Zwalczanie wychowania religijnego w szkołach w latach

Chmielewski-STRONY_1+2+3 17-11-06 09:45 Page 3 Witold Jan Chmielewski Zwalczanie wychowania religijnego w szkołach w latach 1944 1950 Akademia Ignatianum w Krakowie Kraków 2017

Akademia Ignatianum w Krakowie, 2017 Recenzenci Prof. zw. dr hab. Karol Poznański Ks. prof. zw. dr hab. Edward Walewander Redakcja Anna Grochowska-Piróg Projekt okładki i stron tytułowych PHOTO DESIGN Lesław Sławiński Skład i łamanie Pracownia Edytorska MJP Jacek Pawłowicz ISBN 978-83-7614-344-6 Akademia Ignatianum w Krakowie ul. Kopernika 26 31-501 Kraków tel. 12 39 99 620 wydawnictwo@ignatianum.edu.pl http://wydawnictwo.ignatianum.edu.pl Dystrybucja: Wydawnictwo WAM tel. 12 62 93 254 255 faks 12 62 93 496 e mail: handel@wydawnictwowam.pl

Spis treści Wykaz ważniejszych skrótów...................................... 9 Wstęp........................................................ 11 1. Stosunek władz oświatowych do religii w szkole w okresie PKWN i Rządu Tymczasowego......................................... 17 2. Religia w szkole w okresie Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej.......................... 45 3. Inicjatywy w zakresie ograniczenia nauki religii i wychowania religijnego po wyborach do Sejmu 19 stycznia 1947 roku....................... 73 4. Kontrola wychowania religijnego w szkole.......................... 105 5. Zaprogramowane ograniczanie i likwidowanie wychowania religijnego dzieci i młodzieży szkolnej..................................... 161 Zakończenie.................................................. 225 Bibliografia................................................... 229 Aneksy...................................................... 241 Spis tabel..................................................... 275 Indeks osób................................................... 277 Summary: Elimination of Religious Education in Polish Schools in the Years 1944 1950................................................. 283 Zusammenfassung: Bekämpfung der Religionserziehung in den polnischen Schulen in den Jahren 1944 1950............................... 285

Contents List of abbreviations............................................. 9 Introduction................................................... 11 1. The attitude of the educational authorities towards religious education in schools in the period of the Polish Committee of National Liberation and the Provisional Government of the Republic of Poland................. 17 2. Religious education in schools in the period of the provisional Government of National Unity.................................. 45 3. Initiatives referring to reducing religious education after the elections to the Sejm, 19th January 1947..................................... 73 4. The control of forms of religious influence among pupils.............. 105 5. The systematic reduction and elimination of religious education in schools.. 161 Conclusion................................................... 225 Bibliography.................................................. 229 Appendixes................................................... 241 List of tables.................................................. 275 Name index................................................... 277 Summary: Elimination of Religious Education in Polish Schools in the Years 1944 1950................................................. 283 Zusammenfassung: Bekämpfung der Religionserziehung in den polnischen Schulen in den Jahren 1944 1950............................... 285

Inhaltsverzeichnis Abkürzungsverzeichnis........................................... 9 Vorwort...................................................... 11 1. Verhältnis der Bildungsbehörde zum Religionsunterricht in der Schule in der Zeit des Polnischen Komitees der Nationalen Befreiung sowie der Übergangsregierung........................................... 17 2. Religion in der Schule zur Zeit der Übergangsregierung der Nationalen Einheit..................................................... 45 3. Initiativen zur Einschränkung des Religionsunterrichts und der religiösen Erziehung nach den Parlamentswahlen am 19. Januar 1947............. 73 4. Kontrolle über die Formen religiöser Beeinflussung der Schüler......... 105 5. Vorprogrammierte Einschränkung und Abschaffung der Religionserziehung der Kinder und Schuljugend..................... 161 Schlusswort................................................... 225 Literatur..................................................... 229 Anhang...................................................... 241 Tabellenverzeichnis............................................. 275 Personenverzeichnis............................................. 277 Summary: Elimination of Religious Education in Polish Schools in the Years 1944 1950................................................. 283 Zusammenfassung: Bekämpfung der Religionserziehung in den polnischen Schulen in den Jahren 1944 1950............................... 285

Wykaz ważniejszych skrótów AAN Archiwum Akt Nowych w Warszawie ACzW Akta Czesława Wycecha APW Archiwum Państwowe w Warszawie AZG ZNP Archiwum Zarządu Głównego Związku Nauczycielstwa Polskiego BOss. Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu ChTPD Chłopskie Towarzystwo Przyjaciół Dzieci DzUrzMWRiOP Dziennik Urzędowy Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego DzURP Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej DzUrzMO Dziennik Urzędowy Ministerstwa Oświaty DzUrzRO Dziennik Urzędowy [Resortu Oświaty PKWN] IPN Instytut Pamięci Narodowej, Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu KC PPR Komitet Centralny Polskiej Partii Robotniczej KC PZPR Komitet Centralny Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej KPP Komunistyczna Partia Polski Ks. Ks. księża KSMM Katolickie Stowarzyszenia Młodzieży Męskiej KUL Katolicki Uniwersytet Lubelski KZ PZPR MEN Komitet Zakładowy Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej Ministerstwa Edukacji Narodowej KZMŻ Katolickie Stowarzyszenia Młodzieży Żeńskiej LM Liga Morska MBP Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego Min. Ośw. Ministerstwo Oświaty MWRiOP Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego

10 Zwalczanie wychowania religijnego w szkołach w latach 1944-1950 NKWD Narodnyj Komissariat Wnutriennich Dieł (Komisariat Narodowy Spraw Wewnętrznych) OM TUR Organizacja Młodzieży Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego ONZ Organizacja Narodów Zjednoczonych PCK Polski Czerwony Krzyż PKWN Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego PPR Polska Partia Robotnicza PPS Polska Partia Socjalistyczna PUBP Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego PZPR Polska Zjednoczona Partia Robotnicza PZWS Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych RP Rzeczpospolita Polska RTPD Robotnicze Towarzystwo Przyjaciół Dzieci SD Stronnictwo Demokratyczne SL Stronnictwo Ludowe TPD Towarzystwo Przyjaciół Dzieci TRJN Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej UBP Urząd Bezpieczeństwa Publicznego WUBP Wojewódzki Urząd Bezpieczeństwa Publicznego WWKsKs wielebnych księży YMCA Young Men s Christian Association (Chrześcijańskie Stowarzyszenie Młodzieży Męskiej) ZHP Związek Harcerstwa Polskiego ZMD Związek Młodzieży Demokratycznej ZMW RP Wici Związek Młodzieży Wiejskiej Rzeczypospolitej Polskiej Wici ZNP Związek Nauczycielstwa Polskiego ZSRR Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich ZWM Związek Walki Młodych

Wstęp Rozważania dotyczące podjętej w książce problematyki ograniczania i likwidowania wychowania religijnego obejmują lata 1944 1950. W tym bowiem okresie ukształtował się zarys polityki władz Polski z nadania Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich wobec Kościoła katolickiego w kraju, ze szczególnym uwzględnieniem wychowania religijnego w szkołach. W analizowanym okresie kierownictwo Resortu Oświaty Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego i dwukrotnie Ministerstwa Oświaty sprawował Stanisław Skrzeszewski, wywierający decydujący wpływ na kierunki rozwoju polskiej edukacji. W uporczywy sposób, graniczący z fanatyzmem, realizował założenia ideologiczne partii komunistycznych Polskiej Partii Robotniczej, a następnie Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. W 1950 roku zaszły ważne wydarzenia o charakterze prawnym i kadrowym, które wpłynąły na organizację i działalność szkolnictwa w Polsce. W dniu 20 marca tegoż roku uchwalono ustawę, która wprowadzała istotne zmiany w zarządzaniu państwem i znosiła resztki odrębności administracji szkolnej, likwidując podległe Ministerstwu Oświaty kuratoria okręgów szkolnych i inspektoraty szkolne1. Utworzone w ich miejsce wydziały oświaty szczebla wojewódzkiego i powiatowego (dzielnicowego) podporządkowano radom narodowym terenowym organom jednolitej władzy państwowej. Wprowadzenie w życie tych doniosłych modyfikacji ustrojowych wymagało zmian konstytucyjnych, znoszących samorządy terytorialne2. 1 2 Ustawa z dnia 20 marca 1950 r. o terenowych organach jednolitej władzy państwowej, Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej (dalej: DzURP) 1950, nr 14, poz. 130. Ustawa Konstytucyjna z dnia 20 marca 1950 r. zmieniająca Ustawę Konstytucyjną o ustroju i zakresie działania najwyższych organów Rzeczypospolitej Polskiej, DzURP 1950, nr 14, poz. 129.

12 Zwalczanie wychowania religijnego w szkołach w latach 1944-1950 Niespełna miesiąc później, 19 kwietnia 1950 roku, Sejm przyjął ważną dla Kościoła katolickiego ustawę powołującą Urząd do Spraw Wyznań, podległy prezesowi Rady Ministrów. Ustawa weszła w życie z dniem ogłoszenia, 28 kwietnia tegoż roku. Do zakresu czynności nowo powołanego urzędu należała kwestia stosunku państwa do wyznań, w tym sprawy zwiazane z katolicką edukacją młodego pokolenia Polaków3. Kilka miesięcy później miał miejsce bardzo ważny fakt, wiele znaczący dla realizacji polityki oświatowej w Polsce. W dniu 7 lipca 1950 roku przestał pełnić funkcję ministra oświaty dr Stanisław Skrzeszewski, kierujący resortem oświaty z osiemnastomiesięczną przerwą, od lipca 1944 roku. Wydarzenie to z uwagi na rolę, jaką odegrał minister w kształtowaniu wielu dziedzin powojennej edukacji, a zwłaszcza w ideologizacji szkolnictwa wyrażającej się wprowdzeniem nowych, określanych często stalinowskimi, treści wychowawczych i programów nauczania oraz podręczników kopiowanych z książek sowieckich, uznać należy za bardzo ważne, wręcz przełomowe. Wiele form i metod pracy stosowanych przez Skrzeszewskiego realizowano przez długi czas. W dniu 10 lipca 1950 roku nowym ministrem został Witold Jarosiński, który kontynuował ideologizację oświaty na tym stanowisku do 4 sierpnia 1956 roku4. Celem niniejszej pracy jest ukazanie procesu laicyzacji szkolnictwa w fazie kształtowania się jej zasadniczego kierunku. Wiele miejsca poświęcono nauce religii, katechetom i sprawie odbywania praktyk religijnych przez uczniów. Starano się zwrócić uwagę na problemy dotychczas pobieżnie rozpatrywane lub wręcz pomijane, które wywierały istotny wpływ na zasięg i przebieg ograniczania wychowania religijnego w Polsce w drugiej połowie lat czterdziestych XX wieku. Podjęto kwestie podłoża ideologicznego działań wymierzonych w sprawy związane z funkcjonowaniem religii w szkole. Praca posiada układ chronologiczno-problemowy, składa się z pięciu rozdziałów. W rozdziale pierwszym ukazano w ogólnym zarysie stosunek władz do nauki religii w pierwszym roku po wyparciu wojsk niemieckich 3 4 Ustawa z dnia 19 kwietnia 1950 r. o zmianie organizacji naczelnych władz państwowych w zakresie gospodarki komunalnej i addministracj publicznej, DzURP 1950, nr 19, poz. 156. W.J. Chmielewski, Polska administracja szkolna w latach 1944 1950, Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach, Filia w Piotrkowie Trybunalskim, NWP, wyd. drugie, Piotrków Trybunalski 2013, s. 470, 471.

Wstęp 13 przez Armię Czerwoną z udziałem Wojska Polskiego z terytorium Polski na wschód od linii Curzona. Przedstawiono ważniejsze akty prawne obowiązujące w zakresie nauczania tego przedmiotu i zawierające stanowisko przedstawicieli władz, zwłaszcza ministra oświaty na ten temat. W szczególności ujęto coraz częściej pojawiającą się kwestię udziału uczniów w zajęciach z religii i działalności organizacji młodzieżowych oraz stowarzyszeń katolickich w placówkach edukacyjnych. Ukazano również ważniejsze inicjatywy władz na rzecz ograniczenia wychowania religijnego w określonych typach szkół. Rozdział drugi obejmuje okres kierowania szkolnictwem przez Czesława Wycecha. Przedstawiono w nim nieprzychylną postawę tzw. czynników politycznych i Ministerstwa Oświaty wobec analizowanego zagadnienia, nawiązując do bardzo ważnego aktu prawnego w sprawie uczęszczania uczniów na lekcje religii w szkole z 13 września 1945 roku5. Zaprezentowano również stanowisko Kościoła katolickiego wobec podejmowanych przez władze działań prowadzących do stopniowej laicyzacji szkoły polskiej. W rozdziale trzecim ukazano inicjatywy PPR zmierzające do zeświecczenia duchowego życia społeczeństwa oraz działalności edukacyjnej szkół i kształtowania postaw nauczycieli zgodnych z obowiązującą ideologią. Zwrócono uwagę na istotę tak zwanej demokratyzacji szkolnictwa oraz widoczne uaktywnienie pepeerowskich aktywistów oświatowych i Ministerstwa Oświaty w latach 1947 1950. W kolejnym, czwartym rozdziale przedstawiono rezultaty badań i kontroli administracji szkolnej wszystkich szczebli w zakresie zasięgu działalności stowarzyszeń religijnych, kolportażu i czytelnictwa prasy oraz wydawnictw katolickich nie tylko w szkołach, ale także w miarę możności rozpoznania również poza szkołą. Zawiera on również szereg informacji na temat praktyk religijnych uczniów, ocen postaw katechetów, realizacji niektórych zarządzeń ministerialnych dotyczących wychowania religijnego, wystroju sal lekcyjnych, pobytu księży na obozach, koloniach i półkoloniach. W rozdziale piątym podjęto zagadnienie zwalczania religii w szkole w sposób zorganizowany, ukazano postawy i zachowania rodziców wobec usuwania 5 17 lat nauczania religii w Polsce Ludowej. Wybór dokumentów, oprac. H. Konopka, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 1998, s. 24, 25; szerzej: taż, Religia w szkołach Polski Ludowej. Sprawa religii w nauczania religii w polityce państwa (1944 1961), Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, wyd. drugie, Białystok 1997, s. 19 25.

14 Zwalczanie wychowania religijnego w szkołach w latach 1944-1950 tego przedmiotu z planu godzin, omówiono stanowisko Kościoła katolickiego w sprawie wychowania religijnego, przenoszenia lub zdejmowania krzyży w salach lekcyjnych. W rozdziale tym przeanalizowano dokumenty zawierające wytyczne dotyczące zwalczania wychowania religijnego w szkole. Praca zawiera ponadto aneksy, które umożliwiają wnikliwsze poznanie analizowanych zagadnień. Wprawdzie badania naukowe zweryfikowały niektóre podane w nich liczby, a czasami i fakty, to jednak podane w nich informacje są niezwykle istotne i oddają sytuację oraz wytworzony klimat wokół wychowania religijnego. W przygotowywaniu niniejszego opracowania korzystano z licznej literatury przedmiotu. Szczególnie przydatna okazała się książka Hanny Konopki Religia w szkołach Polski Ludowej. Sprawa nauczania religii w polityce państwa (wydanie drugie, Białystok 1997) oraz jej opracowanie: 17 lat nauczania religii w Polsce Ludowej. Wybór dokumentów (Białystok 1998). Wykorzystano także książki Barbary Gromady Szkoły Sióstr Nazaretanek w okresie Polski Ludowej (Lublin 2000) i Ewy Kaczmarek Dlaczego przeszkadzały? Polityka władz partyjnych i rządowych wobec żeńskich zgromadzeń zakonnych w Polsce w latach 1945 1956 (Warszawa 2007). Ponadto na uwagę zasługują pozycje: Zygmunta Zielińskiego Educatrix et Advocata. Wychowawca i Obrońca. Miejsce Kościoła w dziejach Narodu. Studia i szkice (Lublin 2015), Ryszarda Gryza Państwo a Kościół w Polsce. Na przykładzie województwa kieleckiego (Kraków 1999), a także praca zbiorowa pod redakcją Edwarda Walewandra Oblicze ideologiczne szkoły polskiej w latach 1944 1945 (Lublin 2002). Bardzo pomocne były publikacje źródłowe: Petera Rainy Kościół katolicki a państwo w świetle dokumentów 1945 1989, t. 1: Lata 1945 1959 (Poznań 1994); Metody pracy operacyjnej aparatu bezpieczeństwa wobec Kościołów i związków wyznaniowych 1945 1989 (oprac. A. Dziurok, Warszawa 2004); Instrukcje, wytyczne, okólniki dyrektor Departamentu V MBP dotyczące działań przeciwko Kościołowi katolickiemu w latach 1945 1953 (oprac. A. Dziurok, J. Marecki, F. Musiał, Kraków Katowice 2012). Korzystano również z wielu innych opracowań dotyczących zwalczania wychowania religijnego i szkolnictwa katolickiego w okresie powojennym. Przeanalizowano czasopisma urzędowe kurii arcybiskupich i biskupich oraz artykuły z czasopism: Wiadomości Diecezjalne Lubelskie i Wiadomości Diecezjalne. Organ Urzędowy Częstochowskiej Kurii Diecezjalnej. Skorzystano z analiz i ocen zawartych w Tygdniku Powszechnym i Tygodniku Warszawskim.

Wstęp 15 Podstawą przygotowania tej książki były źródła archiwalne przechowywane w Archiwum Akt Nowych w Warszawie. Szczególnie cenne okazały się akta stanowiące spuściznę Stanisława Skrzeszewskiego. Należy zaznaczyć, że istniejące w różnych archiwach źródła z zakresu analizowanej problematyki były często nieuporządkowane i niekompletne, co znacznie utrudniało prowadzenie kwerendy. Część zachowanych dokumentów (notatki, oceny i komentarze, wytworzone przez funkcjonariuszy administracyjnych różnych szczebli), ze względu na ich duży stopień poufności lub tajności, było pisane ręcznie, często bez daty, tytułu i podpisu. Adresowane one były zazwyczaj do kilkuosobowej grupy osób, niejednokrotnie też niewymienianych z nazwiska. Niektóre materiały zachowały się we fragmentach, a najistotniejszych ich części nie udało się odszukać. W wielu dokumentach archiwalnych występują sprzeczne dane statystyczne i tendencyjne analizy oraz oceny sytuacji w szkolnictwie. Niedokładności te wynikają z zapotrzebowania ideologicznego, braku profesjonalizmu, często zmieniających się na skutek nieustannych czystek kadrowych pracowników administracji szkolnej i kierownictw szkół, a także z powodu stosowania różnych metod i dróg pozyskiwania informacji ze szkół. Z kolei kościelne źródła archiwalne są uporządkowane i mają z reguły charakter jawny, dotyczą jednak przeważnie późniejszego okresu dziejów PRL. Szczególnie owocne kwerendy przeprowadzono w Archiwum Archidiecezjalnym w Katowicach, Archiwum Archidiecezji Częstochowskiej i Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie. Materiały publikowane w pismach katolickich i diecezjalnej prasie urzędowej z każdym rokiem nosiły coraz wyraźniejsze znamiona cenzury i zawierały niewiele informacji dotyczących tak wówczas newralgicznej kwestii, jak ograniczanie i likwidowanie wychowania religijnego. Bardzo pomocne okazały się listy pasterskie i inne dokumenty Episkopatu oraz korespondencja niektórych hierarchów. Ważne informacje dotyczące Komisji Szkolnej Episkopatu uzyskano z zasobów archiwalnych Instytutu Pamięci Narodowej. W pracy posługiwano się cytatami i odwoływano się do aneksów, aby precyzyjniej naświetlić rozpatrywane problemy i wiernie oddać atmosferę tamtych lat w analizowanym obszarze tematycznym. Ze względów stylistycznych wielokrotnie stosowano terminy zamienne dla określenia tego samego zdarzenia. Pod pojęciem władzy rozumiano kierownictwo partyjne, rządowe i Urząd Bezpieczeństwa Publicznego, a także Ministerstwa Oświaty i najważniejsze instytucje szczebla terenowego. Termin ten stosowano

16 Zwalczanie wychowania religijnego w szkołach w latach 1944-1950 wówczas, gdy ze względu na nakładanie się kompetencji poszczególnych struktur partyjnych, urzędów i organów władzy, system podejmowania decyzji, a także stosowaną nieustannie poufność przy rozstrzyganych sprawach, nie sposób było ustalić faktycznego inicjatora działań. Mimo tych trudności, przeprowadzenie długotrwałej kwerendy archiwalnej i pisanie niniejszej książki przyniosło autorowi wiele satysfakcji. Udało się bowiem ukazać szereg faktów z dziejów laicyzacji szkolnictwa w okresie, który dotychczas uznawany był jeszcze za względnie stabilny w zakresie wychowania religijnego. Panuje bowiem przekonanie, że dopiero w 1948 roku nastąpił frontalny atak zmierzający do usunięcia religii ze szkół likwidacji szkolnictwa katolickiego. Tymczasem realizacja tego celu przyświecała władzy oświatowej, pod kierownictwem Stanisława Skrzeszewskiego, od pierwszych miesięcy jej istnienia. Cel ten nie mógł być otwarcie realizowany zaraz po zakończeniu działań wojennych tylko ze względów taktycznych, ale i z uwagi na zdecydowane przeciwstawianie się społeczeństwa. Objęcie funkcji ministra oświaty przez Czesława Wycecha w połowie 1945 roku spowolniło nieco tę akcję, ale nie zahamowało usuwania wychowania religijnego ze szkół. Ponowne objęcie kierownictwa Ministerstwa Oświaty przez Stanisława Skrzeszewskiego wydatnie wpłynęło na zorganizowanie w ciągu kilku miesięcy 1947 roku bezprzykładnego ataku na religię w szkole. W latach 1944 1950 sformułowano można by rzec podstawowe formy i metody usuwania tego przedmiotu z każdego typu placówek edukacyjnych. W następnych latach już tylko kontynuowano i powielano dotychczasowe działania, często nieudolnie i prymitywnie, ale zawsze z dużym uporem. Dzięki jednak stanowisku Episkopatu, duchowieństwa, zakonów i zgromadzeń zakonnych, a także postawie rodziców i uczniów, tylko część szkół zdołano pozbawić nauki religii. Wychowanie religijne uczniów, ograniczone przez władze w szkołach, rozwijało się w domach, społecznościach parafialnych i kościołach. Potrzeba było wielu lat, aby po upadku PRL przywrócić w wolnej ojczyźnie pełną swobodę wychowania religijnego młodego pokolenia Polaków.