BEZPIECZEŃSTWO ENERGETYCZNE DANII

BEZPIECZEŃSTWO ENERGETYCZNE DANII Autor: Paweł Frączek, Maciej Kaliski ("Rynek Energii" - czerwiec 2015 r.) Słowa kluczowe: bezpieczeństwo energetyczne, polityka energetyczna Danii, rynek energii Streszczenie. W artykule skoncentrowano się na zmianach w polityce energetycznej Danii oraz wpływie tych zmian na bezpieczeństwo energetyczne kraju. Omawiając zmiany w polityce energetycznej Danii, jakie wystąpiły w minionym półwieczu, wskazano na ich przyczyny. Zwrócono uwagę na odkrycie złóż gazu ziemnego i ropy naftowej oraz na działania, które dotyczą zwiększenia znaczenia odnawialnych źródeł energii. Rozważania te były podstawą do oceny wpływu zmian w polityce energetycznej na bezpieczeństwo energetyczne Danii. 1. WSTĘP W minionym półwieczu w Danii radykalnie zmienił się sposób prowadzenia polityki energetycznej. Zmiany te zostały zapoczątkowane po kryzysie naftowym lat 70. XX wieku. Wymusił on podjęcie działań na rzecz poprawy bezpieczeństwa energetycznego kraju. Współcześnie Dania jest uznawana za wzorzec dla innych krajów, które dążą do dostosowania swej polityki energetycznej do współczesnych wyzwań. Celem artykułu jest próba oceny wpływu zmian w polityce energetycznej na bezpieczeństwo energetyczne Danii. Przedstawiając te zmiany szczególny nacisk położono na kwestie odkrycia złóż gazu ziemnego i ropy naftowej oraz na działania zwiększające znaczenie odnawialnych źródeł energii (OZE). 2. ISTOTA BEZPIECZEŃSTWA ENERGETYCZNEGO KRAJU Zapewnienie bezpieczeństwa dostaw energii jest obecnie jednym z głównych celów prowadzenia polityki energetycznej kraju. W tradycyjnym, wąskim ujęciu pojęcie to dotyczyło zapewnienia ciągłości dostaw nośników energii oraz posiadania bezpiecznej rezerwy mocy wytwórczej. Współcześnie, ze względu na złożoność uwarunkowań gospodarczych, do skutecznego realizowania polityki energetycznej kraju niezbędne jest szerokie ujmowanie kwestii bezpieczeństwa energetycznego. Oznacza to w szczególności konieczność równoczesnego zwrócenia uwagi na kwestie [1, 9, 12, 22]: dostępności surowców energetycznych gwarantującej ciągłość ich dostawy, konkurencyjności cenowej poszczególnych źródeł energii, co wiąże się z takim prowadzeniem polityki energetycznej, aby minimalizować poziom cen energii dla odbiorców final-

nych z uwzględnieniem konkurencyjności krajowej gospodarki, akceptowalności ekologicznej, związanej z minimalizowaniem negatywnych konsekwencji oddziaływania przedsiębiorstw energetycznych na kształt środowiska naturalnego, liberalizacji rynku energii i integracji tego rynku, wypełnienia międzynarodowych zobowiązań kraju w zakresie polityki energetycznej (w odniesieniu do krajów członkowskich UE oznacza to w szczególności konieczność wypełnienia międzynarodowych zobowiązań dotyczących pakietu energetyczno-klimatycznego i pakietu liberalizacyjnego), minimalizowania ryzyka przerw w dostawach nośników energii wynikających ze złego stanu infrastruktury i z minimalizowania związanego z tym ryzyka politycznego. Realizowana polityka energetyczna musi całościowo podchodzić do czynników decydujących o bezpieczeństwie energetycznym kraju. Jedynie takie ujęcie problematyki bezpieczeństwa energetycznego oraz zaangażowanie różnych podmiotów (m.in. rządu, samorządów, inwestorów, organizacji ekologicznych, odbiorców finalnych) zainteresowanych tą problematyką może ułatwiać wypracowanie i utrzymanie szeroko rozumianego bezpieczeństwa energetycznego kraju [13, 21]. To całościowe podejście powinno pozwolić na takie kształtowanie polityki energetycznej, aby zagwarantować konkurencyjny poziom cen energii odbiorcom finalnym i jednocześnie pewność jej dostaw z uwzględnieniem ochrony środowiska naturalnego. 3. ZMIANY STRUKTURY ŹRÓDEŁ ENERGII PIERWOTNEJ W DANII Dania jest stosunkowo niewielkim powierzchniowo krajem o skromnych zasobach demograficznych oraz surowcowych. Z tego względu duński rynek energii jest niewielkim w porównaniu do rynku krajów UE (tab. 1.). W minionym półwieczu w polityce energetycznej Danii zaszły zasadnicze zmiany wymuszone początkowo przez kryzys naftowy lat 70. XX wieku. Przed jego wybuchem polityka energetyczna Danii charakteryzowała się: dominującym udziałem ropy naftowej w strukturze źródeł energii pierwotnej (w 1972 r. zaspokajała ponad 90% zapotrzebowania na energię pierwotną w tym kraju), oparciem sektora transportu, ogrzewania mieszkań oraz produkcji energii elektrycznej na spalaniu ropy naftowej, niewielką sprawnością sektora energii.

Tabela 1. Wybrane dane charakteryzujące sektor energii Niemiec i UE-28 [5] Wyszczególnienie Dania UE-28 PKB w 2013 r., mld euro 249,1 13 067,7 PKB per capita w 2013 r., 44,4 23,4 tys. /osoba Liczba ludności w 2013 r., tys. osób 5 612 508 367 Zużycie energii pierwotnej 18,1 1 683,5 w 2012 r., Mtoe Zużycie energii per capita 322,5 3 318,0 w 2012 r., kgoe/osoba Produkcja energii elektrycznej 30,7 3 295,2 w 2012 r., TWh Zużycie energii elektrycznej 5 618 5 515,0 per capita w 2012 r., kwh/osoba Zużycie węgla ogółem w 2012 2,5 293,9 r., Mtoe Emisja CO 2 per capita w 2012 7 770 7 873,0 r., kg CO 2 /cap Emisja CO 2 w przeliczeniu na 209,0 340,0 jednostkę PKB w 2012 r., tony CO 2 /M 05 toe tona oleju ekwiwalentnego Wywołane kryzysem zmiany w polityce energetycznej były nakierowane głównie na zwiększenie bezpieczeństwa energetycznego kraju. Wiązało się to ze zmniejszeniem udziału ropy naftowej w bilansie energetycznym kraju oraz z ograniczeniem zużycia energii pierwotnej, zdywersyfikowaniem struktury jej źródeł oraz poprawą efektywności sektora energii. Szczególnie radykalnie zmiany modernizacyjne przebiegały w latach 70. i 80. XX wieku (rys. 1.). Zmiany w strukturze źródeł energii pierwotnej w minionych czterech dekadach dotyczyły głównie: ograniczenia roli ropy naftowej (konsekwencja kryzysu naftowego i wywołanego nim skokowego wzrostu cen ropy naftowej), zwiększenia zużycia węgla kamiennego, który przejął blisko połowę udziału ropy naftowej w bilansie energetycznym, wprowadzenia, począwszy od lat 80. XX wieku, gazu ziemnego, który stopniowo przejął znaczną część udziału węgla i ropy naftowej, bardzo szybkiego upowszechnienia OZE, które w szczególności w ostatniej dekadzie - odebrały znaczną część udziału węgla kamiennego.

100% 80% 60% 40% 20% 0% 1965 1969 1973 1977 1981 1985 1989 1993 1997 2001 2005 2009 2013 ropa naftowa Gaz Węgiel Hydro Inne OZE Rys. 1. Struktura źródeł energii pierwotnej w Danii w latach 1965-2013 [2] Podstawą zmiany polityki energetycznej były kolejne plany przyjmowane przez rząd. Ich istotą było wskazywanie kierunków zmian oraz narzędzi służących ich dokonaniu [16]. Oprócz planów polityki energetycznej Danii sporządzonych przez instytucje państwa istotne znaczenie miały plany przygotowywanych przez zespoły niezależnych naukowców. Ich opracowania pozwoliły na uświadomienie społeczeństwu możliwości wyboru różnych opcji zmian w sektorze oraz potrzeby realnej dyskusji między zwolennikami różnych wariantów zmian [6, 8, 17, 18]. Istotna jest także ciągłość duńskiej polityki energetycznej, związana z konsensusem co do kierunków przyszłej polityki energetycznej Danii, zawartym między przedstawicielami przemysłu, instytucji państwa oraz społeczeństwa. Duże znaczenie dla zmiany polityki energetycznej Danii ma także postawa społeczeństwa wobec tej polityki. Współcześnie w społeczeństwie dominuje pogląd, że podstawą polityki energetycznej powinna być koncepcja rozwoju zrównoważonego i trwałego. Kierunek ten jest szczególnie mocno obserwowany w Danii od końca lat 80. XX wieku, po publikacji raportu Światowej Komisji ds. Środowiska i Rozwoju (tzw. raportu Brundtland). Należy podkreślić, że społeczeństwo duńskie jest gotowe ponosić większe koszty energii w zamian za gwarancję, że przyczynia się to do ochrony środowiska. Sektor energii w Danii charakteryzuje się zróżnicowaną strukturą źródeł energii pierwotnej. Mimo ograniczenia roli ropy naftowej w dalszym ciągu ma ona największy udział (36,4% w 2013 r.) w bilansie energetycznym Danii [2]. Obok tego paliwa po ponad 18% udziału miały węgiel i gaz ziemny. Należy podkreślić ponad 24% udział OZE w bilansie energetycznym kraju. Szczególnie istotne jest szybkie zwiększanie udziału OZE w produkcji energii elektrycznej w latach 2000-2013 zużycie OZE do produkcji energii elektrycznej wzrosło o 186,9%, a zużycie ropy naftowej, gazu ziemnego i węgla spadło odpowiednio o 92,1%, 61,2% oraz 14,3%.

W wyniku tych zmian w latach 2000-2013 udział OZE (głównie energia z wiatru i biomasa) w produkcji energii elektrycznej wzrósł z 15,4 do 46,0% (rys. 2.). Oprócz OZE głównymi źródłami energii elektrycznej w Danii są węgiel kamienny i gaz ziemny (odpowiednio 41,1% i 9,8% w 2013 r.). 100% 80% 60% 40% 20% 0% 1994 1995 1996 1997 1998 Ropa naftowa Gaz ziemny Węgiel Odpady OZE 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Rys. 2. Struktura zużycia nośników energii do produkcji energii elektrycznej [4] 4. ZMIANA POLITYKI ENERGETYCZNEJ A BEZPIECZEŃSTWO ENERGETYCZNE DANII Zmiany polityki energetycznej przyczyniły się do zwiększenia niezależności energetycznej Danii. Wiązało się to m.in.: z odkryciem i wprowadzeniem do eksploatacji w początku lat 80. XX wieku złóż ropy naftowej i gazu ziemnego, z zastąpieniem ropy naftowej przez węgiel kamienny stosowany jako paliwo w wysokosprawnych elektrowniach węglowych, ze zwiększeniem znaczenia odnawialnych źródeł energii (głównie energii z wiatru oraz biomasy), co przyczyniło się do zwiększenia udziału własnych źródeł energii w bilansie energetycznym, z rozbudową sieci przesyłowej energii elektrycznej oraz połączeń systemów energetycznych krajów nordyckich, z radykalnym ograniczeniem energochłonności duńskiej gospodarki. Dzięki odkryciu i wprowadzeniu do eksploatacji złóż gazu ziemnego i ropy naftowej w 1997 r. Dania po raz pierwszy stała się w pełni wystarczalna energetycznie. Niezbędnym elementem zwiększenia roli tych surowców była budowa niezbędnej infrastruktury transportowej oraz połączeń z systemami gazowniczymi innych krajów.

W kolejnych latach, wskutek wyczerpywania się złóż tych paliw, należy oczekiwać osłabienia roli Danii jako znaczącego eksportera surowców energetycznych na unijnym rynku energii. Należy dodać, że w Danii nie podejmuje się współcześnie działań zmierzających do nadania ropie naftowej roli, jaką miała przed kryzysem naftowym. Jest to konsekwencją świadomego wyboru, aby ograniczać stosowanie paliw konwencjonalnych. Dania, będąc ważnym unijnym eksporterem ropy naftowej i gazu ziemnego, jest jednocześnie znaczącym importerem węgla kamiennego. Dla zapewnienia bezpieczeństwa dostaw tego surowca jest on pozyskiwany z kilku krajów, co gwarantuje, że dostawy te nie zostaną zdominowane przez jednego dostawcę. Dania dysponuje również portami przeładunkowymi przystosowanymi do importu węgla na dużą skalę. Należy podkreślić, że odnotowywane od lat 70. XX wieku zwiększenie znaczenia węgla kamiennego wiązało się z jego spalaniem w wysokosprawnych instalacjach energetycznych oraz z rozwojem odpowiednich technologii energetycznych. W wyniku tych działań w końcu XX wieku duńskie elektrownie węglowe były zaliczane do najbardziej wydajnych na świecie. Infrastruktura była także przystosowana do wychwytywania znacznej części zanieczyszczeń atmosfery [3]. Począwszy od ostatniej dekady XX wieku, nastąpiło szybkie ograniczenie znaczenia węgla kamiennego, wynikające z dążenia do ograniczenia emisji zanieczyszczeń atmosfery. Wiązało się to z przyjęciem w 1988 r. przepisów zabraniających stosowania ogrzewania elektrycznego w nowych budynkach, które mają dostęp do sieci ciepłowniczej lub do sieci gazowniczej [11]. Promowanie przez te przepisy rozwoju sieci ciepłowniczych wiązało się ze spalaniem w instalacjach kogeneracyjnych gazu ziemnego, którego zasoby gwarantowały niezależność od importu surowców. Należy podkreślić, że instalacje kogeneracyjne w 2013 r. stanowiły 60,8% mocy zainstalowanej w duńskim systemie elektroenergetycznym. Upowszechnienie instalacji kogeneracyjnych przyczyniło się do poprawy efektywności duńskiego sektora energii. W wyniku działań na rzecz ograniczenia energochłonności w Danii udało się doprowadzić do wzrostu gospodarczego kraju w bez zwiększenia energochłonności gospodarki. Począwszy od ostatniej dekady XX wieku, obserwuje się szybko rosnący udział OZE, co przyczynia się do wzrostu bezpieczeństwa energetycznego Danii. W kolejnych latach, zgodnie z priorytetami duńskiej polityki w tym zakresie, znaczenie tych paliw w zapewnieniu bezpieczeństwa energetycznego kraju wzrośnie. Zmiana roli OZE w bilansie energetycznym Danii wiąże się głównie z upowszechnianiem farm wiatrowych, będących znaczącym źródłem energii w tym kraju. Upowszechnienie tego źródła energii oznacza zwiększenie znaczenia własnych źródeł energii, a w konsekwencji przyczynia się do poprawy bezpieczeństwa energetycznego kraju.

Dynamika zwiększenia udziały OZE wskazuje na dużą determinację aktorów duńskiego sektora energii w zakresie prowadzenia działań modernizacyjnych w sektorze. W kolejnych latach należy oczekiwać dalszego wzrostu znaczenia OZE, co wiąże się z dążeniem do realizacji celów Energy Strategy 2050 nakierowanej na całkowite wyeliminowanie paliw konwencjonalnych. Podejście to wynika z ustaleń duńskiej komisji ds. zmian klimatu (ang. Danish Commission on Climate Change Policy), która w 2010 r. stwierdziła, że możliwe jest podjęcie działań, dzięki którym realizowana polityka energetyczna pozwoli na całkowite uniezależnienie się od paliw stałych [20]. Oprócz wyeliminowania uzależnienia od paliw konwencjonalnych celem polityki energetycznej Danii do 2050 r. będą kwestie [20]: zwiększenia bezpieczeństwa dostaw nośników energii zadanie to jest utrudnione z powodu rosnące na świecie koncentracja zakupów surowców energetycznych w krajach o niewielkiej politycznej przewidywalności, ograniczenia zmian klimatycznych związanych z prowadzoną gospodarką energetyczną, co wiąże się z dążeniem do ograniczenia do 2050 r. emisji gazów cieplarnianych o 80-95% w porównaniu z poziomem z 1990 r. Osiągnięcie tych celów oznacza konieczność prowadzenia gospodarki energetycznej opartej na stosowaniu niskoemisyjnych źródeł energii, co ma się przyczynić do zwiększenia konkurencyjności duńskiej gospodarki. Będzie się to w szczególności wiązało z poprawą konkurencyjności duńskich przedsiębiorstw prowadzących działalność opartą na stosowaniu przyjaznych dla środowiska technologii oraz z dalszym zwiększaniem roli OZE w ogrzewaniu budynków. Dla bezpieczeństwa energetycznego Danii istotne znaczenie ma także rozbudowa sieci przesyłowej energii elektrycznej oraz połączeń systemów energetycznych krajów nordyckich. Inwestycje te przyczyniają się do zwiększenia pewności dostaw oraz ułatwiają przesył energii między krajami nordyckimi, a także pozwoliły na uzyskiwanie przychodów z tranzytu energii elektrycznej z krajów nordyckich do krajów Europy centralnej. Cechą rynku energii w Danii jest także istnienie rozbudowanego systemu energetycznego oraz wzajemne powiązanie systemów elektroenergetycznego i ciepłowniczego połączonych z istnieniem instalacji kogeneracyjnych rozsianych po kraju. Ważną rolę w zapewnieniu bezpieczeństwa energetycznego kraju odgrywają dwa podziemne magazyny gazu ziemnego pozwalające na przechowanie około 27% rocznego zapotrzebowania na gaz ziemny w tym kraju przy średniej dla krajów UE 19,7%. Magazyny te pełnią także istotną funkcję w bilansowaniu gazu w Danii [14, 19]. Duże znaczenie dla bezpieczeństwa energetycznego kraju ma liberalizacja duńskiego rynku energii, który jest współcześnie częścią nordyckiego rynku energii. Liberalizacja rynku wymusiła poprawę efektywności przedsiębiorstw energetycznych oraz przyczynia się do poprawy bezpieczeństwa energetycznego kraju. Ważnym aspektem poprawiającym bezpieczeństwo energetyczne Danii jest handel energią elektryczną i gazem ziemnym na giełdzie energii.

Przyczynia się to do obniżenia cen energii elektrycznej i gazu ziemnego odbiorcom finalnym [7, 10]. Dla oceny poziomu bezpieczeństwa energetycznego stosuje się wskaźniki pokazujące stopień dywersyfikacji struktury źródeł energii pierwotnej, uzależnienie od importu nośników energii oraz samowystarczalność (tab. 2.). Tabela 2. Wskaźniki bezpieczeństwa energetycznego [1, 15] Nazwa wskaźnika Wskaźnik Stirlinga Wskaźnik DESS Formuła W ST W DESS m a j Ln( a j) j 1 m a j 1 j ln( a Ln( m) j ) Wartość oczekiwana Im wyższa, tym lepsza Im wyższa, tym lepsza a udział poszczególnych źródeł energii pierwotnej, m liczba nośników energii pierwotnej, DESS wskaźnik dywersyfikacji źródeł energii, m liczba nośników energii Dzięki zmianie polityki energetycznej Dania jest współcześnie jednym z najbardziej bezpiecznych energetycznie krajów. Na wysoki stopień bezpieczeństwa energetycznego Danii wskazuje poziom wskaźników ilustrujących stopień dywersyfikacji struktury źródeł energii pierwotnej (rys. 3, 4 i 5). Ceny energii elektrycznej i gazu ziemnego dla odbiorców finalnych w Danii są na poziomie wyższym od średniej dla krajów UE. Jednocześnie poziom tych cen dla odbiorców przemysłowych jest zbliżony do średniej dla krajów unijnych (tab. 3.). 2 1,5 1 0,5 0 1995 r. 2000 r. 2005 r. 2010 r. 2011 r. 2012 r. UE-28 Dania Rys. 3. Wskaźnik Stirlinga dla Danii oraz krajów UE-28 w latach 1995-2013 [5]

1 0,8 0,6 0,4 0,2 0 1995 r. 2000 r. 2005 r. 2010 r. 2011 r. 2012 r. UE-28 Dania Rys. 4. Wskaźnik DESS dla Danii i krajów UE-28 w latach 1995-2013 [5] 60% 40% 20% 0% -20% -40% -60% 1995 r. 2000 r. 2005 r. 2010 r. 2011 r. 2012 r. UE-28 Dania Rys. 5. Wskaźnik niezależności energetycznej Danii oraz krajów UE-28 w latach 1995-2013 [5] Należy podkreślić, że wyższy od średniej poziom cen dla odbiorców finalnych nie wywołuje protestów społeczeństwa zainteresowanego poprawą stanu środowiska naturalnego i godzącego się na ponoszenie kosztów z tym związanych. Jednocześnie należy podkreślić, że stosunkowo wysokie ceny energii nie są dotkliwe dla społeczeństwa duńskiego dysponującego ponadprzeciętnym dochodem na tle krajów UE.

Tabela 3. Ceny energii elektrycznej i gazu ziemnego w Danii oraz krajach UE-28 wg Eurostatu w 2014 r. [Euro/kWh] Średnia UE-28 Cena gazu dla odbiorców domowych ców przemysłowych dla odbiorców domo- odbiorców przemysłowych Cena gazu dla odbior- Cena energii elektrycznej Cena energii elektrycznej dla wych 0,072 0,037 0,208 0,120 Dania 0,088 0,036 0,304 0,088 5. PODSUMOWANIE Zmiany polityki energetycznej, jakie wystąpiły w minionych czterdziestu latach w Danii, doprowadziły do radykalnej poprawy bezpieczeństwa energetycznego kraju. Szczególnie istotne było odkrycie i wprowadzenie do eksploatacji złóż ropy naftowej i gazu ziemnego oraz dokonujący się szybko wzrost znaczenia OZE w bilansie energetycznym kraju. Działania te przyczyniły się do stworzenia alternatywy dla importowanych surowców energetycznych. Współcześnie wysoki poziom bezpieczeństwa energetycznego kraju wiąże się m.in. z kwestią posiadania zdywersyfikowanej struktury źródeł energii pierwotnej, niewielką energochłonnością gospodarki, posiadaniem połączeń systemu energetycznego z systemami innych krajów oraz z liberalizacją sektora energii. Jest to możliwe dzięki dużej konsekwencji w dokonywaniu zmian polityki energetycznej oraz dzięki poparciu społecznemu dla prowadzenia polityki energetycznej w sposób zrównoważony. W wyniku tych zmian współcześnie duńska polityka energetyczna jest uznawana za wzorzec dla innych krajów, które podejmują działania na rzecz poprawy swego bezpieczeństwa energetycznego. LITERATURA [1] Aslani A., Antila E., Kau-Fui V.W.: Comparative analysis of energy security in the Nordic countries: The role of renewable energy sources in diversification, Journal of Renewable and Sustainable Energy, 2012, nr 4. [2] BP, BP Statistical Review of World Energy, 2014. [3] Czarny R.M.: Państwa regionu nordyckiego wobec problemu bezpieczeństwa energetycznego, w: Cziomer E., Międzynarodowe bezpieczeństwo energetyczne w XXI wieku, Krakowska Szkoła Wyższa im. Andrzeja Frycza Modrzejewskiego, Kraków 2009.

[4] DEA, Energy Statistics 2013, 2014. Przywołane z www.ens.dk. [5] EU, EU energy and transport in figures. Statistical pocketbook, Directorate-General for Energy and Transport, 2014. [6] Frączek P.: Polityka energetyczna krajów nordyckich, w: Borowiecki R., Jaki A. (red.), Restrukturyzacja w obliczu wyzwań gospodarki globalnej, Fundacja Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków 2014, s. 77-85 [7] Frączek P., Kaliski M.: The deregulation of natural gas markets and its consequences for gas recipients in the EU, Archives of Mining Sciences, vol. 54, no. 4, 2009. [8] Frączek P.: The modernization of the energy sector in Denmark, Archives of Mining Sciences, 2015, vol. 60, s. 387-401. [9] Hayashi M., Hughes L.: The Fukushima nuclear accident and its effect on global energy security, Energy Policy, 2013, nr 42, s. 221-231. [10] Hellmer S., Warell L.: On the evaluation of market power and market dominance The Nordic electricity market, Energy Policy, 2009, pp. 3235-3241. [11] Jacobsen A.: Energy mix in Denmark, www.dundee.ac.uk/cepmlp/.../car2_ajacobsen.pdf [12] Johnson C., Boersma T.: Energy (in)security in Poland the case of shale gas, Energy Policy 2013, nr 53, s. 389-399. [13] Kaliski M., Frączek P.: Uwarunkowania wzrostu znaczenia gazu ziemnego w Danii, Rynek Energii, Kaprint, 2013, nr 3, s. 101-107. [14] Kaliski M., Sikora A., Krupa M.: Rynek gazu ziemnego w Danii: analogia w Polsce? w: red. nauk. R. Borowiecki, M. Dziura, Globalne i regionalne wyzwania restrukturyzacji przedsiębiorstw i gospodarek; Fundacja Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, 2012, pp. 429 443. [15] Kaliski M., Staśko D.: Bezpieczeństwo energetyczne w gospodarce paliwowej Polski, IGSMiE PAN, 2006. [16] Lipp J.: Lessons for effective renewable electricity policy from Denmark, Germany and the United Kingdom, Energy Policy, 2007, nr 35, s. 5481-5495 [17] Lund H.: Choince Awereness: The Development od Technological and Institutional Choices in the Public Debate of Danish Energy Planning, Journal of Environmental Policy & Planing, 2000, nr 2, s. 249-259.

[18] Lund H.: The implementation of renewable energy systems. Lessons learned from the Danish case, Energy, 2010, nr 35, s. 4003 4009. [19] Siemek J., Kaliski M., Nagy S., Sikora A., Krupa M.: Analiza procesów liberalizacyjnych rynku gazu ziemnego w Czechach, Danii, Niemczech i Słowacji a liberalizacja Polskiego rynku gazu w odniesieniu do wymogów dyrektyw i polityki Komisji Europejskie, w: red. nauk. R. Borowiecki, M. Dziura, Globalne i regionalne wyzwania restrukturyzacji przedsiębiorstw i gospodarek; Fundacja Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, 2012, pp. 445-455. [20] The Danish Government, 2011, Energy strategy 2050 from coal, oil and gas to green energy. Przywołane z http://www.ens.dk/documents/netboghandel%20- %20publikationer/2011/Energy_Strategy_2050.pdf [21] Żmijewski K.: Innowacyjne rozwiązania w energetyce wyciąg propozycji zawartych w Białej Księdze NPRE, Polityka Energetyczna, 2011, t. 14, z. 2. [22] Żmijewski K.: Wymiary energetycznego bezpieczeństwa, Energetyka Cieplna i Zawodowa, 2007, nr 5. ENERGY SECURITY OF DENMARK Key words: energy security, energy policy of Denmark, energy market Summary. The article focuses on changes in energy policy of Denmark and the impact of these changes on the energy security of the country. While discussing the changes in energy policy of Denmark which occurred in the past half-century the causes of these changes have been pointed put. The attention was drawn to the finding of natural gas and crude oil, and the actions to increase the importance of renewable energy sources. These considerations were the basis for assessing the impact of changes in energy policy on energy security in Denmark. Paweł Frączek, dr, Uniwersytet Rzeszowski, Wydział Ekonomii, Zakład Ekonomiki Inwestycji i Zarządzania Strategicznego, pfraczek@univ.rzeszow.pl Maciej Kaliski, prof. dr hab. inż., AGH Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Wiertnictwa, Nafty i Gazu, Katedra Inżynierii Gazownictwa, kaliski@agh.edu.pl