Aleksy Awdiejew (UJ), Grażyna Habrajska (UŁ) DOPEŁNIENIE SENSU W PROCESIE KOMUNIKACJI OPUBLIKOWANE W: SŁOWO W KONTEKŚCIE, RED. ALEKSANDRA KNAPIK, WŁADYSŁAW CHŁOPICKI, PIOTR CHRUSZCZEWSKI, KRAKÓW 2013, S. 15-2
Nowym kierunkiem analizy tekstu jest przejście od analizy dostrzegalnych, występujących na powierzchni, obiektów formalnych do analizy obiektów mentalnych, czyli powstających w wyniku interpretacji konfiguracji sensu, na które wskazują teksty Czym różni się takie podejście od ujęcia tradycyjnego?
UJĘCIE TRADYCYJNE W ujęciu tradycyjnym analiza tekstu zakłada, że tekst został już zrozumiany. Analiza polega na typologizacji powtarzających się zjawisk gramatycznych oraz wyodrębnianiu leksemów, czyli jednostek, zdaniem analizujących, posiadających znaczenie. W wyniku takiego działania uzyskujemy tzw. system językowy, do którego później odnosimy wszystkie nowe, analizowane teksty. Metodologia taka ogranicza się do odniesienia każdej jednostki tekstowej do wcześniej sporządzonego systemu, żeby określić miejsce takiej jednostki w tym systemie. Jednostka, której miejsce w systemie jest trudne do określenia jest odrzucana zazwyczaj do tzw. śmietnika językowego i wywołuje burzliwe dyskusje na temat jej statusu systemowego (np. zagadkowa klasa partykuł, modulantów itd.)
UJĘCIE PROPONOWANE Tekst jest dostrzegalnym obiektem rozpoczynającym komunikację, nie ma charakteru samoistnego, jest tylko bodźcem do interpretacji sensu, na który wskazuje. Sama formalna postać tekstu jest tylko ewentualnym wyborem środków językowych, umożliwiających przekazanie założonego sensu. Po momencie odbioru, postać formalna tekstu przestaje istnieć w naszej pamięci. W sytuacji standardowej nie pamiętamy tekstów, lecz konfiguracje sensów przekazane przez te teksty. Możliwość parafrazowania, czyli przekazywania sensów pokrewnych za pomocą różnych środków formalnych, wskazuje na niejednoznaczny stosunek między formalną postacią tekstów a obszarami sensów, na które te teksty wskazują.
UJĘCIE PROPONOWANE Dyskurs to pewien ustabilizowany w naszej wyobraźni obszar tematyczny, wypracowany przez interlokutorów w ciągu poprzedzającej interpretację, ustawicznej komunikacji. Interpretacja każdego wypowiedzenia nie rozpoczyna się od zera informacyjnego, jest kolejnym etapem uczestnictwa w komunikacji, z wykorzystaniem odpowiedniego obszaru dyskursu. W świadomości językowej mówiących istnieją różne dyskursy i subdyskursy, czyli różne obszary tematyczne zorganizowane i potrzebne dla realizowania aktualnych potrzeb komunikacyjnych.
UJĘCIE PROPONOWANE Każdy uczestniczący w obecnym polskim dyskursie społecznym bez trudu określi obszar tematyczny dla takich hipertermów tekstowych jak: wykształciuchy, tragedia smoleńska, podwyższenie wieku emerytalnego itd. i rozpocznie interpretację wypowiedzeń, w których te hipertermy występują, w odpowiednich obszarach tematycznych
TRZY ETAPY OPERACYJNE INTERPRETACJI WYPOWIEDZENIA 1) rozpoznanie w wypowiedzeniu zbioru jednostek znaczących (termów), 2) określenie dyskursywnego obszaru tematycznego, niezbędnego do interpretacji, 3) uzyskanie całościowego sensu komunikacyjnego przekazanego w wypowiedzeniu Najtrudniejszym etapem do badania jest etap trzeci, ponieważ każde wypowiedzenie ma charakter kreatywny, nieprzewidywalny i dąży do przekazania nowego, wcześniej niespotykanego sensu
DOPEŁNIENIE SENSU Podstawową operacją analizy tekstu jest jego standaryzacja, czyli przepisanie formalnej postaci na konfigurację najbardziej zbliżoną do przekazanego sensu Każda nieizomorficzna postać tekstu powinna być w procesie standaryzacji przepisana na odpowiednią formalną postać izomorficzną Ten zabieg operacyjny już pozwala na uzyskanie pewnego dopełnienia sensu, który formalnie nie występuje na powierzchni tekstu, a jest obecny w obszarze znaczeniowym
KONSTRUKCJE ELIPTYCZNE Janek wypił Janek wypił coś Marysia przyjechała Marysia przyjechała gdzieś Janek umówił się z Marysią Janek umówił się z Marysią na spotkanie
KONSTRUKCJE ELIPTYCZNE Ojciec w mieście Pies w budzie Stasio u koleżanki A: Gdzie byliście? W teatrze czy w kinie? B: W kinie A: Herbata czy kawa? B: Kawa B: W kinie Byliśmy w kinie A: Herbata czy kawa proponuję coś do picia: herbata czy kawa? B: Kawa Napiję się kawy
KONSTRUKCJE ELIPTYCZNE A: Odwiedziłeś matkę? B: Tak ( Odwiedziłem matkę) A: Czy Janek oddał Ci pieniądze? B: Ależ skąd! ( Oczekiwałem, że Janek odda mi pieniądze & Janek nie oddał mi pieniędzy)
ENDOFORA Kobieta, która wyszła z domu, poszła w stronę przystanku On tego nie zrobił, nasz sąsiad Kowalski kobieta = która kobieta wyszła z domu & kobieta poszła w stronę przystanku on = Kowalski Kowalski tego nie zrobił & Kowalski jest naszym sąsiadem
KONSTRUKCJE NOMINALNE bieg Janka, śpiew ptaków, warkot silnika itd. Janek biegnie ptaki śpiewają silnik warczy dom studencki studenci mieszkają w domu (studenckim) robocze ubranie ktoś pracuje w ubraniu (roboczym) poranna kawa ktoś pije kawę rano itd.
KONSTRUKCJE WERBALNE Drzewa zazieleniły się drzewa stały się zielone Janek zgłupiał Janek stał się głupi Drzewo spróchniało drzewo przemieniło się w próchno Janek zmężniał Janek stał się mężczyzną itd.
KONSTRUKCJE Z WBUDOWANĄ SPECYFIKACJĄ Janek skończył pracę, wyszedł na ulicę, zapalił papierosa Janek skończył pracę, (Janek) wyszedł na ulicę, (Janek) zapalił papierosa Janek rozpoczął przepisywanie pracy Janek planuje wyjazd do Włoch Janek chce kupić samochód itd. Janek rozpoczął coś: Janek przepisuje pracę Janek planuje coś: Janek wyjedzie do Włoch Janek chce czegoś: Janek kupi samochód itd.
KONSTRUKCJE Z WBUDOWANĄ SPECYFIKACJĄ Jankowi podobał się wyjazd do Włoch Jankowi podobało się wykonanie sonaty Mozarta Spotkałem żonę Pracuję w domu Trzyma papieros w ustach itd. Spotkałem żonę spotkałem (pana, twoją) żonę Pracuję w domu pracuję w (swoim) domu Trzyma papierosa w ustach trzyma papierosa w (swoich) ustach itd.
KOMPRESJE I KONDENSACJE Tylko Marysia przyszła Oczekiwano, że przyjdzie więcej niż jedna osoba Przyszła jedna osoba (=Marysia) Pozostałe osoby nie przyszły
METONIMIA Amerykanie zbombardowali Bagdad Kraków wygrał przetarg Amerykanie zbombardowali Bagdad Amerykańscy lotnicy zbombardowali Bagdad Kraków wygrał przetarg Pracownicy krakowskiej firmy wygrali przetarg
Podstawową jednostką komunikacyjną jest treść, na którą wskazuje dokonana forma czasownika, gdyż forma niedokonana jest zazwyczaj tylko elementem scenariusza, który otwiera forma dokonana Marysia wyszła z domu Marysia wyszła do kina (t-2) Marysia znajduje się w jakimś pomieszczeniu / wewnątrz pomieszczenia (w domu) (t-1) Marysia wychodzi z tego pomieszczenia (z domu) (t0) Marysia znajduje się poza tym pomieszczeniem / na zewnątrz pomieszczenia (poza domem) (t-2) ZNAJDOWAĆ SIĘ [KTOŚ, GDZIEŚ1: WEWNĄTRZ CZEGOŚ] (t-1) WYCHODZIĆ [KTOŚ, NA ZEWNĄTRZ CZEGOŚ] (t0) ZNAJDOWAĆ SIĘ [KTOŚ, GDZIEŚ2: NA ZEWNĄTRZ CZEGOŚ]
Forma niedokonana czasownika nie podlega negacji, ponieważ jej negacja nie ma sensu komunikacyjnego Marysia nie szyła Marysia nie umie szyć Marysia robiła coś innego itd. On nie pisał On robił coś innego On nie był pisarzem On był pisarzem / naukowcem, ale z jakiegoś powodu nie pisał itd. W tym przypadku negacja ma charakter nieokreślony, w odróżnieniu od negacji typu: Marysia nie uszyła sukienki On nie napisał książki gdzie nie nastąpiła oczekiwana sytuacja wykonania
Dla niektórych predykatów okazało się, że ich postać formalna nie odpowiada, żadnemu z ogniw tego scenariusza Janek schował skarpetki Janek się wyspał Skarpetki Janka nie leżą na wierzchu Janek nie jest śpiący (t-2) Skarpetki Janka leżą na wierzchu (t-1) Janek chowa skarpetki (t0) Skarpetki nie leżą na wierzchu (t-4) Janek jest śpiący (t-3) Janek kładzie się spać (t-2) Janek śpi (t-1) Janek się budzi (t0) Janek nie jest śpiący
SCENARIUSZE LOGICZNE Marysia wyzdrowiała Janek wylał herbatę itd. Marysia chorowała & Marysia jest zdrowa Herbata była w naczyniu (szklance, filiżance, kubku itd.) & Herbaty nie ma w naczyniu itd. (t -3 ): Marysia chorowała; (t -2 ): Marysia zdrowiała; (t -1 ): Marysia wyzdrowiała; (t 0 ): Marysia jest zdrowa itd. (t -2 ): Herbata była w szklance; (t -1 ): Janek wylał herbatę; (t 0 ): Herbaty nie ma w szklance itd.
SCENARIUSZE WYMAGAJĄCE ODWOŁANIA DO REGUŁ HEURYSTYCZNYCH Janek spłoszył ptaki Janek spłoszył ptaki & Ptaki odleciały (t -4 ): Ptaki siedziały w miejscu LOC i ; (t -3 ): Janek zbliżył się do miejsca LOC i ; (t -2 ): Janek celowo lub niechcący spłoszył ptaki; (t -1 ): Ptaki odleciały (t 0 ): Ptaki nie siedzą w miejscu LOC i ;
Reguły heurystyczne umożliwiają również interpretację hipertermów, czyli takich termów, które wskazują na szerszy obszar sensu, objęty różnymi standardami semantycznymi lub scenariuszami, choć te termy same nie są składnikami tych standardów czy scenariuszy Podziemie wypowiedziało walkę władzy Ludzie, którzy działają w ukryciu (wypowiedzieli walkę władzy) Marysia uprawia nierząd Marysia uprawia z kimś seks & Ten ktoś za to płaci Marysi Komisarz prowadzi śledztwo Komisarz szuka dowodów przestępstwa = Komisarz szuka kogoś, kto złamał prawo ŚLEDZTWO: SZUKAĆ [KTOŚ, DOWODÓW PRZESTĘPSTWA] PRZESTĘPSTWO: ZŁAMAĆ PRAWO [KTOŚ]
Celem uzyskania dopełnień sensu w procesie analizy tekstu jest utworzenie globalnej partytury znaczeń, na które ten tekst wskazuje Taka partytura będzie formalnym odpowiednikiem stanu standardowego zrozumienia tekstu W zależności od długości analizowanego tekstu cały obszar jego rozumienia ulega znacznej komplikacji, ze względu na zwiększenie ilości składników przekazanego sensu