monumenta archaeologica barbarica

monumenta archaeologica barbarica series gemina tomus II Główka Germanina z tzw. węzłem swebskim z ataszy uchwytu kociołka z Czarnówka, pow. Lębork

INSTYTUT ARCHEOLOGII UNIWERSYTETU ŁÓDZKIEGO FUNDACJA UNIWERSYTETU ŁÓDZKIEGO FUNDACJA MONUMENTA ARCHAEOLOGICA BARBARICA PAŃSTWOWE MUZEUM ARCHEOLOGICZNE W WARSZAWIE TERRA BARBARICA Studia ofiarowane Magdalenie Mączyńskiej w 65. rocznicę urodzin ŁÓDŹ WARSZAWA 2010

Redakcja tomu Agnieszka Urbaniak, Radosław Prochowicz Ireneusz Jakubczyk, Maksim Levada, Jan Schuster Opracowanie graficzne Ireneusz Jakubczyk, Radosław Prochowicz Skład i łamanie Radosław Prochowicz Okładka/obwoluta Jan Schuster, Maksim Levada Instytut Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego Fundacja Monumenta Archaeologica Barbarica Autorzy ISSN 1644-8774 ISBN 978-83-928887-5-8 (IAUŁ) ISBN 978-83-927585-1-8 (FMAB) Druk: drukarnia Janusz Bieszczad, ul. Moszczenicka 2, 03-660 Warszawa

Siegmar von Schnurbein Liebe Magda! 7 Bibliografia prac Magdaleny Mączyńskiej 9 Od redakcji 16 Teresa Dąbrowska Pierwsze spotkania 23 in occidentem Germaniam Matthias Becker Frauen und Fibeln 29 Jan Bemmann Völkerwanderungszeitliche Artefakte aus dem Schwarzmeergebiet in der Sammlung Pierre Mavrogordato 41 Michel Kazanski, Anna Mastykova Les tombes de chevaux chez les fédérés de l Empire d Orient sur la côte est de la mer Noire (II e -VI e s.) 57 Jörg Kleemann Im Westen nichts neues? 73 Achim Leube Wolf von Seefeld ein Menschenschicksal in nationalsozialistischer Zeit der Jahre 1936 1945 79 Ulla Lund Hansen Perlen und Perlenmode Perlen als sozialer und familiärer Indikator 87 Michael Müller-Wille Deponierungen von Tieren und Tierteilen in Siedlungen der Römischen Kaiserzeit zwischen Elbe und Main drei Beispiele: Haferwisch, Bremen-Rekum und Kelsterbach 97 Heino Neumayer Ein kaiserzeitlicher(?) Goldarmring aus Helgoland 107 Dieter Quast Ortbandzwinge der Goldgriffspathen-Gruppe aus Topornica bei Zamość (woj. lubelskie) 119

nunc de Suebis dicendum est Jacek Andrzejowski, Tomasz Rakowski, Katarzyna Watemborska Emaliowana zapinka tarczowata z Jartyporów nad Liwcem 133 Marcin Biborski, Piotr Kaczanowski Celtycki miecz z Mazowsza 155 Vadim Belâvec, Anna Bitner-Wróblewska Bałtyjskie czy gockie? Wisiorki wiaderkowate wariantu Pâtrovičy-Žviliai 167 Tomasz Bochnak, Patryk Frankowski Brązowy aerofon z Malborka: carnyx, lituus czy olifant? 179 Aleksander Bursche Monety rzymskie z Illerup Ådal 197 Adam Cieśliński Stratygrafia pozioma trzech cmentarzysk z cichego kącika kultury wielbarskiej 211 Katarzyna Czarnecka Metalowe pojemniczki tzw. Amulettendose w europejskim Barbaricum 229 Grzegorz Domański Zróżnicowanie obrządku pogrzebowego kultury luboszyckiej 239 Alicja Gałęzowska Znaleziska z okresu rzymskiego z terenu Ukrainy w zbiorach Muzeum Archeologicznego w Poznaniu 251 Anna Juga-Szymańska, Paweł Szymański Prowincjonalnorzymska zapinka tarczowata z Czerwonego Dworu koło Gołdapi 261 Maciej Karwowski Spätantike Glasarmringe aus Niederleis in Niederösterreich 283 Andrzej Kasprzak Grób z wieńcem kamiennym na cmentarzysku kultury wielbarskiej w Miechęcinie, pow. Kołobrzeg 301 Andrzej Kokowski Nieznana część skarbu bursztynu z Basonii 309 Jerzy Kolendo Roman Bronze on the Territory of Barbaricum. On a Find of a Military Diploma from Ukraine 315 Bartosz Kontny Odwrotna strona medalu, czyli w kwestii konstrukcji zapinek szczeblowych słów kilka 321 Bartosz Kontny, Magdalena Natuniewicz-Sekuła Jeździec bez głowy et alii, czyli znaleziska ostróg z cmentarzyska kultury wielbarskiej w Weklicach 333 Piotr Łuczkiewicz Rzadki okaz fibuli oczkowatej typu A 45 z Lubelszczyzny. Drążgów, pow. Ryki, woj. lubelskie 347

Henryk Machajewski Wczesnorzymski pochówek z Troszyna, pow. Kamień Pomorski 357 Andrzej Maciałowicz Interesujący zespół grobowy z nowych badań na cmentarzysku kultury przeworskiej w Gołębiewie, pow. Nidzica (d. Taubendorf, Kr. Neidenburg) 367 Renata Madyda-Legutko, Judyta Rodzińska-Nowak, Joanna Zagórska-Telega (Kraków) Złote wisiorki z cmentarzyska ludności kultury przeworskiej w Prusieku, stan. 25, gm. Sanok 387 Magdalena Natuniewicz-Sekuła Unikatowy, brązowy dzban rzymski w stylu egiptyzującym z Weklic nowe odkrycia 397 Barbara Niezabitowska-Wiśniewska Klamerka esowata z okolic Swaryczowa, gm. Komarów-Osada, pow. Zamość 417 Wojciech Nowakowski Nördlich der Olsztyn-Gruppe. Die völkerwanderungszeitlichen Gräberfelder an der mittleren Alle 423 Michał Parczewski Cmentarzysko z okresu rzymskiego w miejscowości Leszno, pow. Warszawa-Zachód 433 Mirosław Pietrzak, Franciszek Rożnowski Kilka uwag o obrządku pogrzebowym w kulturze wielbarskiej w okresie wpływów rzymskich na przykładzie cmentarzysk w Pruszczu Gdańskim, stan. 7 i 10, woj. pomorskie 439 Mirosław Rudnicki Zespół zabytków z grobu 368 w Kosewie. Uwagi ponad 100 lat po odkryciu 445 Agnieszka Ruta, Anna Strobin Materiały kultury wielbarskiej z cmentarzyska w Krzykosach, woj. pomorskie 457 Péter Tomka Über ein Haus und eine Fibel 475 Małgorzata Tuszyńska Interesujący pochówek kobiecy z cmentarzyska w Kamienicy Szlacheckiej na Pojezierzu Kaszubskim 489 Jozef Zábojník Zur Problematik der Zierscheiben des frühen Mittelalters 497 hic Suebiae finis Александр И. Айбабин, Элзара А. Хайрединова Римская воинская пряжка из Лучистого 509 Игорь О. Гавритухин Необычная наxoдка из Кpыма (к изучению поздних форм двупластинчатых фибул) 517 Игорь Н. Храпунов Оружие из могильника Нейзац 535

Максим Е. Левада Сухоносивка 557 Борис В. Магомедов Украашеения c привесками на памятниках черняховской культуры 595 Евгений А. Молев О вероятности локализации Дороса на месте античного Китея 603 Олег В. Шаров Римска фибула из Старой Ладоги 607 Елена А. Зинько, Виктор Н. Зинько, Алексей В. Зинько Основные проблемы этно-политической истории Европейского Боспора в V в. н. э. 631 quod Femina dominatur Aldona Andrzejewska, Aleksander Andrzejewski Elementy uzbrojenia kultury przeworskiej z Otłoczyna na Kujawach 647 Maria Magdalena Blombergowa Stefan Sylwerjusz Cybulski badacz i nauczyciel kultury greckiej i rzymskiej 1858 1937 653 Lucyna Domańska, Seweryn Rzepecki, Michał Góra Wstępne wyniki badań cmentarzyska kultury przeworskiej w Pikutkowie stan. 28, gm. Brześć Kujawski 659 Lucyna Domańska, Seweryn Rzepecki, Karolina Kot, Magdalena Piotrowska Budowla halowa z Polesia, stan. 1, gm. Łyszkowice 673 Marian Głosek Problem przeżywania się późnorzymskich fibul z podwiniętą nóżką na stanowiskach z kulturowymi elementami słowiańskimi 687 Tadeusz Grabarczyk O odkryciu zaplecza osadniczego nekropoli odrzańskiej 693 Radosław Janiak Czy w Mściszewicach odkryto kolejny pochówek kultury wielbarskiej? 697 Andrzej Janowski, Tomasz Kurasiński, Kalina Skóra Między naturą a kulturą. Znaleziska skamieniałych zębów rekina i próba ich interpretacji 703 Jerzy Maik Tkaniny importowane z Imperium w kulturze wielbarskiej 713 Tomasz Olszacki Kazimierz Wielki jako książę europejskiego Trecenta. Szkic do portretu 719 Maciej Pawlikowski, Monika Błaszczak, Agnieszka Urbaniak Badania mineralogiczne zjawiska korozji przedmiotów z brązu Stanowisko Babi Dół-Borcz, powiat Kartuzy 731

Mariusz Rychter Elementy konstrukcyjne domu ryglowego z okresu wpływów rzymskich odkrytego na stanowisku nr 1w Kręcieszkach 745 Jan Schuster Germanische Spinnrocken im nördlichen Mitteleuropa 755 Jerzy Sikora Najstarszy horyzont wczesnośredniowiecznych obiektów grodowych w Polsce Centralnej. Próba identyfikacji i interpretacji zjawiska 767 Justyn Skowron Forma odlewnicza z osady w Rawie Mazowieckiej, stan. 3, woj. łódzkie kilka słów o użytkowania ołowiu w kulturze przeworskiej 785 Kalina Skóra Przyczynek do badań nad podwójnymi grobami szkieletowymi w obrzędowości pogrzebowej kultury wielbarskiej 791 Ilona Skupińska-Løvset On the Fecundity Deities of Syro-Palestine. The Quadesh Type 809 Adrianna Szczerba Rzecz o niezwykłych kobietach (Działalność archeologiczna Marii Butrymówny i Katarzyny Skarżyńskiej) 813 Lubomira Tyszler Panna z Deszczyna terra sigillata z cmentarzyska pod Gorzowem Wielkopolskim 819 Krzystof Walenta Monety antyczne na terenie tzw. Ziemi chojnickiej 829 Agnieszka Urbaniak, Ireneusz Jakubczyk, Radosław Prochowicz Będąc młodą lekarką 833

TERRA Barbarica Monumenta Archaeologica Barbarica, Series Gemina, Tomus II Łódź-Warszawa 2010 Bartosz Kontny Odwrotna strona medalu, czyli w kwestii konstrukcji zapinek szczeblowych słów kilka W związku z podjęciem opracowania materiałów z cmen tarzyska grupy elbląskiej w Nowince, gm. Tolkmicko, pow. Elbląg, stan. 1, zespół w skład, którego poza autorem niniejszego tekstu weszli mgr Mirosław Pietrzak i prof. Jerzy Okulicz-Kozaryn, rozpoczął weryfikację materiałów zabytkowych pozyskanych w trakcie badań wykopaliskowych (M. Pietrzak 1977) 1. Podczas tych prac natknąłem się na problem opisu zapinek szczeblowych 2 (niem. Sprossenfibeln, Armbrustsprossenfibeln, Sprossen-Armbrustfibeln). W bałtyjskich ugrupowaniach kulturowych 3 zabytki te są wyznacznikiem rozwiniętego odcinka fazy E późnego 1 Prace odbywają się w związku z realizacją grantu badawczego Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego pt. Cmentarzysko grupy elbląskiej zachodniobałtyjskiego kręgu kulturowego w Nowince, gm. Tolkmicko. Pełne opracowanie i przygotowanie do publikacji (nr projektu N N109 0362 33; nr umowy 0362/B/H03/2007/33). Niniejszym pragnę podziękować Ministerstwu za wsparcie w realizacji grantu oraz złożyć podziękowania mgr. Mirosławowi Pietrzakowi i prof. Jerzemu Okulicz-Kozarynowi za zgodę na pisemne zaprezentowanie obserwacji dotyczących zapinek szczeblowych z Nowinki. 2 Stosowane są także określenia: zapinki drabinkowe czy szczebelkowe. 3 Kultura Dollkeim-Kovrovo (W. Nowakowski 1996, 54, tabl. 18:14, tabl. 107), grupa olsztyńska (J. Kowalski 2000, 223; M. Rud nicki 2008), grupa elbląska (J. Kowalski 2000, 220), a także na terytorium dzisiejszej Litwy (N. Åberg 1919, 139 142), gdzie wymienić można egzemplarze z cmentarzysk Plinkaigalis, raj. Kėdainiai, Marvelė, raj. Kaunas (M. Bertašius 2000, 137, ryc. 5) i Lazdininkiai, raj. Kretinga (A. Bliujienė, okresu wędrówek ludów. Poza tymi obszarami spotyka się je sporadycznie; do wyjątków potwierdzających regułę należy znalezisko z grobu 2 na wczesnosłowiańskim cmentarzysku w Prützke, Kr. Potsdam-Mittelmark (S. Brather 2001). Mimo, że forma ta jest powszechnie rozpoznawalna i wielokrotnie wzmiankowana w literaturze, dotychczas nie opisano szczegółowo ich konstrukcji. Stosowane określenie Armbrustsprossenfibel 4 sugeruje jedynie, że mamy do czynienia z konstrukcją kuszowatą. Niektórzy archeolodzy zwracali jednak uwagę na detale. Wymienić należy w tym miejscu R. Dorra, który na podstawie materiałów z cmentarzyska grupy elbląskiej w Łęczu, gm. Tolkmicko, pow. Elbląg (d. Silberberg bei Lentzen, Kr. Elbing) wyróżniał zapinki szczeblowe z cięciwą stanowiącą jedną całość ze sprężyną oraz egzemplarze z masywną, odlewaną (niem. gegossen) 5 cięciwą o ramionach kończących się u nasady dużych, ozdobnych guzów będących miejscem D. Butkus 2002, ryc. 8) oraz Łotwy i Estonii (S. Brather 2001, 488 490, ryc. 4). 4 Nie sposób wymienić wszystkich przykładów zastosowania tego terminu. W tym miejscu przywołam jedynie przykładowe prace: R. Dorr 1898, 9 14, 17 18; O. Tischler, H. Kemke 1902, 20; N. Åberg 1919, 125 131, 139 143, mapa VIII; H. Heym 1938, 5, 29 30; V. I. Kulakov 1990, 22 23, ryc. 12 (jako: арбалетовидные фибулы); W. Nowakowski 1996, 54; 1998, 58; S. Brather 2001, passim. 5 Pojęcie cięciwy ma tu najwyraźniej znaczenie czysto konwencjonalne, nie zaś funkcjonalne.

Bartosz Kontny osadzenia osi sprężyny. Poza tym jego obserwacje koncentrowały się raczej na ozdobnych guzach, formie szczeblowych ozdób kabłąka oraz ornamencie wybijanym puncą i nie znajdziemy tu opisu konstrukcji zapięcia (R. Dorr 1898, 17 18). Na znaczną szerokość cięciw i odlewanie niektórych Armbrustsprossenfibeln z Elbląga-Żytna, pow. loco (d. Benkenstein-Freiwalde, Kr. Elbing) zwracał uwagę B. Ehrlich (1932, 413), który wymienia również ozdobną, odlewaną cięciwę zapinki kuszowatej z grobu 203 z Elbląga, ul. Moniuszki d. Elbing, Scharnhorststrasse (B. Ehrlich 1937, 274). Wśród opublikowanych prac najbardziej szczegółowe uwagi odnośnie konstrukcji zapinek znaleźć można u N. Åberga. Zwrócił on uwagę na zróżnicowany przekrój cięciwy: w starszych typologicznie formach rombowaty lub okrągły, w młodszych zaś znacznie szerszy, spłaszczony, od strony spodniej wklęsły, niekiedy z ostro zakończonymi wypustkami skierowanymi do środka zapinki (1919, 125). Jego zdaniem podobne zróżnicowanie cechowało także zapinki bez szczeblowych ozdób (1919, 125 126). Dostrzegał on także zróżnicowanie kształtu haczykowatych wypustek na cięciwie wśród egzemplarzy litewskich (N. Åberg 1919, 141). W jego pracy nie został jednak zamieszczony opis konstrukcji zapinek szczeblowych, choć znaleźć można tu uwagę o odmiennej od kuszowatej budowie zdegenerowanych szczeblowych zapinek litewskich (N. Åberg 1919, 142) 6. Przywołać należy także pracę H. Heyma, który opisując zabytki z cmentarzyska w Suvorovo, raj. Gvardejsk (Суворово, рай. Гвардейск; d. Zohpen, Kr. Wehlau) podawał informację o pozornej cięciwie (niem. Scheinsehne), charakteryzującej egzemplarze z grobów 140, 338, 372 i 435 (H. Heym 1938, 30); pojęcia tego jednak dalej nie rozwinął. Wspomnieć należy wreszcie publikację sambijskiego cmentarzyska Iževskoe, raj. Gurˊevsk (Ижевское, рай. Гурьевск, d. Widitten-Elenskrug, Kr. Fischahusen), gdzie zwrócono uwagę na detale dotyczące naprawy zapinek, ale nie opisano ich konstrukcji (O. Kleemann 1956, 115 116), mimo przedstawienia na ilustracji (O. Kleemann 1956, tabl. XXXII:f). 6 Chodzi tu o zapinki, w których przypadku imitacja cięciwy odlana została z jednego kawałka brązu wraz z kabłąkiem. Formy takie są jednak znacznie późniejsze; datuje się je na X XI w. (E. Griciuvienė, G. Grižas, Z. Buža 2005, 79), np. egzemplarze z obszaru Zemgalii z Pavirvytė-Gudai, grób 135, Dreņģeri- -Čunkāni, grób 43 (E. Griciuvienė, G. Grižas, Z. Buža 2005, 58, 82, nr kat. 247 248, 388 389; J. Ciglis 2007, 458), egzemplarz z miejscowości nieznanej (A. Gałęzowska 2007, 264, tabl. 9:5). Znane są również egzemplarze o pośredniej pozycji chronologicznej, tj. z VIII IX w., w większym stopniu nawiązujące do rozwiązań znanych z grupy elbląskiej i olsztyńskiej, np. znaleziska z Papilė i Paliečiai w Zemgalii (E. Griciuvienė, G. Grižas, Z. Buža 2005, 82 nr kat. 385 386). Co ciekawe, nawet autorzy dostrzegający zróżnicowanie w budowie zapinek szczeblowych konsekwentnie określali je, jako Armbrustsprossenfibeln. Wydaje się oczywiste, że pojęcie to nabrało charakteru konwencjonalnego, nie odnosząc się do zagadnień technicznych. Weryfikacja obiegowego poglądu o kuszowatej konstrukcji zapinek szczeblowych okresie powojennym była bardzo utrudniona z uwagi na zaginięcie większości materiałów z badań prowadzonych na terenie Sambii, Mazur oraz rejonu Elbląga (Ch. Reich 2003, 109 114; 2005; Bitner-Wróblewska et alii 2008, 17 25; R. Panfil 2004, passim). Badacze dysponowali niemal wyłącznie ilustracjami prezentującymi fibule od strony wierzchniej 7, co nie dawało wglądu w szczegóły konstrukcyjne. Nawet jednak w sytuacji, kiedy dysponowano dokładnym oglądem pseudocięciwy, nie poddawano analizie detali konstrukcyjnych, sugerując się obiegowym pojęciem cięciwy (por. pseudocięciwa zapinki szczeblowej z Elbląga, ul. Moniuszki w zbiorach Muzeum Archeologiczno-Historycznego w Elblągu M. Natuniewicz 2000, 123, tabl. III:5). Dopiero przedstawiony poniżej stosunkowo liczny zbiór zapinek szczeblowych z cmentarzyska w Nowince, pozwala na ponowne podjęcie zagadnienia ich konstrukcji. Grób 17 Znaleziono tu masywną, brązową zapinkę szczeblową (Ryc. 1:a). Jej brązowa sprężyna ma żelazną oś i składa się z dwóch części, z których jedna jest wygięta na końcu i opiera się od spodu na ozdobnej płytce brązowej, imitującej cięciwę. Płytka pseudocięciwy przylega do drugiego od góry szczebla. W widoczny sposób jest ona spojona z kabłąkiem zapinki: w zagłębieniu w środkowej partii pseudocięciwy znajduje się kabłąk, przy czym odcinkami krawędzi bocznych został on zaklinowany w nacięciach/prowadnicach wykonanych na bocznych ściankach zagłębienia w pseudocięciwie. W ten sposób uzyskano pewne mocowanie obydwu elementów, bowiem elementy pseudocięciwy znajdują się zarówno od spodu kabłąka, jak i nad nim (partia nad prowadnicą tworzy rodzaj łapki obejmującej kabłąk). Efekt sprężynujący uzyskiwano tylko dzięki jednej, ośmiozwojowej części sprężyny (druga, jedenastozwojowa, jest martwa ), opartej zakończeniem na pseudocięciwie. Pochewka jest pełna, odlana wraz z kabłąkiem i ozdobnymi grzebykami/ szczeblami. Na główce znajduje się grzebyk złożony z pary szczebli, oddzielonych od siebie przewężeniem. Na zakończeniach sprężyny umieszczono dwa masywne guzy brązowe, ozdobione parami dużych pierścieni z grubego, nacinanego drutu brązowego. 7 Wyjątek: O. Kleemann 1956, tabl. XXXII:f. 322

Odwrotna strona medalu, czyli w kwestii konstrukcji zapinek szczeblowych słów kilka Płytka imitująca cięciwę ma na zakończeniach wyprofilowane, półkoliste spłaszczenia osadzone na osi zapinki, przylegające do wyżej wymienionych guzów. Pseudocięciwa jest profilowana (trapezowata w przekroju), z parą haczykowatych występów skiero wanych do środka, z wierzchu zdobiona pseudoperełkowym ornamentem puncowanym oraz poprzecznymi nacięciami. Kabłąk jest szeroki, w przekroju trapezowaty, ze wzdłużnymi rzędami wybijanych punktów. Para szczebli na ma ornament w postaci horyzontalnych linii rytych, wyodrębniających linie wypukłe. Te ostatnie zostały ozdobione pseudoperełkowaniem. Pola pomiędzy pasmami tego ornamentu wypełnione są rzędami trójkątnych stempli z centralnym, wypukłym kółkiem. Ich wierzchołki skierowane do siebie tworzą zygzakowaty wzór. Dwa dolne szczeble na stronie spodniej zostały zaopatrzone wzdłuż dłuższych krawędzi w ryte linie. Podobnie zdobiona jest para szczebli na główce. Wymiary: długość 4,5 cm, szerokość sprężyny razem z guzkami 6,1 cm, szerokość szczebli : 3,8 cm, 3,7 cm, 4,2 cm. Grób 21 Masywna, brązowa zapinka szczeblowa (Ryc. 1:b) o sześciobocznej w przekroju cięciwie. Sprężyna wykonana z okrągłego w przekroju drutu składa się z dwóch części po dziewięć zwojów, rozdzielonych na główce występem, w którym zamocowano żelazną oś; efektywnie działa jedynie prawa część sprężyny 8. Po- Ryc. 1. Zapinki z cmentarzyska w Nowince: a grób 17, b grób 21, c grób 35, d.e grób 55; rys. Agata Kruszlińska 8 Patrząc z góry na zapinkę zorientowaną główką do góry (ten sam schemat przyjęto w opisie pozostałych zapinek). 323

Bartosz Kontny chewka jest pełna; kabłąk wraz ze szczeblami odlane razem. Na zakończeniach sprężyny umieszczone są dwa masywne guzy brązowe, ozdobione parami dużych pierścieni z grubego, nacinanego drutu brązowego. Szczeble zdobione są poziomymi, rytymi liniami. Niezdobiony, szeroki kabłąk ma trapezowaty przekrój. Wymiary: długość 5,4 cm, szerokość sprężyny razem z guzkami 6,6 cm, szerokość szczebli : 4,1 cm, 3,1 cm i 4,3 cm (rekonstruowana). Grób 35 W zespole wystąpiła brązowa zapinka szczeblowa, z masywnym, czworobocznym w przekroju kabłąkiem i pseudocięciwą z brązowego, spłaszczonego drutu o przekroju prostokątnym (Ryc. 1:c), którą owinięto wokół ramion osi. Brązowa sprężyna została nawinięta na żelazną oś; zachowało się trzynaście zwojów, ale pierwotnie zapewne było ich szesnaście, w dwóch odcinkach po osiem zwojów, rozdzielonych występem do osadzenia osi na główce. Zakończenie drutu sprężyny wyprowadzone poza zwój, opiera się od wewnętrznej strony na pseudocięciwie. Kabłąk wraz z szczeblami i występem do osadzenia osi wykonane zostały z jednego kawałka metalu. Na końcach osi sprężyny masywne guzy z nałożonymi parami pierścieni z nacinanego drutu (jeden z nich nie zachował się). Na nóżce i kabłąku znajdują się pary szczebli, z których pierwszy z góry zaopatrzony jest w parę linii rytych wzdłuż górnej krawędzi, drugi i najniższy ozdobione zostały horyzontalnym rowkowaniem, zaś trzeci od góry jest gładki. Wymiary: długość 4,8 cm, zachowana szerokość sprężyny 4,4 cm (rekonstruowana 5,9 cm), szerokość szczebli (licząc od drugiego od góry): 3,1 cm, 2,4 cm, 3,2 cm (rekonstruowana). Grób 55 Z grobu pochodzi brązowa zapinka szczeblowa z szerokimi, w przekroju trapezowatymi kabłąkiem i nóżką. Pseudocięciwa wykonana z brązowego, również trapezowatego w przekroju pręta (Ryc. 1:d) owinięta jest wokół zakończeń ramion osi. W jej środkowej partii znajduje się wycięcie, zdobione z boków motywem potrójnych linii rytych, w którym spoczywa spodnia część kabłąka zapinki. Na żelaznej osi nawinięta została sprężyna z brązowego, kolistego w przekroju drutu. Składa się ona z dwu odcinków po siedem zwojów, rozdzielonych występem do zamocowania osi na główce. Zakończenie sprężyny nie zachowało się (część zapinki, w której znajdował się zapewne haczykowaty występ jest uszkodzona). Na główce znajduje się jeden grzebyk złożony z pary szczebli, przesłaniający sprężynę, na nóżce zaś dwa pojedyncze grzebyki. Szczeble zdobione są rowkami rytymi wzdłuż dłuższych krawędzi; w przypadku górnej części podwójnego grzebyka tylko w górnej partii, w przypadku środkowego wzdłuż dolnej krawędzi. Na końcach osi sprężyny umieszczone są guzy z nałożonymi parami pierścieni z nacinanego drutu. Wymiary: długość 5,2 cm, szerokość sprężyny 5,8 cm, szerokość szczebli : 3,8 cm (podwójny), 2,6 cm, 3,2 cm. Z tego samego zespołu pochodzi druga brązowa zapinka szczeblowa (Ryc. 1:e) o konstrukcji kuszowatej, z trapezowatymi w przekroju kabłąkiem i nóżką. Sprężyna składa się w dwu odcinków po siedem zwojów, przedzielonych występem do mocowania osi (efektywnie działała tylko jedna z części). Na główce zlokalizowany jest jeden podwójny, przesłaniający sprężynę szczeblowy grzebyk, z kolei na nóżce dwa pojedyncze. Grzebyki nie są zdobione jedynie wzdłuż górnej krawędzi dolnego szczebla widoczny jest ślad linii rytej. Na końcach osi sprężyny znajdują się ozdobne guzy z nałożonymi parami pierścieni z nacinanego drutu. Wymiary: długość 5,8 cm, szerokość sprężyny 5,5 cm, szerokość szczebli : 3,3 cm (podwójny), 2,0 cm, 2,4 cm. Grób 60 Z grobu pochodzi uszkodzona, brązowa zapinka szczeblowa (Ryc. 2:a) z kabłąkiem i nóżką sześciobocznymi w przekroju, konstrukcja kuszowata. Sprężyna składa się z dwóch części po dziewięć i osiem zwojów, rozdzielonych występem na główce, w którym zamocowano oś żelazną; efektywnie działa jedynie dłuższa, prawa część sprężyny. Pochewka jest pełna; kabłąk wraz ze szczeblami wykonane zostały z jednego kawałka brązu. Na nóżce znajdują się dwa szczeble różnej długości (krótszy zdobiony pojedynczym rowkiem wzdłuż dolnej krawędzi, dłuższy dolny, zachowany częściowo, z wzdłużnymi rowkami na całej stronie wierzchniej), zaś na główce jeden szczeblowy grzebyk podwójny, przykrywający sprężynę (zdobiony w obu partiach analogicznymi liniami rytymi). Cięciwa była facetowana (podwójnie trapezowata w przekroju). Na końcach osi sprężyny znajdowały się guzy z parą nakładanych pierścieni z nacinanego drutu. Wymiary: długość 3,6 cm, rekonstruowana szerokość sprężyny 5,7 cm, szerokość szczebli : 3,2 cm (podwójny), 1,7 cm, 2,8 cm (rekonstruowana). Grób 62B W zniszczonym grobie zachowała się tylko brązowa sprężyna i pseudocięciwa zapinki, najprawdopodobniej szczeblowej (Ryc. 2:b). Pseudocięciwa, wykonana z pręta o przekroju trapezowatym, ma pojedyncze, haczykowate występy, skierowane do wewnątrz na każdym z ramion. W części środkowej pseudocięciwy znajduje się wycięcie, w którym pierwotnie spo- 324

Odwrotna strona medalu, czyli w kwestii konstrukcji zapinek szczeblowych słów kilka Ryc. 2. Zapinki z cmentarzyska w Nowince: a grób 60, b grób 62B, c.d grób 85, e.f grób 105, g-i znaleziska luźne; rys. Agata Kruszlińska 325

Bartosz Kontny czywała środkowa partia kabłąka. Aktualnie jest ono pęknięte, a pseudocięciwa częściowo zdeformowana. Po obu stronach wycięcia zachowało się zdobienie w postaci potrójnych poprzecznych linii rytych. Pseudocięciwa została zamocowana na osi za pomocą zakończeń w kształcie półkolistych płytek z otworami na oś, które płaską częścią przylegały pierwotnie do szczeblowo uformowanej główki. Wielozwojowa sprężyna, złożona z dwóch części po sześć zwojów, rozdzielonych występem mocującym oś (zapewne żelazną). Z prawej strony widoczne jest haczykowate zakończenie sprężyny, opierające się o spodnią część pseudocięciwy. Z lewej strony, na końcu osi sprężyny, zachował się ozdobny guz z nałożonymi dwoma pierścieniami z nacinanego drutu brązowego. Na przeciwległym końcu zachowany guz jest pozbawiony pierścieni, widać natomiast dookolne zagłębienia, w których były one niegdyś zamontowane. Wymiary: zachowana szerokość osi wraz z guzami 4,7 cm. Grób 85 W grobie dwie brązowe zapinki szczeblowe. Pierwsza z nich (Ryc. 2:c) o dość masywnych, trapezowatych w przekroju kabłąku i nóżce. Na tej ostatniej oraz na główce umieszczono po dwa szczeble różnej szerokości; najwyższy kształtu trójkątnego. Pseudocięciwa, wykonana z brązowego pręta o przekroju trapezowatym została na zakończeniach zawinięta ją wokół osi (ślady lutu widoczne na zabytku są wynikiem współczesnych zabiegów konserwatorskich). Sprężyna złożona z dwóch odcinków po osiem zwojów, rozdzielonych występem na główce kabłąka, przez który przechodzi oś. Siłę sprężynującą nadaje tylko jeden z odcinków sprężyny, którego jeden koniec przekształcony jest w igłę, drugi zaś wyprowadzony na zewnątrz najprawdopodobniej opierał się pierwotnie na pseudocięciwie, niezachowanej obecnie w tej części. Pełna pochewka odlana została wraz z kabłąkiem i szczeblami. Na zakończeniach sprężyny umieszczono dwa masywne guzy brązowe, ozdobione parami dużych pierścieni z grubego, nacinanego drutu brązowego. Szczebel pierwszy od góry zdobiony jest wzdłuż górnej krawędzi podwójną linią rytą a wzdłuż dolnej pojedynczym rzędem wybijanych punktów. Pozostałe szczeble są ornamentowane wzdłuż dłuższych krawędzi parami rytych linii. Na szczeblu trzecim i czwartym zaobserwowano pomiędzy nimi dodatkowe, horyzontalne żłobkowanie. Kabłąk ozdobiono wzdłuż krawędzi pojedynczym a pośrodku dwoma podwójnymi szeregami wybijanych punktów. Wymiary: długość 6,4 cm, szerokość sprężyny z guzkami 6,1 cm, szerokość szczebli : 3,1 cm, 3,5 cm, 2,8 cm, 3,8 cm (rekonstruowana). Druga z zapinek z pełną pochewką (Ryc. 2:d), również odlana w całości, charakteryzuje się masywnymi, trapezowatymi w przekroju kabłąkiem i nóżką. Na główce znajduje się grzebyk złożony z pary szczebli oddzielonych przewężeniem, na nóżce zaś dwa osobne szczeble ; wszystkie zbliżonej szerokości. Umieszczona na żelaznej osi sprężyna wykonana z brązowego, kolistego w przekroju drutu, złożona jest z dwóch części po siedem zwojów. Charakter funkcjonalny pełniła tylko jedna jej część wygięta na końcu i oparta prawej strony, od spodu, na ozdobnej płytce brązowej, imitującej cięciwę. Na zakończeniach osi sprężyny umieszczone są dwa masywne guzy brązowe, ozdobione parami dużych pierścieni z grubego, nacinanego drutu brązowego. Pseudocięciwa została zamocowana na osi za pomocą półkolistych obejm umieszczonych na zakończeniach jej ramion. W środkowej jej części znajduje się zagłębienie, w którego ściankach wyryto bruzdy/prowadnice. Zaklinowano w nich krawędzie boczne kabłąka. Pseudocięciwa ma przekrój trapezowaty, z parą niewielkich, haczykowatych występów skierowanych do środka. Z boków wycięcia na kabłąk, od strony wierzchniej ozdobiono ją motywem potrójnych, poprzecznych linii rytych. Kabłąk nie jest zdobiony. Na wszystkich szczeblach występują podłużne ryte bruzdy; wypukłe przestrzenie pomiędzy nimi zostały dodatkowo ponacinane w efekcie, czego uzyskano ornament pseudoperełkowy. Wymiary: długość 4,0 cm, szerokość sprężyny razem z guzkami 5,5 cm, szerokość szczebli : 3,4 cm (podwójny), 3,5 cm, 3,8 cm (rekonstruowana). Grób 105 Znaleziono tu dwie niemal identyczne pseudoszczeblowe zapinki brązowe. Ich kabłąki wraz ze szczeblami wykonano z blachy o grubości 0,1 cm; poniżej czwartego najniższego grzebyka podwinięto ją tworząc pochewki zapinek. Konstrukcja pierwszej z zapinek jest kuszowata (Ryc. 2:e). Brązowa oś sprężyny zamocowana została na szerokim, haczykowatym występie na główce, wyciętym w tej samej blasze, z której wykonano zapinkę. Na zakończeniach oś została haczykowato zagięta na graniczne zwoje sprężyny, co miało zapobiec zsunięciu się sprężyny z osi. Sprężyna z drutu o płaskim przekroju czworobocznym podzielona jest na dwa odcinki: siedmio- i ośmiozwojowy. Wymiary: długość 4,8 cm, szerokość na osi 3,7 cm, szerokość szczebli : 2,9 3,0 cm. Druga z zapinek również ma konstrukcją kuszowatą (Ryc. 2:f). W tym przypadku oś zagięto haczykowato na ostatni ze zwojów sprężyny tylko na jednym końcu. Sprężyna wykonana z podobnego drutu jak w przypadku bliźniaczego egzemplarza, składa się z dwóch 326

Odwrotna strona medalu, czyli w kwestii konstrukcji zapinek szczeblowych słów kilka odcinków siedmiozwojowych. Identycznie jak w powyższym przypadku wykonano również haczyk przytrzymujący oś. Wymiary: długość 4,5 cm, szerokość na osi 3,7 cm, szerokość szczebli : 2,6 3,0 cm. Znaleziska luźne: Spośród znalezisk luźnych najlepiej zachowana jest brązowa zapinka szczeblowa, o konstrukcji pseudokuszowatej (Ryc. 2:g). Wąski kabłąk i nóżka mają przekrój trapezowaty. Pseudocięciwa wykonana została z drutu o przekroju soczewkowatym lub nieco graniastym. Nawinięta na lewą stronę żelaznej osi, tworzy rodzaj siedmiozwojowej, martwej sprężyny. Z prawej strony natomiast została jedynie zawinięta na końcu osi. Pomiędzy tym miejscem a częścią główki mocującą oś znajduje się funkcjonalna sześciozwojowa sprężyna. Jeden jej koniec haczykowatym występem wspiera się właśnie od spodu o prawe zakończenie pseudocięciwy, drugi natomiast jest wyprowadzony w postaci igły zapinki. Pełna pochewka, być może została dolutowana do kabłąka, który wykonano razem ze szczeblami. Na zakończeniach sprężyny umieszczone były pierwotnie dwa ozdobne guzy, z których aktualnie zachował się tylko fragment jednego, na prawym zakończeniu osi. Szczeble są niezdobione. Wymiary: długość 5,3 cm, szerokość sprężyny wraz z fragmentem guza 3,3 cm, szerokość szczebli : 3,9 cm, 3,6 cm, 2,8 cm, 3,7 cm. Kolejna, brązowa zapinka szczeblowa (Ryc. 2:h) zachowana jest fragmentarycznie i nieco zdeformowana skręcona w partii główki, odgięty najniższy szczebel. Kabłąk i nóżka są w przekroju trapezowate. Szczeblowate grzebyki umieszczone zostały po dwa na główce i nóżce. Mają one zbliżone rozmiary, przy czym pierwszy i trzeci od góry są uszkodzone. Z konstrukcji zapięcia zachowały się jedynie fragment sprężyny oraz część pochewki. Zwraca uwagę obecność pojedynczych otworów na zakończeniach każdego z ramion szczebli. Pierwotnie znajdowały się w nich krótkie nity, większość z nich, z wyjątkiem pierwszego szczebla i odłamanej partii szczebla trzeciego od góry, wciąż tkwi na swoim miejscu. Na nitach pierwotnie umieszczone były główki, dziś niezachowane. Na drugim od góry szczeblu, z prawej strony, zachowała się pozostałość lutu, mocującego główkę 9, zaś z lewej strony okrągły odcisk wokół nitu, świadczący o tym, że główki były koliste. Jednoznaczne wyjaśnienie funkcji tych nitów jest obecnie niezwykle trudne. Najprawdopodobniej stanowiły one element zdobniczy obok ornamentu linii rytych wzdłuż obu dłuższych 9 Uprzejma informacja mgr. Jarosława Strobina, konserwującego zabytek, któremu niniejszym bardzo dziękuję. krawędzi drugiego i czwartego szczebla oraz górnej krawędzi pierwszego szczebla 10. Niestety, nie wiemy jak owe guzy wyglądały. Wymiary: długość 6,5 cm, szerokość szczebli : 3,0 cm, 4,0 cm, 3,6 cm, 4,4 cm. Ostatnią z zapinek jest egzemplarz pseudoszczeblowy, znaleziony luźno (Ryc. 2:i), o kabłąku z brązowej blachy, analogiczny do egzemplarza z grobu 105. Zabytek jest uszkodzony brakuje sprężyny, osi i igły, jednak pewne detale konstrukcji zapięcia można zrekonstruować. Oś zamocowana była pierwotnie w obejmie powstałej ze zwinięcia końca blaszanej główki Podobnie wykonano również pochewkę tutaj podwinięto część blachy z lewej strony pomiędzy trzecim a czwartym szczeblem. Wymiary: długość 4,5 cm, szerokość szczebli : 1,6 2,2 cm. Powyższe opisy wskazują, że zapinki szczeblowe z Nowinki rzadko mają konstrukcję kuszowatą. Większość z nich można określić jako pseudokuszowate, z haczykowatym zakończeniem sprężyny, opierającym się z prawej strony o spodnią część pseudocięciwy. Rozwiązanie to jest raczej przemyślaną konstrukcją aniżeli np. śladem po naprawie. Było ono niezwykle skuteczne zakończenie drutu, opierając się o spodnią część pseudocięciwy, dawało punkt podparcia dla uzyskania efektu sprężynującego oraz dociskało pseudocięciwę do kabłąka. Mechanizm ten niezbyt estetyczny maskowała zdobiona często pseudocięciwa. Zespojenie pseudocięciwy i kabłąka wzmacniano przez osadzenie kabłąka w dopasowanym wycięciu w pseudocięciwie. W tym ostatnim rozwiązaniu, często w bokach zagłębienia żłobiono prowadnice (grób 17, dru- 10 Analogiczne rozwiązanie stwierdzić można na egzemplarzach litewskich: odmiennej stylistycznie zapince szczeblowej z Vėžaičiai, rej. Šilutė, d. Weszeiten, Kr. Heidekrug (N. Åberg 1919, ryc. 194; W. Gaerte 1929, ryc. 215:g, 274), datowanej na fazy E 2b E 3 (M. Rudnicki 2008), oraz późnej stylistycznie zapince z Kašučiai, rej. Kretinga na Litwie (A. Bliuijenė 1999, ryc. 23:1, 96), por. także A. Bliuijenė 2006, ryc. 6:1, 7:4. Warto również zwrócić uwagę na bardzo podobną do egzemplarza z Nowinki zapinkę z cmentarzyska grupy elbląskiej z Elbląga, ul. Moniuszki (d. Elbing-Scharnhorststrasse, Kr. Elbing), zachowaną w zbiorach Muzeum Archeologiczno-Historycznego w Elblągu (nr inw. 35/65). Ma ona ornament w postaci koncentrycznych kółek wybitych na zakończeniach jednego ze szczebli, a zatem w miejscu analogicznym do lokalizacji ozdobnych nitów na zapince z Nowinki (dziękuję niniejszym dr Marii Kasprzyckiej i mgr. Grzegorzowi Stasiełowiczowi z Muzeum Archeologiczno-Histrorycznego w Elblągu za możliwość skorzystania ze zgromadzonych tam zabytków z cmentarzysk grupy elbląskiej). W pracy M. Jagodzińskiego zabytek ten został przypisany do cmentarzyska Elbląg-Żytno (1997, tabl. XI:8). 327

Bartosz Kontny ga fibula z grobu 85). Opisaną konstrukcję proponuję nazwać pseudokuszowatą wariantu Nowinka. Pojawia się przy tej okazji niejasność, czy owa szczególna konstrukcja nie stanowi lokalnej cechy warsztatowej. Wydaje się to bardzo mało prawdopodobne. Dotychczas nie zwracano uwagi na szczegóły techniczne konstrukcji zapinek, stosując określenie Armbrustsprossenfibel. Z pewnością jednak wiele tak opisanych zapinek w rzeczywistości miało konstrukcję pseudokuszowatą. Na podstawie obserwacji fibul z Nowinki, można pokusić się nawet o weryfikację konstrukcji egzemplarzy znanych z literatury, prezentowanych w publikacjach od strony wierzchniej. Za konstrukcją psudokuszowatą przemawiałby głównie wygląd pseudocięciwy. Powinna ona mieć znaczną szerokość i być dodatkowo zaopatrzona w haczykowate występy. W niektórych przypadkach na dawnych ilustracjach dostrzec można nawet mocowanie ramion pseudocięciwy na osi, pozostające bez związku ze sprężyną. Wśród zapinek o konstrukcji odmiennej od kuszowatej wymienić można m.in.: egzemplarz z Prützke, Kr. Potsdam-Mittelmark (S. Brather 2001, ryc. 2, 3; por. I. O. Gavrituhin 2005, ryc. 26:1), Iževskoe, gr. 6/38 i 2 egzemplarze luźne (O. Kleemann 1956, 115 116, tabl. XXXII:6/38:b, XXXII:f), zapinkę z Suvorova, grób 372a (H. Heym 1938, ryc. 24; V. I. Kulakov 1990, ryc. 12:6), Kosewa, gm. Mrągowo (d. Kossewen, Kr. Sensburg), grób 26, następnie egzemplarz z kolekcji L. J. Pisanskiego (W. Nowakowski 1998, 58, 114, 126, ryc. 18:186.610, tabl. 12:186, 30:610), fibulę z Kovrova, raj. Zelenogradsk (Kоврoво, рай. Зеленоградск; d. Dollkeim, Kr. Fischhausen), grób 55 (O. Tischler, H. Kemke 1902, tabl. VI:4), egzemplarze z Łęcza, groby: 2, 5, 7, 12, 23b, 30, 48 (R. Dorr 1898, tabl. II:2 4.10.11, III:2.3) i Elbląga-Żytna (B. Ehrlich 1932, ryc. 6:a.b, 7:d.e). Znaleziska tego rodzaju pochodzą także z cmentarzyska grupy olsztyńskiej w Tumianach, gm. Barczewo (d. Daumen, Kr. Allenstein), groby 36, 80, 87 (J. Heydeck 1895, 48, 56, 57, tabl. VIII:10; V. I. Kulakov 1989, ryc. 31:3, 42:2; Jakobson 2009, tabl. 23:a, 50:a, 54:a), a także groby 15b, 19, 21, 30a, 43, 49, 67 czy grób 73, gdzie odkryto dwa egzemplarze (J. Heydeck 1895, 45, 47, 50, 51, 54; V. I. Kulakov 1989, ryc. 31:4; Jakobson 2009, tabl. 4:15b:a, 6:19:a, 7:21:a, 14:a, 28:43:a, 32:a, 43:67:a, 45:73:a.b) 11, dalej: grób 108a 12 (J. Heydeck 1895, 60, tabl. VI:1; V. I. Kulakov 1989, ryc. 46:2), grób 32 (J. Heydeck 1895, 11 W wymienionych przypadkach J. Heydeck wzmiankuje o analogicznych rozwiązaniach, jak w przypadku zapinki z tabl. VII:10 w jego pracy (wie VIII:10). 12 Egzemplarz ten stanowił formę przejściową od zapinek kuszowatych do szczeblowych (na główce znajdował się podwój- 48, tabl. V:21; V. I. Kulakov 1989, ryc. 30), grób 79 13 (J. Heydeck 1895, 56, tabl. V:21; V. I. Kulakov 1989, ryc. 42:1), grób 18 14, grób 85 15, grób 46 16, grób 67 17, grób 74 i 96 18. Również druga z najbardziej znanych nekropoli grupy olsztyńskiej w Kielarach, gm. Stawiguda (d. Kellaren, Kr. Allenstein) dostarczyła znalezisk o owej specyficznej konstrukcji. Wystąpiły one najprawdopodobniej w grobie 6 (E. Hollack 1900, 161; Jakobson 2009, tabl. 110:a) 19, dwa egzemplarze w grobie 23 (E. Hollack 1900, 173, ryc. 64, 173; Jakobson 2009, tabl. 129:a), po jednym zaś w grobie 46 (E. Hollack 1900, 177; Jakobson 2009, tabl. 147:a.1) 20 i 63 21. Konstrukcja pseudokuszowata wariantu Nowinka cechuje najprawdopodobniej również egzemplarz z grony szczebel, nóżka zaś ozdobiona została pierścieniami nacinanego drutu). 13 Jest to egzemplarz z trapezowatą główką, ale bez szczeblowych grzebyków. 14 W wymienionym przypadku J. Heydeck wzmiankuje o zbliżonym rozwiązaniu do egzemplarza przedstawionego w jego pracy na tablicy V:21, tj. ähnlich wie V:21 (J. Heydeck 1895, 45). 15 J. Heydeck wspomina dwie brązowe zapinki szczeblowe o kabłąku analogicznym do przedstawionego na tablicy VIII:10, zaś zakończeniu igły jak w przypadku egzemplarza z tablicy V:21: 2 Sprossenfibeln von Bronze, des Bügels wie VIII:10, das Nadelende wie V:21 (J. Heydeck 1895, 56 57). 16 Por. przyp. 10 (J. Heydeck 1895, 50). 17 J. Heydeck wymienia brązową zapinkę szczeblową, której zakończenia sprężyny są analogiczne do wyobrażonych na tablicy V:21, zaś zakończenie pochewki do przedstawionych na tablicy VIII:10: Sprossenfibel von Bronze, am Spiralende wie V:21 und am Nadelhalter-Ende wie VIII:10 (J. Heydeck 1895, 54; por. N. Åberg 1919, ryc. 182, 183). 18 W odniesieniu do zapinek z obydwu grobów J. Heydeck podaje: wie V:21 (1895, 54, 58). Rysunek zapinki, wykonany w tuszu znajduje się w kartotece zbiorów dawnego Prussia-Museum w Królewcu, przygotowywanej przez K. Voigtmanna, przechowywanej obecnie w Museum für Vor- unf Frühgeschichte w Berlinie. Za możliwość skorzystania z tzw. kartoteki K. Voigtmanna winien jestem wdzięczność dyrektorowi muzeum, prof. W. Menghinowi oraz dr. H. Wiederowi. 19 E. Hollack jako analogię podaje egzemplarz z Łęcza, wyobrażony na tabl. II:2 w pracy R. Dorra (1898). 20 Jako analogię autor publikacji wymienia egzemplarz z nekropoli w Łęczu, wyobrażony na tabl. II:11.12 w pracy R. Dorra (1898). 21 W tym ostatnim przypadku informacje o zapince zaczerpnąłem z kartoteki K. Voigtmanna, gdzie znajduje się nie tylko dokładny rysunek całej zapinki, ale także spodniej strony pseudocięciwy wraz ze sprężyną. Widoczne jest zamocowanie ramion pseudocięciwy na osi, a z rysunku wynika, że sprężyna z igłą stanowiły osobny element konstrukcyjny. Na karcie niedostrzegalne jest jedynie haczykowate zakończenie sprężyny, co należy tłumaczyć raczej wtórnym uszkodzeniem zapinki niż niestarannością rysunku. Mniej staranny rysunek zamieścił w swojej kartotece F. Jakobson (Jakobson 2009, tabl. 156:a). 328

Odwrotna strona medalu, czyli w kwestii konstrukcji zapinek szczeblowych słów kilka bu 41 w Markajmach, gm. Lidzbark Warmiński, d. Markeim, Kr. Heilsberg (kartoteka K. Voigtmanna), zapinkę szczeblową w trapezowatą główką z grobu 235 w Rževskoe, raj. Slavsk (Ржевское, рай. Славск; d. Linkuhnen, Kr. Niederung; zbiory dawnego Prussia-Museum, obecnie w kolekcji Museum für Vor- unf Frühgeschichte w Berlinie, jako tzw. Prussia-Sammlung) 22, a być może także krępą fibulę szczeblową z Tylkowa, gm. Pasym (d. Scheufelsdorf, Kr. Ortelsburg; W. Nowakowski 1998, 108, tabl. I:18; W. Menghin et alii 2007, 370, nr kat. IV.3.6) 23. Do grupy tej być może należy włączyć także część smukłych, wcześniejszych stylistycznie zapinek 24. Podsumowując należy stwierdzić, że termin Armbrustsprossenfibel stosowany był przez przedwojennych badaczy jedynie konwencjonalnie, bez powiązania z analizą konstrukcji. Skojarzenie tego określenia z powierzchownie postrzeganą formą fibuli nie było weryfikowane w okresie powojennym z uwagi na zaginięcie ogromnej części zbiorów przedwojennych muzeów gromadzących podobne zapinki, zwłaszcza Prussia-Museum oraz muzeum elbląskiego. Nieliczne publikacje, a także rysunki zamieszczone w archiwalnych notatkach archeologów okresu przedwojennego, były zbyt schematyczne, by móc zidentyfikować na ich podstawie konstrukcję; fibule przeważnie przedstawiano w rzucie z góry, co pozwalało na uwidocznienie ornamentu na szczeblach, uniemożliwiało jednak przedstawienie konstrukcji. Pojęcie Armbrustsprossenfibel zyskało na tyle oczywisty charakter, że nawet niedawno publikowane zapinki, znane autorom z autopsji, określane były tym terminem 25. W świetle analizy znalezisk z Nowinki należy postulować zwracanie bacznej uwagi na konstrukcję zapinek z późnego okresu wędrówek ludów, nie tylko szczeblowych, ale także innych, określanych konwencjonalnie jako kuszowate. Przy dopełnieniu tego warunku zapewne możliwe będzie w przyszłości wskazanie, od kiedy zaczęto stosować konstrukcję pseudokuszowatą wariantu Nowinka i w jakich typach zapinek była ona używana. Póki co, wydaje się, że konstrukcja kuszowata poprzedzała pojawienie się rozwiązań pseudokuszowatych, a ponadto, że konstrukcja kuszowata i pseudokuszowata wariantu Nowinka współwystępowały przez pewien czas. Jednak pewniejsze ustalenia wymagają zebrania istotnej próby statystycznej zapinek z dokładnymi opisami konstrukcji i powiązania ich z ewolucją form zapinek z późnego okresu wędrówek ludów. Dr Bartosz Kontny Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego ul. Krakowskie Przedmieście 26/28 PL 00-927 Warszawa bartosz.kontny@uw.edu.pl Literatura Åberg, N. 1919 Ostpreussen in der Völkerwanderungszeit, Uppsala-Leipzig. Bertašius, M. 2000 Zentrum und Peripherie bei den Westbalten. Zu den Beziehungen zwischen dem Samland 22 Za możliwość skorzystania z ww. zbiorów dziękuję niniejszym dyrektorowi muzeum, prof. W. Menghinowi. 23 Mimo, że odnaleziona niedawno zapinka została umieszczona w katalogu z wystawy poświęconej okresowi merowińskiemu (W. Menghin et alii 2007), nie dysponujemy nadal dokładnym opisem jej konstrukcji. 24 Konstrukcji takiej domyślać można się np. w przypadku zapinki grobu 317 z środkowolitewskiego cmentarzyska w Marvelė, raj. Kaunas, choć nie wynika to z opisu zabytku (M. Bertašius 2005, 81, tabl. CXLIX:1). Zabytki o konstrukcji pseudokuszowatej wystąpiły także na sambijskim cmentarzysku Mitino, raj. Kaliningrad (Mитино, рай. Калининград; d. Stantau, Kr. Königsberg) niepublikowane materiały z badań K. Skvorcova, któremu niniejszym serdecznie dziękuję za tę informację. und der Region um Kaunas vom 5. bis 8. Jh. n. Chr., Archaeologia Baltica 4, 135 160. 2005 Marvelė. Ein Gräberfeld Mittellitauens 1, Kaunas. Bitner-Wróblewska, A. et alii 2008 Ocalona historia Prus Wschodnich. Archeologiczne księgi inwentarzowe dawnego Prussia-Museum, Warszawa. Bliujienė, A. 1999 Vikingų epochos kuršių papuošalų ornamentika, Vilnius. 2006 Role of the Curonians in the Eastern Baltic Area. The Transition Process from the Late Migration Period into the Early Viking Age 25 Por. W. Nowakowski 1998, 58, 114, 126; W. Menghin et alii 2007, 370. Warto przy tym zauważyć, że W. Nowakowski zwrócił uwagę na odmienność formy cięciwy omawianych fibul, określając je jako odlewane: niem. mit eingegossener Sehne (W. No wakowski 1998, 54). 329

Bartosz Kontny (Cultural Aspects), w: M. Bertašius (red.), Transformatio mundi. The Transition from the Late Migration Period to the Early Viking Age in the East Baltic, Kaunas, 183 193. Bliujienė, A., Butkus, D. 2002 VII a. pirmosios pusės karys iš Lazdininkų (Kalnalaukio), Archeologia Lituana 3, 81 99. Brather, S. 2001 Die Armbrustsprossenfibel von Prützke. Eine baltische Fibelvariante und der frühen slawischen Brandgräber, w: M. Meyer (red.), Trans Albim fluvium. Forschungen zur vorrömischen, kaiserzeitlichen und mittelalterlichen Archäologie. Festschrift für Achim Leube zum 65. Geburtstag, Internationale Archäologie, Studia honoraria 10, Rahden/Westf., 479 492. Ciglis, J. 2007 Katalog, w: A. Bitner-Wróblewska (red.), Skarby starożytnej Łotwy, Warszawa, 317 550. Dorr, R. 1898 Die Gräberfelder Silberberge bei Lenzen und bei Serpin, Kreis Elbing aus dem V.-VII. Jahrhundert nach Christi Geburt, Elbing. Ehrlich, B. 1932 Elbing, Benkenstein und Meislatein. Ein neuer Beitrag zur Trusoforschung, Mannus 24, 399 420. 1937 Germanen und Altpreussen auf dem Boden Elbings. Die Scharnhorststrasse als vorgeschichtliches Siedlungsgebiet, Germanen-Erbe 2, 1937, 268 277. Gaerte, W. 1929 Urgeschichte Ostpreussens, Königsberg i. Pr. Gałęzowska, A. 2007 Zabytki z wschodnich terenów nadbałtyckich odnalezione w zbiorach Muzeum Archeologicznego w Poznaniu, Fontes Archaeologici Posnanienses 43, 249 295. Gavrituhin, I. O. 2005 Комлексы пражской культуры с дати ру ю- щими вещами, w: P. Kaczanowski, M. Parcze wski (red.), Archeologia o początkach Słowian. Materiały z konferencji, Kraków 19 21 listopada 2001, Kraków, 403 461. Griciuvienė, E., Grižas, G., Buža, Z. 2005 Semigallians, V-XIII cent., w: The Semigallians. Baltic Archaeological Exhibition. Catalogue, Vilnius-Riga, 23 152. Heydeck, J. 1895 Das Gräberfeld von Daumen und ein Rückblick auf den Anfang einer deutsch-nationalen Kunst, Prussia 19 (1893 95), 41 80. Heym, H. 1938 Das Gräberfeld Zohpen. Ein Beitrag zur Volksund Kulturgeschichte des nördlichen ost preuβischen Binnenlandes von 400 n. Ztrw. bis zur Ordenszeit, maszynopis dysertacji doktorskiej w zbiorach biblioteki Muzeum Archeologicznego w Poznaniu. Hollack, E. 1900 Das Gräberfeld bei Kellaren im Kreise Allenstein, Prussia 21 (1896 1900), 160 195. Jagodziński, M. F. 1997 Archeologiczne ślady osadnictwa między Wisłą a Pasłęką we wczesnym średniowieczu ka talog stanowisk, Adalbertus 3, Warszawa. Jakobson, F. 2009 Die Brandgräberfelder von Daumen und Kellaren im Kreise Allenstein, Ostpr., w: A. Bitner-Wróblewska, C. von Carnap-Bornheim, J. Ci glis, V. Hilberg, W. Nowakowski (red.), Daumen und Kellaren Tumiany i Kielary 1, Schriften des Archäologischen Landesmuseums 9, Neumünster, 29 328. Kleemann, O. 1956 Samländische Funde und die Frage der ältesten Steigbügel in Europa, w: Documenta Archaeologica Wolfgang La Baume Dedicata, Bonn, 109 122. Kowalski, J. 2000 Chronologia grupy elbląskiej i olsztyńskiej kręgu zachodniobałtyjskiego (V-VII w.). Zarys problematyki, Barbaricum 6, Warszawa, 203 266. Kulakov, V. I. (Кулаков, В. И.) 1989 Могильники западной части Мазурского Поозёрья конца V начала VIII вв. /по материалам раскопок 1878 1938 гг., Barbaricum 1, Warszawa, 148 275. 330

Odwrotna strona medalu, czyli w kwestii konstrukcji zapinek szczeblowych słów kilka 1990 Древности Пруссов VI-XIII вв., Aрхеология CCCP, Cвод Aрхеологических Источников G1-9, Moskva. Menghin, W. et alii (red.) 2007 The Merovingian Period Europe without Borders. Archaeology and history of the 5 th to 8 th centuries, Berlin. Natuniewicz, M. 2000 Nowe znaleziska ze starych wykopalisk. Ocalałe materiały archeologiczne z okresu wpływów rzymskich z okolic Elbląga, w: J. Kolendo, W. Nowakowski (red.), Antiquitates Prussiae. Studia z archeologii dawnych ziem pruskich, Warszawa, 105 206. Nowakowski, W. 1996 Das Samland in der römischen Kaiserzeit und seine Verbindungen mit dem römischen Reich und der barbarischen Welt, Veröffentlichung des Vorgeschichtlichen Seminars Marburg, Sonderband 10, Marburg-Warszawa. 1998 Die Funde der römischen Kaiserzeit und der Völkerwanderungszeit aus Masuren, Museum für Vor- und Frühgeschichte Bestandkataloge 6, Berlin. Panfil, R. 2004 Elbląskie Towarzystwo Starożytnicze (Elbinger Altertumsgesellschaft) w latach 1873 1945, maszynopis pracy magisterskiej, archiwum Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk. Pietrzak, M. 1977 Cmentarzysko pruskie z V-VII w.n.e. w Nowince, woj. Elbląg, Sprawozdania Archeologiczne 29, 151 158. Reich, Ch. 2003 Die Prussia-Sammlung im Berliner Museum für Vor- und Frühgeschichte. Geschichte und Stand der Bearbeitung, w: W. Nowakowski, M. Lemke (red.), Auf der Suche nach der Verlorenen Archäologie, Warszawa, 109 114. 2005 Die Prussia-Sammlung im Museum für Vorund Frühgeschichte, Acta Praehistorica et Archaeologica 36/37 (2004/2005), 343 354. Rudnicki, M. 2008 Bemerkungen zur Entwicklung von Armbrustsprossenfibeln aus dem Territorium der Olsztyn-Gruppe. Erste Feststellungen, w: B. Niezabitowska, M. Juściński, P. Łuczkiewicz, S. Sa dowski (red.) The Turbulent Epoch. New materials from the Late Roman Period and the Migration Period 2, Monumenta Studia Gothica 5, Lublin, 291 302. Tischler, O., Kemke, H. 1902 Ostpreussische Altertümer aus der Zeit der grossen Gräberfelder nach Christi Geburt, Königsberg i. Pr. 331