości i kierunek dziejów, stając się przez to spoiwem narodowych i indywidualnych habitusów. Istotną konsekwencją zastosowania kategorii narracji jest uwzględnienie jej struktury, która zakłada istnienie początku opowieści, jej rozwinięcia i zakończenia. Narracja jako kategoria analityczna nauk społecznych daje się ująć w formę projektu, który oprócz wyników końcowych może też wyznaczać osiągnięcia cząstkowe z wbudowanymi parametrami ich pomiaru. W tym znaczeniu metanarracja nadaje konstytuującym ją dyskursom ramę czasowo-przestrzenną oraz konstruuje ich ciągłość i spójność. Obserwując ewolucję dyskursów modernizacyjnych w interesującym nas obszarze Europy odnosimy wrażenie, iż w przeciwieństwie do Polski kraje północnoeuropejskie konstruowały swoją opowieść o rozwoju w sposób znacznie bardziej ciągły, systematyczny i konsekwentny. Na poparcie tej tezy przyjrzyjmy się w kolejnych akapitach uważniej sposobowi jej kształtowania. Wymiary metanarracji Metanarracja rozwoju nie pojawia się znikąd; ma swoje endogenne i egzogenne źródła, które ją określają, ale też wymuszają ewolucję. Można je zaobserwować i analizować w czterech wymiarach: kulturowym, społecznym, politycznym i ekonomicznym, w postaci zjawisk i procesów wpisujących się najważniejsze obszary dostosowań systemowo-instytucjonalnych (charakterystycznych dla krajów wysokorozwiniętych, a w Polsce zapoczątkowanych transformacją ustrojową 1989 roku), tj. kapitalizmu oraz demokracji i społeczeństwa obywatelskiego czy poobywatelskiego (w sensie uspołecznienia działań także na poziomie ponadi transnarodowym [Marody 2004: 403 411]). W ten sposób powstaje swego rodzaju matryca metanarracji rozwoju, która w sensie weberowskiego typu idealnego uwzględnia pełen przekrój wewnętrznych potencjałów i zewnętrznych szans rozwoju, odnoszonych tu jednak do krajów Unii Europejskiej (Tabela 3).

Dyskursy modernizacyjne i wielkie narracje rozwoju... 21 Tabela 3. Wymiary, obszary i źródła metanarracji rozwoju WYMIARY KULTUROWY SPOŁECZNY POLITYCZNY OBSZARY (PO) NOWOCZESNOŚĆ SPOŁECZEŃSTWO OBYWatelsKIE I POOBYWatelsKIE DEMOKRACJA EKONOMICZNY KAPITALIZM ŹRÓDŁA ENDOGENNY EGZOGENNY mentalność globalizacja kulturowa i charakter (proces homogenizacji narodowy i westernizacji idei) kultura zaufania i współpracy kultura polityczna kultura prawna kultura ekonomiczna globalizacja społeczna (budowanie globalnej wioski) globalizacja polityczna (dyfuzja polityk rządowych, uznanie prymatu wielkich organizacji międzynarodowych ) globalizacja gospodarcza (imperatyw konkurencyjności i wzrostu społeczno- -gospodarczego) Źródło: opracowanie własne. Do endogennych uwarunkowań metanarracji rozwoju w duchu tezy Lawrenca E. Harrisona i Samuela P. Huntingtona [2003], iż kultura ma znaczenie należą czynniki o charakterze miękkim, czynniki tkwiące w systemach aksjologicznych i mentalności ludzi tworzących dany naród. Nie chodzi przy tym tylko o współcześnie wymierne w sensie epistemologicznym kategorie kapitału ludzkiego czy społecznego, na które uwagę zwracają ekonomiści, ale o mniej uchwytne kategorie wartości i postaw przejawianych w obrębie danej kultury traktowane jako czynniki ułatwiające bądź utrudniające postęp cywilizacyjny [Harrison, Huntington 2003: 14, 23] 9. Budują one bowiem metanarrację niejako od środka, a jednocześnie sprzyjają adaptowaniu się owej całościowo rozumianej kultury, która jednakże może mieć swój specyficzny rys narodowy, do czynników zewnętrznych (egzogennych). Jak twierdzi Piotr Sztompka [2010: 78], Polska potrzebuje zasobów kulturowych, tzw. «kompetencji cywilizacyjnych», czyli adekwatnego do współczesnej cywilizacji zbioru zasad, norm i wartości, nawyków i odruchów, kodeksów i struktur, projektów i formatów 10. Do zasobów tych można zaliczyć bezpośrednio wiązaną z rozwojem społeczno-gospodarczym kulturę ekonomiczną, o której pisali Jacek Kochanowicz i Mirosława Marody 9 Aczkolwiek kapitały traktowane jako zasoby są ściśle powiązane z określonymi kulturami i tylko będąc w swoistej symbiozie z kulturami mają szansę zostać aktywnie wykorzystane. 10 P. Sztompka [2010: 81] wymienia cztery takie zasoby/ kompetencje cywilizacyjne: kulturę przedsiębiorczości, kulturę obywatelską, kulturę dyskursywną i kulturę codzienności.

22 agnieszka Dziedziczak-Foltyn, Kazimierz Musiał [2007], ale również kulturę polityczną [Sekuła 2009] wraz z kulturą prawną [Kurczewski 2007] oraz mentalność opartą na kulturze zaufania [Sztompka 2007]. Jak pokazuje przykład krajów nordyckich, właśnie dzięki tego typu zasobom udaje się osiągnąć spektakularny postęp społeczno-gospodarczy. Tak jak wspólnym mianownikiem czynników endogennych jest kultura, tak wspólnym mianownikiem czynników egzogennych są procesy globalizacyjne. Niesłusznym uproszczeniem jest sprowadzanie globalizacji głównie do procesów ekonomicznych czy politycznych, bo nawet w ekonomicznie ukierunkowanych badaniach nad globalizacją, które dowiodły, iż globalizacja faktycznie promuje ekonomiczny wzrost, wykorzystuje się trójkomponentowy indeks globalizacji. W jego ramach wyróżnione są: wymiar ekonomiczny (obejmujący długofalowy przepływ dóbr, kapitału, usług, ale też informacji), wymiar polityczny (dotyczący dyfuzji rządowych polityk) i wymiar społeczny (charakteryzujący się rozprzestrzenianiem się idei, informacji, obrazów i ludzi) [Dreher 2006: 1092]. Wychodząc zatem z tego kompleksowego ujęcia globalizacji, wskazać należy trzy grupy czynników egzogennych mających wpływ na budowanie metanarracji rozwoju. Postrzegane z perspektywy różnych wymiarów akcentują one inny rodzaj wyzwań i szans na rozwój stojących przed danym państwem, z charakterystyczną dla niego kulturą narodową. Globalizacja społeczno-kulturowa stwarza szanse na asymilację pożądanych dla rozwoju ponadnarodowych norm i wartości, globalizacja polityczna pozwala poprzez uczestnictwo w międzynarodowych strukturach i organizacjach oraz adaptację wspólnych rozwiązań w zakresie polityk publicznych na większą skuteczność w rządzeniu, natomiast globalizacja gospodarcza wraz z imperatywem konkurencyjności i wzrostu gospodarczego napędza mechanizmy rynkowe, które niemal wprost przyczyniają się do bogacenia państwa i narodu. Oczywiście zarysowany w ten sposób obraz globalizacji jest wielce idealistyczny, a odniesienia do procesów globalizacyjnych uwypuklają jedynie szanse z nimi związane, bez omawiania zagrożeń. Globalizacja w kontekście metanarracji rozwoju jest jedynie pewnym konstruktem, który bywa wykorzystywany w poszczególnych dyskursach modernizacyjnych, aczkolwiek, w zależności od wymiaru z różnym natężeniem (ze zdecydowaną przewagą globalizacji gospodarczej). Punkty węzłowe metanarracji Przyjęcie tezy, iż metanarracja rozwoju, wraz ze swoimi wymiarami, obszarami i źródłami, stanowi swoisty (hiper)dyskurs, który jest hegemoniczny wobec wielu cząstkowych i dość różnorodnych dyskursów modernizacyjnych, zobowiązuje do

Dyskursy modernizacyjne i wielkie narracje rozwoju... 23 próby usytuowania i uporządkowania tychże dyskursów w ramach metanarracji. Za narzędzie klasyfikacji dyskursów uznajemy kategorię punktów węzłowych, które stanowią pole styczne metanarracji i dyskursów modernizacyjnych, zaś za klucz do wyróżnienia owych punktów węzłowych posłużyły główne wymiary metanarracji, tj. społeczno-kulturowy, polityczny i ekonomiczny. Dyskursywnymi punktami węzłowymi (nodal points) są pewne specyficzne, kluczowe punkty dyskursu, które jednak nigdy nie stają się osią centralną dyskursu [def. Laclau i Mouffe w Åkerstrøm Andersen 2003: 51]. Mechanizm działania punktów węzłowych polega na zdolności łączenia różnych przejawów dyskursu między sobą poprzez odniesienia ich do jakichś szerszych i bardziej abstrakcyjnych pojęć [Horolets 2006: 53]. W praktyce dyskursu, jak twierdzą Laclau i Mouffe, dzięki punktom węzłowym dokonują się artykulacje owych abstrakcyjnych i szerokich koncepcji czy pojęć. Z kolei każda z tych artykulacji równolegle próbuje ustabilizować pole dyskursywne poprzez koncentrowanie się na specyficznych intencjach metanarracji, które często są niekwestionowane lub uznawane za oczywiste [Diez 2001: 16]. W tym znaczeniu punkty węzłowe to te hasła, terminy, koncepcje, wyrażenia i metafory, wokół których niejako krystalizują się wiodące orientacje obserwowane w dyskursach modernizacyjnych. Operując zatem kategorią punktów węzłowych, można wskazać wyraźne różnice w analizowanych dyskursach narodowych, w których metanarracja jest wyraźnie zauważalna lub też nie, i w związku z tym dyskursy rozwoju są jej silnie podporządkowane lub są wytwarzane w sposób antagonistyczny albo, w najlepszym przypadku, agonistyczny. Tabela 4. Punkty węzłowe metanarracji rozwoju i dyskursów modernizacyjnych WYMIARY metanarracji SPOŁECZNO- -KULTUROWY POLITYCZNY EKONOMICZNY DYSKURSY MODERNIZACYJNE WIODĄCA ORIENTACJA WIODĄCE WYRÓŻNIKI orientacja temporalna postrzeganie czasu (zwłaszcza przyszłości) wizja rozwoju społecznego interpretacja postępu społecznego orientacja (geo)polityczna polityczny azymut UE zaawansowanie w prowadzeniu typ rządzenia publicznego polityk publicznych i programowaniu strategicznym orientacja na państwo albo na rynek kierunek rozwoju gospodarczego rola państwa w rozwoju społ.-gosp. (welfare/postwelfare state) idea gospodarki opartej na wiedzy (GOW) Źródło: opracowanie własne.

24 agnieszka Dziedziczak-Foltyn, Kazimierz Musiał Za punkty węzłowe metanarracji rozwoju i dyskursów modernizacyjnych uznajemy wiodące w dyskursie publicznym omawianych krajów orientacje, których dychotomiczny charakter wskazuje na interpretacyjne różnice pomiędzy tymi krajami, a tym samym pozwala zidentyfikować swoiste wyróżniki dyskursu dla danego kraju w obrębie tej samej orientacji. Podkreślanie wagi wiodących orientacji wiąże się z wyobrażeniem dyskursu jako działania nastawionego na osiągnięcie określonego efektu komunikacyjnego, który uzyskuje się w określonych warunkach temporalnych, przestrzennych i socjalnych. Orientacje są uwarunkowane istnieniem dyspozycji do wytwarzania metanarracji rozwoju w określonych polach, a jednocześnie dyspozycje są przez nie wzmacniane i kształtowane zwrotnie. Orientacje nadają dyspozycjom dynamiki, dzięki czemu dokonuje się potwierdzanie lub kwestionowanie poszczególnych interpretacji owych dychotomicznie ujętych wyróżników dyskursu. I tak, w przypadku orientacji temporalnej (wymiar społeczno-kulturowy) chodzi o referencję czasową, a w niej dychotomię: przeszłość vs. przyszłość i związaną z tym wizję postępu społecznego. Orientacja (geo)polityczna zakłada konieczność wyboru pomiędzy większą bądź mniejszą suwerennością państwa, czy też (większym bądź mniejszym podporządkowaniem się regułom i procedurom politycznym UE) oraz dotyczy typu rządzenia publicznego (wymiar polityczny) wraz z całym oprzyrządowaniem w zakresie planowania rozwoju. W orientacji dotyczącej rozwoju gospodarczego (wymiar ekonomiczny) istotnym wyróżnikiem dyskursu jest to, czy akcent w podejściu do rozwoju pada na państwo czy na rynek i jak realizowana jest idea welfare state oraz jak traktowany jest unijny imperatyw rozwoju gospodarczego, czyli budowa gospodarki opartej na wiedzy. Z uwagi na ograniczone ramy niniejszego artykułu nie poddajemy analizie wielu innych ważnych, czy też bardziej szczegółowych, czynników konstytuujących punkty węzłowe lub oscylujące pomiędzy nimi, a które wynikają bądź to z endogennych czynników rozwoju, bądź z czynników egzogennych, np. oddziaływania społeczeństwa obywatelskiego, dialogu społecznego i debaty publicznej 11. Nie omawiamy też innych konfiguracji orientacji, jak geogospodarcza, która w przypadku Norwegii i Danii determinuje politykę energetyczną (zakup ropy od Rosji). Dla większej zwartości wywodu połączyliśmy aspekty kulturowe 11 Społeczeństwo obywatelskie zaklasyfikowane automatycznie do wymiaru społecznego ma jednak bardziej uniwersalny charakter, gdyż bez niego trudno mówić o dyskursach modernizacyjnych dotykających pozostałych obszarów. Z kolei dialog społeczny i debatę publiczną można potraktować jako metaczynniki wpływające na jakość dyskursu i stanowiące naturalną przestrzeń dla tworzenia i transmitowania metanarracji rozwoju.

Dyskursy modernizacyjne i wielkie narracje rozwoju... 25 i społeczne w jeden społeczno-kulturowy wymiar metanarracji, nie zapominając jednak o jej źródłach zawartych w Tabeli 3. Orientacja temporalna jest albo teleologicznie wbudowana, znaturalizowana i przyjmowana bez wyjaśniania, albo stanowi celowo uwypuklaną ramę odniesienia, swoiste lustro, w którym dokonania modernizacyjne zostają zauważone w całej swej okazałości. Zwróconą w przyszłość skandynawską orientację temporalną doskonale ilustrują narracje regionalizacji/rozwoju regionalnego. Polityka regionalna formułowana w oparciu o dominujące w latach 50. i 60. XX w. teorie ekonomiczne mające realizować socjaldemokratyczne idee równości oraz idee interwencjonizmu przestrzennego, stała się strategią lepszego wykorzystania potencjału gospodarczego w regionach peryferyjnych krajów nordyckich. Powszechne stało się przekonanie, że nie można zmienić przeszłości, ale można racjonalnie zarządzać przyszłością. Doskonałym przykładem takiego działania jest Finlandia, która po klęsce polityki neutralności w czasie II wojny światowej, utracie terytorium i zapłaceniu reparacji wojennych na rzecz swego śmiertelnego wroga, Związku Radzieckiego, w latach powojennych uczyniła z niego najbardziej cennego klienta i nabywcę swych towarów przemysłowych i usług [Portraying Finland 2013: 101 105]. O ile ten fiński wybór można traktować jako przejaw pragmatyzmu geopolitycznego wobec wschodniego sąsiada (vide finlandyzacja), to był to wybór dokonywany w imię przyszłości, podobny w swej pragmatyce do działań podejmowanych w innych państwach nordyckich. Decyzje takie miały swoje podstawy w technokratycznym podejściu inżynierów społecznych drugiej połowy XX w., którzy swe liczne raporty eksperckie i przedłożenia rządowe nasączali referencjami do przyszłości, którą można strategicznie zaplanować i dyskursywnie podporządkować [por. Regeringens proposition 1997/98:62 oraz Globaliseringsrådet 2009]. Specyfikę modernizacji po polsku charakteryzuje idealizowanie lub ideologizowanie przeszłości, co w warstwie społeczno-gospodarczej uzasadnia porażki modernizacji mentalnym dziedzictwem PRL [Kolasa-Nowak 2010: 32 36], zaś w warstwie politycznej uzasadnia dryfowanie polskich rządów ku przyszłości raczej bez świadomości celu [Karpiński 2009: 59]. Przez ponad dwie dekady zarówno społeczeństwo, jak i decydentów, charakteryzowała bardziej taktyczność niż strategiczność [Drozdowski 2009: 429 430], uzasadniana doraźną pragmatyzacją świadomości [Ziółkowski 2012: 11, 17 18], a o strategiach wspominano czasem w kontekście codziennych strategii adaptacyjnych społeczeństwa jako takiego [Kolasa-Nowak 2010: 62 68]. Jedynym artykułowanym celem rozwoju była konieczność wyjścia z zacofania poprzez przystosowywanie Polski do określonego modelu demokracji i gospodarki rynkowej na drodze transformacji/

26 agnieszka Dziedziczak-Foltyn, Kazimierz Musiał modernizacji imitacyjnej [Kolasa-Nowak 2010: 100 105]. Coraz częściej jednak ten wariant modernizacji jest krytykowany i dyskutowana jest kwestia przyszłości, o czym świadczy działalność Forum Myśli Strategicznej przy Polskim Towarzystwie Ekonomicznym czy chociażby idea IX Kongresu Ekonomistów w 2013 roku zatytułowanego Ekonomia dla przyszłości. Konsekwencją przyszłościowej orientacji temporalnej w krajach nordyckich jest ugruntowany dyskurs postępu, który w XX wieku stał się wiodącym motywem rozwoju. Zakładano, że dokonujący się postęp techniczny ma i będzie miał coraz większe przełożenie na rozwój społeczny. Dyskurs postępu uzasadniał konieczność unowocześnianego porządku społecznego i inspirował do inżynierii społecznej mającej na celu sprawiedliwość społeczną opartą na egalitaryzmie i solidarności [por. Musiał 2002 i Marklund 2010]. Mające swój początek już w okresie międzywojennym poczucie funkcjonowania w laboratorium społecznym nowoczesności, dawało podstawę do silnego manifestowania postępu jako wartości autotelicznej. Afirmacja postępowości stała się częścią składową narodowych habitusów na północy Europy, przy czym postęp ten miał wymiar nie tylko techniczny, ale w coraz bardziej postindustrialnych społeczeństwach skandynawskich, miał wymiar przede wszystkim społeczny, kulturowy i ekonomiczny. W przypadku Polski dyskurs postępu naukowo-technicznego czy społecznego bardziej charakteryzował czasy PRL niż czasy III PR. Po 1989 r. w sytuacji terapii szokowej w sferze gospodarczej, jaką przechodziło państwo i społeczeństwo polskie, trudno mówić o prorozwojowej czy propostępowej polityce rządzących. Palącym problemem było radzenie sobie z ówczesnymi kosztami transformacji, nie zaś antycypująca przyszłość polityka naukowo-techniczna czy kwestia postępu społecznego. Kolejne rządy po 1989 roku całkowicie ignorowały publikacje i opracowania na temat przyszłości działającego nieprzerwanie od 1969 roku Komitetu Prognoz Polska 2000 Plus [Kuźnicki 2009: 214]. Niemniej po akcesji do UE uświadamiane były coraz mocniej zaniedbania w tej dziedzinie, czego rezultatem był m.in. Narodowy Program Foresight Polska 2020, wskazujący decydentom obszary (w zakresie zrównoważonego rozwoju, technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych oraz bezpieczeństwa), na których powinna koncentrować się uwaga i pomoc państwa 12. Dopiero w ostatnich latach myślenie o przyszłości i o postępie w zinstytucjonalizowało się i sprzęgło z prowadzoną przez państwo polityką rozwoju opartą na strategiach, jednak nadal nosi zna- 12 Program ten przyczynił się do określenia pięciu scenariuszy rozwoju Polski opartych m.in. na możliwościach budowania gospodarki opartej na wiedzy, ale też możliwościach uzyskania akceptacji społecznej dla zmian [Bendyk 2009].