Tabela 3 Częstość uderzeń serca u ogierków i k trenowanych za pomocą metody tradycyjnej i naturalnej Czynność Ogierki Klaczki D D Metoda tradycyjna W spoczynku 35,6 3,3 39,4 4,7 Kiełznanie 122,3 A 18,9 72,7 a 8,2 0,001 Przejście na ujeżdżalnię 116,6 14,5 108,3 13,2 Po osiodłaniu 113,7 B 12,1 103,9 8,5 tęp pod siodłem 117,0 C 15,5 102,3 11,5 Przewieszanie się przez grzbiet 118,1 D 9,7 114,3 B 14,7 Po dosiadzie 161,5 E 11,2 122,1 c 9,2 0,01 Powrót do stajni 120,4 F 12,9 118,6 D 20,2 Metoda naturalna W spoczynku 35,8 4,0 34,3 2,6 Kiełznanie 44,0 A 10,1 39,7a 8,7 Przejście na ujeżdżalnię 103,8 16,4 113,6 18,5 Po osiodłaniu 55,0 B 10,1 90,6 29,7 0,05 tęp pod siodłem 74,8 C 30,4 108,2 38,5 0,05 Przewieszanie się przez grzbiet 57,1 D 5,8 60,7 B 11,1 Po dosiadzie 52,4 E 10,6 77,0 c 15,4 Powrót do stajni 53,8 F 14,6 65,4 D 19,8 średnia, D odchylenie standardowe, P prawdopodobieństwo istotnej różnicy Średnie oznaczone tymi samymi literami w kolumnach różnią się: duże litery przy P 0,01 i małe litery przy P 0,05 P łącznie 32 źrebięta, w tym połowę poddano wstępnemu treningowi metodą naturalną, a drugą połowę metodą tradycyjną. Obie grupy zawierały równą liczbę ogierków i k. Trening prowadzący do zajeżdżenia konia trwał kilka dni, możliwie jak najkrócej, zależnie od osobniczych możliwości konia. Emocjonalną reakcję koni mierzono telemetrycznie, za pomocą częstości uderzeń serca. Rezultaty analizy wariancji wskazują, że naturalna metoda treningu powoduje mniejszy wzrost tętna niż tradycyjna oraz że odpowiedź źrebięcia na metodę treningu uzależniona jest od płci (tab. 3). Metoda naturalna bardziej wpływa na ogierki niż na klaczki, stąd stosowanie jej jest szczególnie pożądane w przypadku ogierków. W trakcie opracowania są inne wyniki badań przeprowadzonych w ramach grantu. Literatura: 1. Janczarek I., 2011 Obiektywizacja metod oceny skoków luzem młodych ogierów półkrwi. Rozprawy Naukowe UP w Lublinie 3521. 2. Kędzierski W., Janczarek I., tachurska A., 2012 Journal of Equine Veterinary cience 32, 752-756. 3. tachurska A., Kolstrung R., Pięta M., ilmanowicz P., 2011 Animal cience Papers and Reports 29, 213-222. 4. tachurska A., Kolstrung R., Pięta M., ilmanowicz P., Klimorowska A., 2008 Archiv Tierzucht 51, 531-540. 5. tachurska A., Pięta M., Phaff Ussing A., Kaproń A., Kwiecińska N., 2010 Applied Animal Behaviour cience 123, 101-107. 6. trzelec K., Kankofer M., Pietrzak., 2011 Acta Veterinaria Brno 80, 77-81. Assessment of conformation, biomechanical, psychical and physiological traits in horses ummary Results of some studies conducted in the Department of Horse Breeding and Use, published in the recent five years in highly valued international journals, are presented. The studies on horse hooves showed the width of the hoof to be the most appropriate inde of the absolute hoof size. As a relative measure of the size, the percentage proportion of the hoof width to the horse chest circumference was suggested. Digital image analysis of 2750 free jumps of young stallions enabled to determine the desired traits of the jump and to suggest the inde of the jump. A study performed at the Three Day Events (cross-country) indicated that the scores could be partly associated with the horse vision system different than the human one. The level of cortisol in saliva was subjected to eamine the stress in the horse. The results inferred that samples taken during a short-term effort did not illustrate the actual reaction to the stress. The studies conducted on initial training of Purebred Arabian horses showed that the natural method caused less increase of the heart rate than the traditional training and the response was particularly differentiated in the case of colts. KEY WORD: horse, hoof size, cross-country, free jumping, cortisol, sympathetic training Ocena behawioralna i użytkowa kuców felińskich Jarosław Kamieniak, Leszek ołtys Katedra Etologii i Podstaw Technologii Produkcji Zwierzęcej UP w Lublinie W okresie ostatnich kilkunastu lat obserwuje się systematyczny wzrost zainteresowania chowem i hodowlą koni małych, przydatnych do amatorskiego użytkowania przez początkujących jeźdźców, zwłaszcza dzieci i młodzież szkolną [11]. Jako szczególnie cenne w tym zakresie wymienić należy hucuły, koniki polskie oraz ich pochodne, jak na przykład kuce felińskie. Wytworzone na bazie różnorodnego materiału rasowego, poczynając od kuców szetlandzkich i walijskich, przez koniki polskie, hucuły, konie czystej krwi arabskiej, a nawet konie małopolskie, kuce felińskie stanowią cenną populację charakteryzującą się licznymi walorami wszechstronnej użytkowości. ą przydatne jako uzupełniająca siła pociągowa w gospodarstwach rolnych (zwłaszcza ekologicznych) oraz ogrodniczych. Doskonale sprawdzają się w hipoterapii, rekreacji i wielu formach użytkowania amatorskiego. Ich wszechstronność sprawia, że cieszą się zainteresowaniem zarówno w rejonie ich wytworzenia (Lubelszczyzna), jak również na innych obszarach Polski. Kuc feliński to koń niewielkiego kalibru, o szlachetnej sylwetce, dość długich liniach i suchej konstytucji, wydajnych chodach oraz żywym temperamencie i dobrym charakterze. Posiada duże predyspozycje do użytkowania wierzchowego, lecz z dobrym rezultatem może pracować także w zaprzęgu. Typowy osobnik to kuc o wysokości w kłębie 125-136 cm [4]. Wykorzystywany jest do prac prowadzonych nie tylko w małych, przydomowych ogródkach, kilkunastoarowych działkach, ale także jako podstawowa siła pociągowa w gospodarstwach kilkuhektarowych. Para zaprawionych do pracy kuców felińskich dysponuje siłą uciągu większą niż niejeden duży koń. Znaczny dolew krwi konika polskiego w rodowodzie kuców felińskich sprawia, że są one odporne i mało wymagające. Uznając liczne walory kuców felińskich oraz wynikającą z nich możliwość wszechstronnego wykorzystania, podjęto badania mające na celu oszacowanie jakości cech ich psychiki, wydajności ruchu oraz wydolności fizjologicznej. Materiał do badań stanowiło 16 klaczy i 5 ogierów w typie kuca felińskiego, pochodzących z prywatnego gospodarstwa prowadzącego rekreacyjną jazdę konną oraz zajęcia z hipoterapii. przegląd hodowlany nr 3/2013 29
Ocenę cech psychicznych wykonano wykorzystując test lękliwości [1] w układzie optycznym, akustycznym i optyczno-akustycznym, według metody Budzyńskiego [2, 3]. Zasada metody polega na ocenie stereotypu reakcji konia prowadzonego w ręku pomiędzy dwoma parawanami, za którymi znajdowały się czarno-białe kwadraty obracane z prędkością 40 obrotów na minutę. Za jednym z parawanów umieszczony był tonometr, włączany podczas akustycznego i optyczno-akustycznego układu testu lękliwości, generujący dźwięk o częstotliwości 80 Hz na minutę i sile 90 db. Test wykonywano w następujących układach: optycznym (O) ocena stereotypu reakcji podczas przejścia i powrotu konia między parawanami przy obracających się kwadratach; akustycznym (A) ocena przy przejściu i powrocie konia między parawanami przy nieobracających się kwadratach i jednoczesnej emisji dźwięku z tonometru; optyczno-akustycznym (OA) ocena przy przejściu i powrocie konia między parawanami przy obracających się kwadratach i emisji dźwięku z tonometru. Ocenę wyrażano w punktach przyznawanych za przejście i powrót, w skali od 1 pkt. (ocena najniższa brak zrównoważenia nerwowego) do 10 pkt. (ocena najwyższa, wysoki poziom zrównoważenia nerwowego), każdemu osobnikowi za poszczególne stereotypy reakcji (tab. 1) oraz w czasie przejścia testu mierzonym w sekundach. Ogólną ocenę w każdym z układów testu lękliwości stanowiła punktacja ogólna (łączna za przejście i powrót). U każdego konia, w trakcie przeprowadzania testów, dokonano pomiaru tętna przy użyciu elektronicznego rejestratora aparatu Hippocard-Polar port Tester PEH 4000, uzyskując wielkość tętna (ud./min) dla okresów 5-sekundowych. Badania Budzyńskiego i wsp. [3] wykazały występowanie istotnych zależności pomiędzy pobudliwością nerwową koni a wartością ich tętna, a zwłaszcza jego przyrostem podczas odbioru stresujących bodźców środowiskowych. twierdzone zależności pozwalają na wykorzystanie pomiaru wartości tętna, jako łatwo mierzalnego wskaźnika szacującego jakość cech psychicznych koni. Wyniki testu lękliwości, wyrażone liczbą punktów z uwzględnieniem trzech układów oddziaływania bodźców optycznych i akustycznych na konia, zestawiono w tabeli 2. Podano również czas Tabela 1 tereotyp zachowania się konia w teście lękliwości i przyznawana ocena punktowa Liczba punktów łowne określenie stereotypu 9-10 Koń wchodzi między parawany bardzo spokojnie, nie zwraca uwagi na obracające się urządzenia, w czasie prowadzenia jest bardzo spokojny, wchodzi między parawany bez objawów lęku; 7-8 Koń po zauważeniu obracającego się urządzenia wchodzi pomiędzy parawany z lekkim oporem, odchyla głowę, lekko napiera na prowadzącego masztalerza, idzie bokiem, dalej idzie spokojnie, nie wyrywa się, przejawia jednak zainteresowanie, powraca i wchodzi między parawany bez objawów lęku; 5-6 Koń wprowadzony między parawany, po zauważeniu urządzenia zatrzymuje się, cofa kilkakrotnie, wymaga energicznego wprowadzenia, wchodzi gwałtownie, przyspiesza kroku wpadając w kłus lub galop, podskakuje, po nawróceniu wchodzi spokojnie między parawany bez lęku, patrząc na obracające się urządzenia; 3-4 Koń wprowadzony między parawany, po zauważeniu urządzenia odskakuje do tyłu, ciągnąc za sobą masztalerza, wymaga energicznego wprowadzenia, gwałtownie wyskakuje za parawan i przejawia znaczny niepokój i lęk, powracając wchodzi między parawany z oporem, wymaga energicznego wprowadzenia; 1-2 Koń wprowadzony między parawany, po zauważeniu urządzenia odskakuje do tyłu, ciągnąc masztalerza, wymaga energicznego wprowadzenia, gwałtownie wyskakuje za parawany, wyrywa się, ucieka, nie chce wejść, wymaga wyłączenia urządzenia. Tabela 2 Zestawienie średnich wyników (czas/pkt.) badanych kuców felińskich w różnych układach testu lękliwości Klacze (n=16) Ogiery (n=5) Klacze (n=16) Ogiery (n=5) Klacze (n=16) Ogiery (n=5) Przejście Powrót Łącznie czas (s) pkt. czas (s) pkt. czas (s) pkt. Układ optyczny testu lękliwości 9,59 1,11 6,93 11,50 10,11 1,05 9,26 11,73 9,44 0,96 7,00 9,00 1,00 10,07 1,45 7,53 13,42 11,06 1,02 10,18 12,22 9,56 0,89 7,00 9,20 1,10 Układ akustyczny testu lękliwości 9,44 6,91 11,34 9,00 0,99 7,64 9,81 9,50 0,73 8,80 0,84 10,30 1,29 7,95 12,41 10,44 0,87 9,51 11,60 9,75 0,58 9,20 Układ optyczno-akustyczny testu lękliwości 9,60 1,23 7,59 12,52 9,94 8,16 10,78 9,69 0,70 9,20 10,46 1,27 8,76 13,11 10,12 1,60 7,78 11,97 9,81 0,54 9,00 1,41 7,00 19,66 2,00 14,46 22,28 21,18 1,39 19,59 22,84 19,74 2,00 14,86 22,51 19,45 1,30 17,77 21,25 20,06 1,80 17,78 25,46 20,06 2,59 15,94 22,75 19,00 1,79 15,00 18,20 2,05 19,25 1,18 1 1,87 19,50 1,15 18,20 2,49 15,00 przejścia testu (w sekundach) przy przejściu, powrocie oraz czas łączny. W układzie optycznym łączna średnia liczba punktów dla ogółu klaczy wynosiła 19,00 ±1,79 pkt. i była wyższa o 0,80 pkt. od obliczonej dla ogierów (18,20 ±2,05 pkt.). Podobną tendencję odnotowano dla punktacji przyznanej ocenianym koniom w układzie akustycznym testu. Klacze charakteryzowała średnia łączna punktacja na poziomie 19,25 ±1,18 pkt., o 1,25 pkt. wyższa od uzyskanej przez. Także w układzie optyczno-akustycznym testu lękliwości wyższy poziom średniej łącznej punktacji charakteryzował. Średni łączny czas przejścia testu przez przedstawicieli obu płci w układzie optycznym i akustycznym testu lękliwości był zbliżony, a w układzie optyczno-akustycznym identyczny (tab. 2). Zarówno wśród ocenianych klaczy, jak i ogierów nie odnotowano przypadków nadmiernej pobudliwości nerwowej, płochliwości czy też jakichkolwiek zachowań niepożądanych, mogących utrudniać ich codzienną obsługę oraz użytkowanie. Najniższa średnia łączna punktacja przyznana im w poszczególnych układach testu przyjęła wartość 15 pkt. Świadczy to o dużym zrównoważeniu nerwowym oraz występowaniu pełnej kontroli centralnego układu nerwowego nad przejawianymi reakcjami. Wprawdzie charakteryzowała nieco niższa niż średnia punktacja w kolejnych układach testu lękliwości, jednak różnica ta nie była statystycznie istotna. Nieznacznie wyższy poziom pobudliwości stwierdzony u ogierów można interpretować oddziaływaniem hormonów męskich, których obecność w organizmie samców warunkuje większy stopień ich pobudzenia i chęć dominacji. Ogólnie można stwierdzić, że wyniki, jakie uzyskały kuce felińskie w teście lękliwości, kwalifikują je jako populację o wysokim zrównoważeniu reakcji nerwowych, pożądanym przy ich codziennej obsłudze, pielęgnacji oraz użytkowaniu, zwłaszcza przez dzie- 30 przegląd hodowlany nr 3/2013
Tabela 3 Wskaźniki wydajności ruchu w stępie i kłusie ogierów (n=5) i klaczy (n=16) w typie kuca felińskiego Chód tęp Kłus długość kroku Wskaźniki wydajności ruchu prędkość ruchu częstotliwość kroków (m) (m/s) na minutę 1,45 1,48 1,84 2,09 0,12 0,12 0,19 0,16 1,06 1,28 1,56 1,93 1,60 1,62 2,18 2,27 1,42 1,55 2,98 3,09 0,16 0,16 0,50 0,77 0,97 1,43 2,26 1,83 1,61 1,85 4,00 3,89 59,84 63,63 96,72 95,51 6,85 8,34 8,31 5,88 52,17 53,09 81,08 74,07 84,50 117,64 89,55 103,40 bezwzględnych, jak i w stosunku do wysokości w kłębie [7]. Średnią wartość indeksu kroku ustalono wówczas w granicach 110% wysokości w kłębie ocenianych kuców felińskich. Największą efektywnością stępa w cytowanych badaniach Kolstrunga wykazały się i pochodzące od koników polskich (113,1% i 112,0%). Badania obczaka [10] prowadzone na konikach polskich, będących jedną z wyjściowych ras użytych do wytworzenia kuców felińskich, wykazały średnią długość ich kroku w stępie w granicach 1,45-1,62 m (średnio 1,52 m). W kłusie długość ich kroku wahała się w granicach 2,03-2,33 m, przy średniej 2,21 m. ci, młodzież, jak również szeroko pojętą grupę osób o niewielkich kwalifikacjach i umiejętnościach jeździeckich. Badania Budzyńskiego i wsp. z roku 1990 [2] prowadzone na klaczach huculskich, należących do jednej z ras biorących udział w wytworzeniu kuca felińskiego, wykazały ich znaczną pobudliwość nerwową. W układzie optycznym testu lękliwości ich średnia łączna punktacja wynosiła 12,47 ±4,75 pkt. Bardzo zbliżone wyniki w cytowanych badaniach uzyskały (12,80 ±3,77 pkt.) i (12,39 ±4,52 pkt.) rasy konik polski, która to rasa również miała duży udział w wytworzeniu populacji kuca felińskiego. Jak podaje Kolstrung [6], kuce felińskie żywo reagują na bodźce zewnętrzne, co jest cechą bardzo pożądaną w treningu i użytkowaniu koni pod siodłem. Jednak w ich populacji często występują osobniki bardzo pobudliwe oraz charakteryzujące się nadmierną płochliwością. Badania własne nie wykazały tego typu zachowań. Być może wpływ na to miała właściwa opieka podczas odchowu oraz fachowość w postępowaniu z końmi i kształtowaniu cech ich behawioru przy codziennej obsłudze i użytkowaniu. W tabeli 3. zestawiono wskaźniki wydajności ruchu kuców felińskich w stępie i kłusie. U klaczy długość kroku w stępie wynosiła 1,45 ±0,12 m, zaś u ogierów 1,48 ±0,12 m. Podobnie w kłusie charakteryzował nieznacznie dłuższy krok (2,09 ±0,16 m) niż (1,84 ±0,19 m). Zaobserwowane różnice w średnich wartościach powyższego wskaźnika dla obu płci, zarówno w stępie jak i kłusie, były statystycznie nieistotne. Podobne wyniki uzyskał Kolstrung, w którego badaniach w stępie, pod jeźdźcem charakteryzował krok o długości 137,4 cm, zaś 141,4 cm. W kłusie uzyskały średnie długości kroku mniejsze niż, zarówno w wartościach Fot. 1. Kuc feliński w teście lękliwości, wg metody Budzyńskiego (przejście) Tabela 4 Zestawienie średnich pomiarów tętna (ud./min) u badanych kuców felińskich w teście lękliwości Klacze (n=16) Ogiery (n=5) na placu W teście optycznym W teście akustycznym W teście optyczno-akustycznym 58,50 22,18 33,00 114,00 87,06 30,67 45,00 164,00 73,12 11,66 52,00 92,00 81,50 30,13 46,00 167,00 49,40 18,55 33,00 80,00 92,80 34,30 59,00 147,00 71,80 27,14 31,00 95,00 74,20 23,43 40,00 9 Fot. 2. Kuc feliński w teście lękliwości, wg metody Budzyńskiego (powrót) Średnia częstotliwość kroków na minutę w stępie u ocenianych w badaniach własnych kuców felińskich wynosiła 59,84 ±6,85 u klaczy i 63,63 ±8,34 u ogierów. W kłusie częstotliwości kroków na minutę u obu płci różniły się nieznacznie, przyjmując wartości 96,72 ±8,31 u klaczy i 95,51 ±5,88 u ogierów. Pod względem szybkości ruchu, zarówno w stępie jak i w kłusie, korzystniej wypadły (tab. 3). Jednak również w przypadku tego wskaźnika efektywności ruchu nie odnotowano istotnego wpływu płci na jego wartość. Oceniając kompleksowo u badanych koni jakość ruchu w stępie i kłusie, stwierdzono, że jest on dostatecznie płynny i wydajny, korzystny dla szerokiego spektrum różnorodnych form użytkowania kuców felińskich. Odnotowane w tej grupie rasowej wskaźniki charakteryzujące podstawowe chody przyjęły wartości pożądane zarówno dla odpowiedniego komfortu jazdy pod siodłem, jak też znacznego tempa efektywnej pracy w zaprzęgu. W zakresie wydolności fizjologicznej, wyrażonej zmianami wartości tętna w sytuacji wysiłku i stresu, oceniane kuce wypadły bar- przegląd hodowlany nr 3/2013 31
Tabela 5 Zestawienie współczynników korelacji (r y ) pomiędzy wynikami testów lękliwości u badanych koni a poziomem ich tętna (ud./min) w testach przed testem w układzie optycznym w układzie akustycznym w układzie optyczno- -akustycznym Test optyczny przejście (w pkt.) powrót (w pkt.) 0,001 0,008 0,008 0,119 0,158 0,158 0,263 0,355 0,355 0,232 0,211 0,211 Test akustyczny przejście (w pkt.) powrót (w pkt.) Test optyczno- -akustyczny przejście (w pkt.) powrót (w pkt.) Istotne przy P 0,05 0,275 0,061 0,185 0,012 0,034 0,013 0,276 0,210 0,262 0,205 0,015 0,096 0,435 0,457 0,478 0,378 0,329 0,369 0,270 0,254 0,282 0,272 0,095 0,189 Fot. 3. Pomiar tętna u klaczy kuc feliński Tabela 6 Zestawienie współczynników korelacji (r y ) pomiędzy wynikami testów lękliwości (w punktach) badanych koni a wskaźnikami ruchu w stępie i kłusie Układ optyczny Układ akustyczny Test optyczno-akustyczny Płeć Istotne przy P 0,05, Istotne przy P 0,01 długość kroku (m) 0,651 0,570 0,702 0,581 0,730 0,744 tęp prędkość (m/s) 0,481 0,543 0,300 0,550 0,315 0,476 częstotliwość kroków/min 0,567 0,814 0,455 0,824 długość kroku (m) 0,311 0,236 0,298 0,433 0,666 0,047 0,870 0,289 dzo korzystnie (tab. 4). początkowe, mierzone w chwili rozpoczęcia badań, wynosiło u klaczy 58,50 ±22,18 ud./min, zaś u ogierów 49,40 ±18,55 ud./ Jego przyrost u obu płci podczas testów był dość ograniczony. Średnie wartości tego wskaźnika w kolejnych układach testu lękliwości, zarówno u klaczy jak i ogierów, oscylowały w granicach 71,80 ±27,14 ud./min u ogierów w układzie akustycznym do 92,80 ±34,30 ud./min w układzie optycznym. Porównując przyrosty liczby uderzeń serca na minutę, jakie wystąpiły w poszczególnych układach testu lękliwości można stwierdzić, że stresorem intensywniej oddziaływującym zarówno na, jak i (powodującym większy przyrost wartości tętna) był ruchomy bodziec optyczny (układ optyczny testu lękliwości). Zależności zachodzące pomiędzy zmianami wartości tętna a punktacją przyznaną badanym koniom w kolejnych układach testu lękliwości uwidaczniają współczynniki korelacji zestawione w tabeli 5. Ich statystyczna istotność wystąpiła wprawdzie tylko w akustycznym układzie testu lękliwości, jednak ujemne wartości współczynników odnotowane dla wszystkich układów testu wskazują na wyraźną tendencję wzrostu wartości tętna u osobników o dużym stopniu pobudliwości nerwowej, to jest tych, które w teście otrzymywały niższe oceny punktowe. Jako inny, łatwo mierzalny wskaźnik pozwalający ocenić stopień zrównoważenia nerwowego badanych kuców, można przyjąć podstawowe wskaźniki wyrażające efektywność ich chodów, a zwłaszcza długość kroku oraz jego częstotliwość na minutę. Potwierdzeniem powyższego stwierdzenia są statystycznie istotne wartości współczynników korelacji (r y ) zachodzących pomiędzy punktacją w poszczególnych układach testu lękliwości a długością kroku (korelacja dodatnia) oraz punktacją i częstotliwością kroku na minutę (korelacja ujemna) u klaczy (tab. 6). Tezę tę potwierdzają również proste i równania regresji zamieszczone na rysunkach 1-6. Wynika z nich jednoznacznie, że wyższy poziom zrównoważenia nerwowego, wyrażony punktacją we wszystkich układach testu lękliwości, charakteryzuje osobniki o dłuższym kroku i mniejszej jego częstotliwości na minutę, w porównaniu z mniej zrównoważonymi. Podobne zależności wykazały badania apuły i wsp. [9] oraz badania własne [5]. Także Pruski [8], powołując się na wyniki badań prowadzonych przez Jakowlewa na rasie koni pełnej krwi angielskiej, stwierdził występowanie zbliżonych zależności pomiędzy cechami układu nerwowego konia a wydajnością jego chodów. Podsumowując należy stwierdzić, że kuce felińskie charakteryzują się wysokim stopniem zrównoważenia reakcji nerwowych, co predysponuje je do wszechstronnego, bezpiecznego i efektywnego użytkowania. Przemawia za tym także znaczna wydajność ich ruchu zarówno w stępie, jak i kłusie. Podstawowe wskaźniki wyrażające efektywność chodów, takie jak długość i częstotliwość kroku oraz prędkość ruchu, przyjmują u kuców felińskich wartości zbliżone do ustalonych dla hucułów i koników polskich. Wykazane podczas przeprowadzonych badań zależności, zachodzące pomiędzy jakością cech psychicznych a wartością wskaźników wyrażających efektywność stępa i wartością tętna, pozwalają na ich wykorzystanie do rozszerzenia i zobiektywizowania oceny behawioralnej koni. Literatura: 1. Budzyński M., 1983 Med. Weter. 40(3), 156-158. 2. Budzyński M., łomka Z., ołtys L., 1990 Annales UMC, sec. EE, vol. VIII, 17, 131-141. 3. Budzyński M., ołtys L., łomka Z., Rudziński K., Kamieniak J., Chmiel K., 1994 Annales UMC, sec. EE, vol. XII, 19, 129-135. Kłus prędkość (m/s) 0,308 0,718 0,212 0,806 0,071 0,709 częstotliwość kroków/min 0,249 0,960 0,088 0,916 0,097 0,921 4. http://kucefelinskie.com.pl/historia.php. 5. Kamieniak J., 2006 Rozprawy Naukowe, z. 312. Wyd. AR Lublin. 6. Kolstrung R., 1999 Analiza wyników doświadczalnych prób użytkowości kuców felińskich, arabokoników i koników polskich oraz ocena ich praktycznego wykorzystania. Rozprawa habilitacyjna. AR Lublin. 7. Kolstrung R., trzelec K., Goleman M., Pałys M., 2005 Annales UMC, sec. EE, vol. XXIII, 26, 189-199. 8. Pruski W., 1960 Hodowla koni (t. I). PWRiL, Warszawa. 9. apuła M., Budzyńska M., Kamieniak J., Krupa W., Hetman M., Zamoyska A., 2004 Annales UMC, sec. EE, vol. XXII, 31, 229-235. 10. obczak Z., Jodkowska E., Langa B., Miszkowicz D., 1984 Zesz. Nauk. AR Wrocław, Zoot., XXVII, 150, 175- -186. 11. Walkowicz E., Cywińska L., 2000 Wykorzystanie koni huculskich w rekreacji jeździeckiej. Wyd. IZ Kraków. 32 przegląd hodowlany nr 3/2013
Rys. 1. Proste i równania regresji oraz wartości współczynników korelacji i regresji pomiędzy wynikami układu optycznego testu lękliwości i długości kroku w stępie Rys. 4. Proste i równania regresji oraz wartości współczynników korelacji i regresji pomiędzy wynikami układu optycznego testu lękliwości i częstotliwości kroków w stępie Rys. 2. Proste i równania regresji oraz wartości współczynników korelacji i regresji pomiędzy wynikami układu akustycznego testu lękliwości i długości kroku w stępie Rys. 5. Proste i równania regresji oraz wartości współczynników korelacji i regresji pomiędzy wynikami układu akustycznego testu lękliwości i częstotliwości kroków w stępie Rys. 3. Proste i równania regresji oraz wartości współczynników korelacji i regresji pomiędzy wynikami układu optyczno-akustycznego testu lękliwości i długości kroku w stępie Rys. 6. Proste i równania regresji oraz wartości współczynników korelacji i regresji pomiędzy wynikami układu optyczno-akustycznego testu lękliwości i częstotliwości kroków w stępie przegląd hodowlany nr 3/2013 33
Behaviour and performance assessment in Felin Pony ummary The study included assessment of mental traits quality, movement and physiological efficiency in 16 mares and 5 stallions of Felin Pony. Mental traits were evaluated using fearfulness test by Budzyński method. During tests the heart rate (beats/min) was measured using electronic monitor apparatus Hippocard-Polar port Tester PEH 4000. High level of nervous balance in the eamined horses was found that allows for their versatile, safe and effective performance. Total mean point score of fearfulness test in optic scheme was 19.00 ±1.79 in mares and it was higher by 0.80 points in comparison with stallions (18.20 ±2.05 points). Quite high Felin Pony movement efficiency in walk and trot epressed by length and frequency of step as well as movement speed is similar to movement traits found in Hucul and Polish Konik horses. The dependences between mental traits quality, walk efficiency and heart rate can be employed for more etended and objective assessment of horse behaviour. KEY WORD: nervous irritability, movement efficiency, Felin Pony 34 Czy hodowlane zwierzęta futerkowe różnią się od dziko żyjącej norki, lisa pospolitego i jenota? wstępne wyniki badań* Grażyna Jeżewska-Witkowska, Iwona Rozempolska- -Rucińska, Brygida Ślaska, Kornel Kasperek, Andrzej Jakubczak, Beata Horecka, ylwia Nisztuk Katedra Biologicznych Podstaw Produkcji Zwierzęcej UP w Lublinie Zwierzęta futerkowe utrzymywane są w chowie fermowym od ponad 100 lat. Z faktem tym wiąże się stopniowy proces ich udomowienia, z którego wynika szereg zmian zarówno w fizjologii, morfologii, jak i behawiorze poszczególnych gatunków. Typowymi zmianami obserwowanymi w procesie domestykacji jest zwiększenie zmienności wielu cech umaszczenia, wielkości zwierzęcia, jego budowy, zanik sezonowości w rozrodzie, czy też zmniejszenie mózgu i skrócenie części twarzowej czaszki. Istotnym elementem jest też wygaśnięcie instynktu ucieczki przed człowiekiem i uzależnienie pokarmowe od niego. Widoczne zmiany są zwykle wynikiem dryfu genetycznego, mutacji, selekcji i stopnia zinbredowania. Bardzo ważną rolę w procesie udomowienia odgrywa człowiek, poprzez świadomie prowadzoną pracę hodowlaną i związane z tym zmiany w genotypie zwierząt. W ostatnich latach hodowla zwierząt futerkowych budzi znaczne kontrowersje. Uwzględniając zarówno dobro zwierząt, jak również ich rolę i znaczenie w ekosystemie, należałoby obecnie dokładnie zweryfikować, jak bardzo zaawansowany jest proces domestykacji mięsożernych zwierząt futerkowych. Tym bardziej, iż można się spotkać z opinią, że dziko żyjące populacje tworzone są przez zwierzęta wydostające się z ferm. Natomiast pilotażowe badania wskazują, że proces udomowienia sięga na tyle głęboko, że populacje dziko żyjące i fermowe są już od siebie znacznie różne. Obecnie konieczna jest odpowiedź na pytanie, w jakim stopniu proces udomowienia wpłynął na biologię i behawior tych zwierząt. Próbę opracowania tych zagadnień podjęto w projekcie rozwojowym kierowanym przez prof. dr hab. Grażynę Jeżewską-Witkowską z Uniwersytetu Przyrodniczego w Lublinie, przy współudziale wielu jednostek naukowych: Instytutu Zootechniki PIB, Zachodniopomorskiego Uniwersytetu Technologicznego w zczecinie, Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, Wydziału Medycyny Weterynaryjnej UP w Lublinie, Uniwersytetu Rzeszowskiego. Celem badań zaplanowanych w projekcie jest porównanie poziomu wybranych cech fenotypowych, cytogenetycznych i genetycznych w populacjach hodowlanych i dziko żyjących norek amerykańskich, jenotów i lisów pospolitych, w tym: określenie różnic w budowie przewodu pokarmowego, jego poszczególnych odcinków u zwierząt hodowlanych i dziko żyjących; wykazanie, w jakim stopniu hodowle fermowe wybranych gatunków spowodowały zmiany w funkcjonowaniu ich przewodu pokarmowego w porównaniu do dziko żyjących protoplastów; ocena liczebności populacji zwierząt dziko żyjących metodą całorocznej obserwacji oraz ich zagęszczenia i penetracji w terenie; wybór markerów chromosomowych u norek, lisów pospolitych i jenotów hodowlanych oraz dziko żyjących, ocena ich polimorfizmu oraz porównanie obserwowanych form polimorficznych w celu odróżnienia zwierząt hodowlanych i dziko żyjących; określenie różnic w sekwencjach nukleotydowych wybranych genów oraz podobieństw i różnic genetycznych pomiędzy populacjami zwierząt dziko żyjących i hodowlanych na podstawie analizy wybranych sekwencji mikrosatelitarnych i polimorfizmu genów; porównanie poziomu wybranych cech układu powłokowego u zwierząt hodowlanych i dziko żyjących, określenie zależności i różnic między parametrami skór futrzarskich, które pozwoli stwierdzić, w jakim kierunku przebiegał proces przekształcenia cech układu powłokowego w wyniku domestykacji. Tak szeroki zakres badań i ocena zwierząt pozwoli w przyszłości na opracowanie zestawu norm umożliwiających klasyfikację zwierząt na hodowlane lub wolno żyjące. Na obecnym etapie badań nie można jeszcze uzyskać jednoznacznych odpowiedzi na wszystkie postawione pytania, jednak pewne elementy domestykacji zaznaczają się wyraźnie. Jedną z najbardziej złożonych struktur w organizmie jest czaszka. Istnieją zależności pomiędzy jej budową a pozostałymi elementami organizmu. Jest to także struktura, która ulega zmianom właśnie w procesie domestykacji, a różnice w jej budowie są podstawą w taksonomii gatunków. tąd też jako jeden z pierwszych elementów przebadano różnice w budowie czaszki zwierząt dziko żyjących i fermowych. Wykazano, że czaszki zwierząt hodowlanych charakteryzowały się znacznie większymi rozmiarami. Jednak najciekawszym spostrzeżeniem było stwierdzenie zmian w ich kształcie. twierdzono zmniejszanie się mózgoczaszki i trzewioczaszki, co wskazuje na postępujący proces udomowienia. Wyniki badań przeprowadzonych w ramach projektu wykazały również zmiany zachodzące w obrębie żuchwy, długości przewodu pokarmowego, a także jego funkcjonowaniu. elekcja w kierunku wyższej produkcyjności zaowocowała zmianą metabolizmu i podwyższeniem strawności składników pokarmowych u zwierząt hodowlanych [3]. Jednym z priorytetowych zagadnień jest ocena zmienności genetycznej populacji hodowlanych i dziko żyjących. elekcja prowadzona w kolejnych pokoleniach przyczyniła się do zmian fenotypowych zwierząt, między innymi zwiększenia rozmiarów ciała, poprawy jakości okrywy włosowej, czy też pojawienia się licznych odmian barwnych nie występujących w środowisku naturalnym. Odzwier- przegląd hodowlany nr 3/2013