SPRAWOZDANIE Z WYKONANIA BUDŻETU PAŃSTWA ZA OKRES OD 1 STYCZNIA DO 31 GRUDNIA 2004 R. OMÓWIENIE TOM I

SPRAWOZDANIE Z WYKONANIA BUDŻETU PAŃSTWA ZA OKRES OD 1 STYCZNIA DO 31 GRUDNIA 2004 R. OMÓWIENIE TOM I RADA MINISTRÓW Warszawa 2005

SPIS TREŚCI 1. Ocena sytuacji makroekonomicznej Polski w 2004 r. 7 1.1. Kształtowanie się czynników wzrostu gospodarczego 7 1.1.1. Praca 7 1.1.2. Kapitał (inwestycje w gospodarce) 11 1.1.3. Zmiany technologiczne 13 1.2. Sfera produkcji i wartość dodana w gospodarce 13 1.3. Zagregowany popyt 16 1.3.1. Popyt krajowy 16 1.3.2. Popyt zagraniczny 19 1.3.2.1. Otoczenie makroekonomiczne 19 1.3.2.2. Bilans płatniczy 21 1.4. Produkt krajowy brutto 23 1.5. Stopa procentowa 24 1.6. Inflacja 25 1.7. Kurs walutowy 27 2. Ocena przebiegu prywatyzacji majątku Skarbu Państwa w 2004 r. 29 1. Podstawy prawne 29 2. Założenia i cele prywatyzacji 29 3. Warunki realizacji celów prywatyzacji 30 3.1. Zasoby majątku państwowego 30 3.2. Regulacje prawne 30 4. Metody realizacji prywatyzacji 32 4.1. Komercjalizacja 32 4.2. Prywatyzacja pośrednia (kapitałowa) 32 4.3. Nieodpłatne udostępnianie akcji/udziałów Skarbu Państwa uprawnionym pracownikom, rolnikom i rybakom 48 4.4. Pomoc publiczna 49 4.5. Prywatyzacja bezpośrednia 49 4.6. Narodowe Fundusze Inwestycyjne 51 4.7. Pakiety mniejszościowe akcji/udziałów 52 5. Prywatyzacja realizowana przez inne niż MSP organy państwowe 52 1

5.1. Prywatyzacja mienia rolnego Skarbu Państwa 52 5.2. Prywatyzacja mienia wojskowego Skarbu Państwa 54 6. Udział Ministerstwa Skarbu Państwa w realizacji zobowiązań ustawowych 56 6.1. Rekompensaty 56 6.2. Reforma ubezpieczeń społecznych 56 6.3. Reprywatyzacja 56 7. Działania promocyjno-informacyjne 57 8. Przychody z prywatyzacji i ich rozdysponowanie 57 Załączniki 59 Część I 69 Sprawozdanie z wykonania ustawy budżetowej Rozdział 1 69 Wykonanie postanowień ustawy budżetowej 1.1. Dochody, wydatki oraz deficyt budżetu państwa 69 1.2. Realizacja pozostałych postanowień ustawy 70 Rozdział 2 81 Dochody budżetu państwa 2.1. Warunki gromadzenia dochodów w 2004 r. 81 2.2. Dochody budżetu państwa według źródeł 82 2.3. Podatki pośrednie 84 2.4. Podatek dochodowy od osób prawnych 89 2.5. Podatek dochodowy od osób fizycznych 90 2.6. Dochody niepodatkowe 92 2.6.1. Cło 92 2.6.2. Dywidendy 93 2.6.3. Wpłaty z zysku NBP 95 2.6.4. Dochody jednostek budżetowych 96 2.6.5. Pozostałe dochody niepodatkowe 119 2.6.6. Wpłaty jednostek samorządu terytorialnego 120 2.7. Dochody zagraniczne 121 2.8. Wpłaty do budżetu państwa z Unii Europejskiej 122 Rozdział 3 125 Wydatki budżetu państwa 3.1. Struktura wydatków budżetu państwa 128 2

3.2. Wydatki według działów 131 3.3. Zobowiązania wymagalne jednostek budżetowych 133 3.4. Wydatki w układzie zadaniowym 135 3.4.1. Ubezpieczenie społeczne 135 3.4.2. Wydatki socjalne 136 3.4.3. Obsługa długu publicznego 138 3.4.4. Podstawowe funkcje państwa 139 3.4.5. Nauka i edukacja 141 3.4.6. Ochrona zdrowia 145 3.4.7. Infrastruktura i środowisko 147 3.4.8. Rolnictwo 149 3.4.9. Gospodarka 150 3.4.10. Gospodarka mieszkaniowa 151 3.4.11. Kultura i ochrona dziedzictwa narodowego oraz kultura fizyczna i sport 152 3.4.12. Pozostałe wydatki 153 3.5. Wydatki według podstawowych grup ekonomicznych 156 3.5.1. Dotacje i subwencje 159 3.5.1.1. Subwencje i dotacje dla jednostek samorządu terytorialnego 162 3.5.1.2. Dotacje dla funduszy celowych 187 3.5.1.3. Inne dotacje 188 3.5.2. Świadczenia na rzecz osób fizycznych 191 3.5.3. Wydatki bieżące jednostek budżetowych 192 3.5.4. Rozliczenia z bankami 193 3.5.5. Obsługa długu publicznego 194 3.5.6. Środki własne Unii Europejskiej 194 3.5.7. Wydatki majątkowe 194 3.6. Wydatki budżetowe na inwestycje wieloletnie 205 3.7. Wynagrodzenia w państwowej sferze budżetowej w 2004 r. 229 Rozdział 4 235 Rozliczenia z Unią Europejską 4.1. Środki własne Unii Europejskiej 236 4.2. Specjalne ryczałtowe kwoty na poprawę płynności budżetowej 237 3

4.3. Instrument finansowy Schengen 237 4.4. Środki na finansowanie programów i projektów 238 4.4.1. Środki bezzwrotne pochodzące z programów pomocy przedakcesyjnej Unii Europejskiej 238 4.4.2. Środki z funduszy strukturalnych i Funduszu Spójności 240 4.5. Zadania w zakresie Wspólnej Polityki Rolnej 240 4.5.1. Prefinansowanie Wspólnej Polityki Rolnej 240 4.5.2. Transfery z Unii Europejskiej i ich rozdysponowanie 242 4.5.3. Różnice kursowe 244 4.5.4. Wydatki z budżetu państwa na realizację Wspólnej Polityki Rolnej 244 Rozdział 5 247 Informacja o wydatkach, które nie wygasły z upływem roku budżetowego Rozdział 6 307 Informacja o realizacji programów wieloletnich Rozdział 7 321 Przychody i wydatki zakładów budżetowych, gospodarstw pomocniczych jednostek budżetowych oraz środków specjalnych Rozdział 8 345 Państwowe fundusze celowe 8.1. Fundusz Ubezpieczeń Społecznych 347 8.2. Fundusz Emerytalno-Rentowy 353 8.3. Fundusz Prewencji i Rehabilitacji 356 8.4. Fundusz Administracyjny 358 8.5. Fundusz Pracy 360 8.6. Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych 365 8.7. Państwowy Fundusz Kombatantów 367 8.8. Fundusz Alimentacyjny 368 8.9. Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych 370 8.10. Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej 375 8.11. Państwowy Fundusz Gospodarki Zasobem Geodezyjnym i Kartograficznym 377 8.12. Centralny Fundusz Ochrony Gruntów Rolnych 379 8.13. Fundusz Promocji Twórczości 381 4

Rozdział 9 383 Wykonanie planów finansowych agencji 9.1. Agencja Mienia Wojskowego 384 9.2. Wojskowa Agencja Mieszkaniowa 386 9.3. Agencja Rezerw Materiałowych 387 9.4. Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości 388 9.5. Agencja Rynku Rolnego 392 9.6. Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa 394 9.7. Agencja Nieruchomości Rolnych 397 Rozdział 10 401 Informacja o wykorzystaniu środków finansowych pochodzących z dopłat do stawek w grach stanowiących monopol Państwa w roku 2004 10.1. Część 25 Kultura fizyczna i sport 401 10.2. Część 24 Kultura i ochrona dziedzictwa narodowego 406 Część II 409 Finansowanie deficytu budżetu państwa 1. Finansowanie krajowe 409 2. Finansowanie zagraniczne 413 Część III 419 Państwowy dług publiczny, poręczenia i gwarancje oraz należności Skarbu Państwa 1. Państwowy dług publiczny 419 2. Dług Skarbu Państwa 420 2.1. Dług Skarbu Państwa według kryterium miejsca emisji w 2004 r. 421 2.1.1. Dług krajowy Skarbu Państwa w 2004 r. 421 2.1.1.1. Zmiany w zakresie długu krajowego Skarbu Państwa w 2004 r. 422 2.1.2. Dług zagraniczny Skarbu Państwa w 2004 r. 423 2.2. Dług Skarbu Państwa według kryterium rezydenta w 2004 r. 426 3. Poręczenia i gwarancje Skarbu Państwa w 2004 r. 428 3.1. Wykorzystanie ustawowego limitu poręczeń i gwarancji 428 3.2. Stan należności i zobowiązań Skarbu Państwa z tytułu udzielonych gwarancji i poręczeń 429 5

4. Należności Skarbu Państwa 430 4.1. Należności pozostałe do zapłaty podatkowe i niepodatkowe 431 4.2. Pozostałe należności 433 Część IV 439 Sektor finansów publicznych 1. Dochody sektora finansów publicznych 441 2. Wydatki sektora finansów publicznych 447 3. Wynik finansowy sektora finansów publicznych 450 Część V 453 Polska a kryteria zbieżności 1. Kryteria monetarne 453 2. Kryteria fiskalne 454 Część VI 461 Dyscyplina finansów publicznych Spis tablic 6

1. Ocena sytuacji makroekonomicznej Polski w 2004 r. 1.1. Kształtowanie się czynników wzrostu gospodarczego Ocena sytuacji makroekonomicznej koncentruje się na podstawowych czynnikach produkcji, a więc na pracy i kapitale. Przedstawiono również krótko sytuację w zakresie zmian technologicznych, warunkujących trwały wzrost gospodarczy. 1.1.1. Praca Obraz rynku pracy w 2004 r. w zakresie popytu na pracę uległ zmianie. Według szacunków Ministerstwa Finansów 1 w ubiegłym roku, po raz pierwszy od pięciu lat, w polskiej gospodarce miał miejsce wzrost miejsc pracy. W większości sekcji gospodarki narodowej odnotowano oznaki poprawy sytuacji (mniejszy spadek zatrudnienia w 2004 r. niż w ostatnich pięciu latach lub nawet w niektórych sekcjach - wzrost zatrudnienia). Szacunki wskazują, że przeciętne zatrudnienie w gospodarce narodowej w 2004 r. nieznacznie wzrosło (o około 0,3%). Zgodnie z danymi GUS przeciętne zatrudnienie w gospodarce narodowej bez jednostek małych 2 w 2004 r. wyniosło o 7.273 tys. osób i zmniejszyło się o 0,9% w stosunku do 2003 r. Trzeba zauważyć, że skala spadku zatrudnienia była dużo niższa niż w ostatnich latach (2,6% w 2003 r., po 3,6% w 2002 r. i 2001 r., 3,3% w 2000 r.). Oceniając sytuację w zakresie zatrudnienia w skali całej gospodarki należy doszacować przeciętną liczbę zatrudnionych w jednostkach małych (przeciętne zatrudnienie w jednostkach małych w 2003 r. stanowiło 15,2% przeciętnego zatrudnienia w gospodarce narodowej). Na podstawie analizy kształtowania się zatrudnienia w jednostkach małych w latach poprzednich, założono, że w 2004 r. miał miejsce kilkuprocentowy wzrost zatrudnienia w jednostkach małych. W 2003 r. w warunkach 3,8% wzrostu gospodarczego - odnotowano bowiem aż 10,4% przyrost miejsc pracy w jednostkach małych. Wobec znacznie korzystniejszej sytuacji gospodarczej Polski w 2004 r. można oczekiwać, że wysoki wzrost zatrudnienia w tych 1 Dane dotyczące przeciętnej liczby pracujących, w tym zatrudnienia w gospodarce narodowej w pełnej zbiorowości są publikowane przez GUS w Rocznikach Statystycznych. Mały Rocznik Statystyczny 2005 zostanie opublikowany około czerwca-lipca 2005 r., natomiast Duży Rocznik Statystyczny 2005 zawierający ostateczne informacje o 2004 r. - pod koniec 2005 r. 2 Jednostki małe to podmioty, w których liczba pracujących nie przekracza 9 osób. 7

jednostkach wystąpił również w 2004 r. (jeżeli dynamika zatrudnienia w jednostkach małych w 2004 r. wyniosłaby 105,2%, to mielibyśmy do czynienia ze stabilizacją zatrudnienia w gospodarce narodowej w pełnej zbiorowości w 2004 r.) Jednak z powodu braku danych o sytuacji w jednostkach małych w 2004 r. w zakresie liczby zatrudnionych, szacunek przeciętnego zatrudnienia w tych jednostkach może być obarczony błędem prognozy. Oceniając zmiany w zatrudnieniu w gospodarce narodowej 3 widzenia sekcji gospodarki narodowej można wysunąć następujące wnioski: w 2004 r. z punktu skala zmniejszenia zatrudnienia w sekcjach, w których odnotowano spadek zatrudnienia, była dużo niższa niż w latach poprzednich, spośród wszystkich sekcji gospodarki narodowej, największy spadek przeciętnego zatrudnienia odnotowano w budownictwie (spadek o 10,1%, wobec 16,3% spadku rok wcześniej), w pięciu sekcjach zarejestrowano poprawę sytuacji zatrudnieniowej - w obsłudze nieruchomości i firm 4 (wzrost o 2,0% wobec 5,1% wzrostu rok wcześniej), administracji publicznej i obronie narodowej 5 (wzrost o 1,2% wobec 4,6% wzrostu rok wcześniej), handlu i naprawach (wzrost o 0,9% wobec 3,0% spadku rok wcześniej), hotelach i restauracjach (wzrost o 0,7% wobec 8,3% spadku rok wcześniej), oraz w przetwórstwie przemysłowym (wzrost o 0,1% wobec spadku o 2,6% rok wcześniej). Przeciętne zatrudnienie w sektorze przedsiębiorstw, stanowiącym ponad 50% zatrudnienia w gospodarce narodowej, w 2004 r. wyniosło 4.684 tys. osób i zmniejszyło się o 0,9% w stosunku do 2003 r. Spadek zatrudnienia w przedsiębiorstwach był dużo niższy niż w latach poprzednich (ponad 4 krotnie). Choć w dalszym ciągu spadek zatrudnienia w skali roku jest znaczny, to jednak można już mówić o pewnych oznakach stabilizacji zatrudnienia w sektorze przedsiębiorstw. Wskazuje na to analiza miesięcznych zmian zatrudnienia w przedsiębiorstwach w kolejnych miesiącach 2004 r. (poza marcem, sierpniem, listopadem i grudniem, w których odnotowano niewielkie sezonowe spadki) rejestrowano utrzymywanie się poziomu zatrudnienia 3 Przedstawiona sytuacja w zakresie przeciętnego zatrudnienia w podziale na sekcje dotyczy jednostek dużych i średnich sektora przedsiębiorstw oraz jednostek usług społecznych zatrudniających powyżej 9 osób. 4 Pełna nazwa sekcji: obsługa nieruchomości, wynajem, nauka i usługi związane z prowadzeniem działalności gospodarczej. 5 Pełna nazwa sekcji: administracja publiczna i obrona narodowa; obowiązkowe ubezpieczenia społeczne i powszechne ubezpieczenia zdrowotne. 8

z miesiąca poprzedniego, a nawet jego wzrosty. Warto także zwrócić uwagę na fakt, że w grudniu 2004 r., po raz pierwszy od stycznia 1999 r., odnotowano dodatnie roczne tempo wzrostu zatrudnienia w sektorze przedsiębiorstw. Stanowi to sygnał stopniowego odwracania tendencji spadkowej w zatrudnieniu, a nawet długo oczekiwanej poprawy sytuacji w zakresie zatrudnienia w przedsiębiorstwach. Mimo poprawy sytuacji w zakresie popytu na pracę, 2004 r. w dalszym ciągu charakteryzował wysoki wzrost wydajności pracy (wyrażonej jako relacja produktu krajowego brutto do przeciętnego zatrudnienia w gospodarce narodowej). W 2004 r. wydajność pracy była o około 5% wyższa niż w roku poprzednim. W przypadku polskiej gospodarki wysokie tempo wzrostu wydajności pracy jest szczególnie ważne, gdyż warunkuje zmniejszanie się różnicy w poziomie wydajności pracy między Polską a krajami Unii Europejskiej (wg Eurostatu wydajność pracy w Polsce w 2004 r. stanowiła 59,9% przeciętnej wydajności w Unii Europejskiej UE-25). Wzrostowi popytu na pracę w 2004 r. towarzyszyło zmniejszania się bezrobocia. Na koniec grudnia 2004 r. liczba bezrobotnych zarejestrowanych w urzędach pracy wyniosła 2.999,6 tys. osób, a stopa bezrobocia 19,1%. Choć poziom bezrobocia jest nadal wysoki, to jednak liczba bezrobotnych na koniec 2004 r. była o blisko 180 tys. osób mniejsza niż na koniec 2003 r. Jest to największe zmniejszenie bezrobocia w skali roku od 1997 r. Jednak spadek bezrobocia, przy wciąż wysokiej podaży pracy (liczba ludności w wieku produkcyjnym na koniec 2004 r. była wyższa niż na koniec 2003 r. o około 200 tys. osób), nie był w pełni skorelowany ze wzrostem popytu na pracę. Zmniejszenie bezrobocia w zasadniczym stopniu było bowiem związane z dużym wzrostem ludności biernej zawodowo, czyli znacznym odpływem ludności w wieku produkcyjnym z rynku pracy (spadek aktywności zawodowej). Na podstawie dostępnych danych za 2004 r. (m.in.: o stopie i liczbie bezrobotnych) szacuje się, że liczba biernych zawodowo na koniec 2004 r. była o około 384 tys. osób większa niż na koniec 2003 r. Ocenia się, że niska aktywność zawodowa w Polsce jest spowodowana m.in. funkcjonującymi w polityce społecznej rozwiązaniami prowadzącymi do dezaktywizacji zawodowej i trwałego wycofywania się z pracy osób w wieku produkcyjnym (rozbudowany system wcześniejszych emerytur, system zasiłków i świadczeń przedemerytalnych), wydłużaniem się okresu nauki, pracą w szarej sferze m.in. na skutek wysokiego klina podatkowego (obciążeń podatkowych i parapodatkowych nakładanych na pracę). Na poprawę sytuacji na rynku pracy wskazuje również rozkład miesięczny statystyk bezrobocia rejestrowanego w 2004 r. prawie we wszystkich miesiącach 2004 r. wzrosty liczby bezrobotnych w miesiącach sezonowych wzrostów były niższe 9

w stosunku do liczb z trzech ostatnich lat, a spadki liczby bezrobotnych w miesiącach sezonowych spadków były wyższe w stosunku do liczb z trzech ostatnich lat. Co prawda w większości liczba nowo zarejestrowanych bezrobotnych w kolejnych miesiącach ub. r. była wyższa niż w analogicznych miesiącach ostatnich lat, jednakże odpływ bezrobotnych w kolejnych miesiącach 2004 r. był także wyższy niż w analogicznych miesiącach ostatnich lat i to na tyle, że zdołał zrekompensować zwiększony napływ do bezrobocia. Tak więc spadek bezrobocia w 2004 r. był wynikiem największego w okresie transformacji, zarówno napływu do bezrobocia, jak i odpływu. I tak, w ciągu 2004 r. zarejestrowano 2.684,1 tys. nowych bezrobotnych (wobec 2.642,2 tys. osób w 2003 r.), a z ewidencji wyłączono 2.860,2 tys. osób (wobec 2.683,5 tys. osób w 2003 r.). Wśród przyczyn wyrejestrowania bezrobotnych najwięcej dotyczyło wyrejestrowania z powodu podjęcia pracy 1.364,6 tys. osób (47,7% ogółu wyrejestrowanych). Rok 2004 był trzecim z kolei, w którym sytuacja w zakresie liczby ofert pracy zgłoszonych do urzędów pracy uległa poprawie. Do urzędów pracy w 2004 r. zgłoszono 794,0 tys. ofert pracy (o 7,4% więcej niż w roku wcześniejszym). W końcu 2004 r. w dyspozycji urzędów pracy pozostawało 13,2 tys. ofert pracy, co oznacza, że na jedno oferowane miejsce pracy przypadało 227 bezrobotnych, tj. o 81 osób mniej niż w końcu 2003 r. Pomimo wyżej opisanych pozytywnych zmian w zakresie bezrobocia, specyficznymi cechami polskiego bezrobocia pozostają w dalszym ciągu: wysokie bezrobocie wśród ludzi młodych (w wieku do 24 lat), w tym absolwentów, duże zróżnicowanie terytorialne stopy bezrobocia (od 15,0% w województwie małopolskim i mazowieckim do 29,2% w województwie warmińsko-mazurskim), niski poziom wykształcenia wśród bezrobotnych, znaczący udział bezrobocia długookresowego (powyżej 12 miesięcy) oraz znaczący udział bezrobotnych zamieszkałych na wsi. Ponadto polski rynek pracy charakteryzuje się nieelastycznością wynikającą między innymi z wysokich kosztów pracy. Sytuację na rynku pracy utrudnia również niska mobilność, zawodowa i przestrzenna, ludności. 10

1.1.2. Kapitał (inwestycje w gospodarce) W roku 2004 nakłady inwestycyjne w gospodarce 6 wyniosły 62.840,0 mln zł podczas gdy w 2003 r. wynosiły 56.938,6 mln zł. Realne tempo ich zmiany, w stosunku do roku 2003, wyniosło plus 9,2%, podczas gdy rok wcześniej odnotowano spadek o 0,7%. W ujęciu rachunków narodowych wzrost nakładów na środki trwałe brutto wyniósł 5,3%. Wartość kosztorysowa inwestycji rozpoczętych 7, która może świadczyć o koniunkturze w budownictwie i potencjalnym popycie na wykonawstwo robót budowlano-montażowych w kolejnych okresach, wyniosła jednak 26.775,6 mln zł w 2003 r., osiągając niewielkie dodatnie tempo 1,9%. Zauważalny był natomiast wyraźny wzrost liczby podjętych zadań inwestycyjnych, który wyniósł w relacji do 2003 r. 37,2%. Oznacza to, w kontekście niewielkiego wzrostu wartości kosztorysowych inwestycji, obniżenie się przeciętnej wartości podejmowanego w 2004 r. projektu inwestycyjnego w grupie podmiotów zatrudniających powyżej 49 osób. Generalnie największy wzrost inwestycji rozpoczętych w 2004 r. odnotowano w górnictwie gdzie wzrosły one o 229%, co wynikało z faktu, że spółki węglowe po dobrym roku na światowym rynku węgla przestały ponosić straty finansowe, a ich skłonność do podejmowania nowych zadań inwestycyjnych znacznie wzrosła. Natomiast w przetwórstwie przemysłowym i energetyce odnotowano spadki o odpowiednio 1,8% i 0,3%. Jeszcze słabiej wypadła branża zajmująca się handlem i naprawami gdzie wartość kosztorysowa inwestycji rozpoczętych spadła w 2004 r. o 22,3%. Inwestycje w środki trwałe wzrosły realnie o 9,2% (w 2003 r. spadek o 0,8%), z czego inwestycje w budynki i budowle zanotowały wzrost o 10,5%, inwestycje w maszyny, urządzenia techniczne i narzędzia o 4,9%, natomiast inwestycje w środki transportu wzrosły o 25,8%. W przemyśle nakłady inwestycyjne wzrosły nominalnie o 13,4% (w 2003 r. wzrost o 11,0%), w budownictwie odnotowano wzrost o 8,7% (spadek o 23,1%), w handlu i naprawach wzrost o 1,6% (spadek o 1,1%), zaś w transporcie wzrost o 10,3% (spadek o 12,4%). Większa aktywność inwestycyjna w stosunku do 2003 r. wynikała z ożywienia gospodarczego i pojawiającej się nadziei jego wzmocnienia dzięki wstąpieniu Polski do UE. W 2004 r. nadal jednak przedsiębiorcy niechętnie posiłkowali się kredytem, a generowane zyski trzymali w formie depozytów bankowych lub wypłacali akcjonariuszom w postaci dywidendy. 6 W przedsiębiorstwach zatrudniających powyżej 49 pracowników. 7 j.w. 11

Wyniki finansowe uzyskane przez przedsiębiorstwa 8 w 2004 r. pokazują dalszą i wyraźną poprawę ich sytuacji finansowej. Poprawiły się w zasadzie wszystkie wskaźniki ekonomiczno-finansowe. Dla ogółu badanych przedsiębiorstw wskaźnik poziomu kosztów z całokształtu działalności wyniósł 94,3% (wobec 97,2% przed rokiem), wskaźnik rentowności ze sprzedaży produktów, towarów i materiałów 5,9% (4,4%), wskaźniki rentowności obrotu brutto 6,0% (2,8%) oraz rentowności obrotu netto 4,8% (1,7%). Wskaźnik płynności finansowej I stopnia wyniósł 30,3% (wobec 23,6%), wskaźnik płynności finansowej II stopnia 94,4% (84,3%). Zwiększona aktywność inwestycyjna była również wspierana przez napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych. Zgodnie z metodologią bilansu płatniczego w 2004 r. wartość zagranicznych inwestycji bezpośrednich netto była wyższa od obserwowanej w 2003 r. i wyniosła 4,9 mld EUR. Według Polskiej Agencji Informacji i Inwestycji Zagranicznych (PAIiIZ) w 2004 r. do Polski napłynął kapitał zagraniczny o wartości 7,86 mld USD tj. o 1,44 mld USD więcej niż w poprzednim roku. Jest to jednocześnie najwyższa wartość od 2000 r., kiedy to odnotowano rekordowy napływ BIZ. 8,0 Tempo zmian inwestycji w ujęciu rachunków narodowych w latach 2000-2004 6,0 4,0 2,0 0,0 % -2,0-4,0-6,0-8,0-10,0 2000 2001 2002 2003 2004 8 Wg sprawozdania F-01 sporządzanego przez przedsiębiorstwa niefinansowe zatrudniające powyżej 49 osób. 12

1.1.3. Zmiany technologiczne Czynnik rozwoju technologicznego w okresie jednego roku w niewielkim jedynie stopniu wpływa na wzrost produkcji, jednak jego wpływ w okresie dłuższym jest kluczowy. Stanowi on znaczny potencjał dla wzrostu wydajności pracy, co jest jednym z podstawowych czynników długookresowego zrównoważonego wzrostu gospodarczego. Podstawowym czynnikiem determinującym rozwój gospodarczy w długim okresie jest zaakumulowana wiedza pozyskana dzięki wydatkom na badania i rozwój, innowacje i edukację. Polityka gospodarcza mająca na celu zwiększenie zdolności innowacyjnych gospodarek krajów członkowskich Unii Europejskiej jest istotą strategii Lizbońskiej. W Unii Europejskiej wydatki na badania i rozwój w relacji do PKB wynoszą przeciętnie 1,93%, natomiast udział przedsiębiorstw innowacyjnych w populacji firm kształtuje się na poziomie 51%. W Polsce obecny poziom wydatków na badania i rozwój około 0,6% PKB oraz udział przedsiębiorstw innowacyjnych w populacji przedsiębiorców 16,9% jest niski, konieczny jest postęp w kierunku zwiększenia poziomu tych wydatków i ilości przedsiębiorstw innowacyjnych. Wydatki na badania i rozwój wpływają na wzrost gospodarczy poprzez kreowanie nowych produktów i procesów technologicznych, ponadto usprawniają już istniejące procesy produkcji oraz zwiększają zdolność gospodarki do absorpcji nowych technologii. W 2004 r. produkcja w działach przemysłu uznawanych za nośniki postępu technologicznego 9 wzrosła o 39,7% (rok wcześniej wzrost wyniósł 22,5%). Udział działów uznawanych za nośniki postępu technicznego w produkcji przemysłu ogółem wzrósł z 13,7% w 2003 r. do 15,9% w 2004 r. W przetwórstwie przemysłowym nadal rosła najszybciej sprzedaż w przedsiębiorstwach produkujących głównie dobra inwestycyjne o ok. 35% (rok wcześniej wzrost o 21%). Produkcja jednostek wytwarzających głównie dobra zaopatrzeniowe zwiększyła się o ok. 12% (rok wcześniej wzrost o 11%). Produkcja dóbr konsumpcyjnych trwałych była o 19% większa, dóbr nietrwałych o 7%, związanych z energią o 1%. 1.2. Sfera produkcji i wartość dodana w gospodarce Zgodnie z danymi GUS opublikowanymi w dniu 13 maja 2005 r. realne tempo wzrostu wartości dodanej brutto w gospodarce narodowej w 2004 r. wyniosło 5,1%. 9 M. in. produkcja pojazdów mechanicznych, przyczep i naczep, pozostałego sprzętu elektrycznego, pestycydów i pozostałych środków agrochemicznych. 13

Ubiegły rok był trzecim z kolei, gdy tempo to uległo przyspieszeniu w stosunku do poprzedniego roku. Wartość dodana brutto w latach 2001-2003 rosła realnie odpowiednio o 1,1%, 1,3% i 3,6%. Przyspieszanie tempa wzrostu tej kategorii ekonomicznej związane było z systematyczną poprawą koniunktury w przemyśle oraz wysokim tempem wzrostu wartości dodanej w usługach rynkowych. W 2004 r. wartość dodana w przemyśle wzrosła realnie o 9,7% w porównaniu z 7,9% wzrostem w 2003 r., co dało 2,6 pkt. proc. wzrostu wartości dodanej ogółem (był to największy wkład we wzrost wartości dodanej w 2004 r.). Wzrost wartości dodanej w przemyśle związany był ze znacznym, 12,3% 10 realnym wzrostem produkcji sprzedanej przemysłu w 2004 r. Na zmianę wielkości produkcji sprzedanej przemysłu ogółem złożył się wzrost o 14,6% wśród przedsiębiorstw przetwórstwa przemysłowego, spadek produkcji w przypadku podmiotów zajmujących się zaopatrywaniem w energię elektryczną, gaz i wodę o 1,8% oraz wzrost w sektorze górniczym o 2,0%. Na osiągnięcie dobrego wyniku przez przedsiębiorstwa przemysłowe bez wątpienia miała wpływ akcesja Polski do Unii Europejskiej. Produkcja w miesiącach styczeń kwiecień tj. poprzedzających wejście do UE wzrosła o 24,2%. Największy wzrost w okresie pierwszych czterech miesięcy 2004 r. odnotowała branża producentów pojazdów mechanicznych, o 74,5%. W tym czasie wzrost przetwórstwa przemysłowego wyniósł 24,2%. Wysokie tempo wzrostu w branży samochodowej przełożyło się na wkład we wzrost przetwórstwa ogółem na poziomie ok. 5,9 pkt. proc. W całym roku dynamika produkcji wyniosła w tej grupie 156,4%, dając wkład na poziomie 4,7 pkt. proc. Nieco mniejsza aktywność w drugiej połowie roku w przemyśle motoryzacyjnym wynikała ze zmasowanego importu aut używanych z terenów UE. Również producenci zajmujący się produkcją artykułów spożywczych zwiększyli swoją aktywność na krótko przed akcesją. Wkład tej grupy przedsiębiorstw we wzrost w przetwórstwie po czterech pierwszych miesiącach 2004 r. wyniósł 2,6 pkt. proc. (dynamika 110,9%) by spaść ostatecznie w całym roku do 1,3 pkt. proc. (dynamika 105,9%). Innymi branżami, które intensywnie wykorzystywały okres przedakcesyjny byli producenci wyrobów z pozostałych surowców niemetalicznych, którzy osiągnęli tempo wzrostu produkcji po pierwszych czterech miesiącach 2004 r. na poziomie 44,9%, a za cały rok 10,3%. Podobną strategię mieli również przedsiębiorcy z grupy produkcja wyrobów z metali oraz producenci wyrobów z gumy, których produkcja w kwietniu 2004 r., w układzie narastającym, wzrosła odpowiednio 35,5% i 32,5% a na koniec roku 19,0% i 13,7%. Ze wszystkich grup przedsiębiorstw przetwórstwa przemysłowego jedynie producenci sprzętu i aparatury radiowej, telewizyjnej i komunikacyjnej zwiększali wolumen 10 W przedsiębiorstwach zatrudniających powyżej 9 osób. 14

produkcji do końca 2004 r. (po czterech miesiącach dynamika wynosiła 118,6%, a za cały rok 136,1%). Regułą było jednak, że pozostałe przedsiębiorstwa zmniejszały po wstąpieniu Polski do UE tempo wzrostu produkcji lub wręcz odnotowywały realny spadek produkcji. Aby sprostać wyraźnie większej produkcji i sprzedaży w pierwszej połowie 2004 r. przedsiębiorstwa wyraźnie zwiększyły stan zapasów. Biorąc jednak pod uwagę nieco słabszy popyt w gospodarce w drugim półroczu 2004 r. i również w tym okresie mniej korzystne kształtowanie się (z punktu widzenia eksporterów) relacji kursowych racjonalnym było zmniejszenie się dynamiki wolumenu produkcji sprzedanej przemysłu. Wartość dodana w usługach rynkowych w ubiegłym roku wzrosła realnie o 4,5% w porównaniu z 2,6% wzrostem w 2003 r., co dało 2,2 pkt. proc. wartości dodanej brutto ogółem w 2004 r. Kolejnym sektorem, w którym odnotowano przyspieszenie tempa wzrostu wartości dodanej było rolnictwo. W 2004 r. wartość dodana w tym sektorze wzrosła realnie aż o 6,8% w porównaniu z 3,2% wzrostem w 2003 r. Kontrybucja wartości dodanej w rolnictwie we wzrost wartości dodanej ogółem w roku ubiegłym wyniosła 0,2 pkt. proc. W roku ubiegłym obniżeniu uległo realne tempo wzrostu wartości dodanej w usługach nierynkowych. Zgodnie z danymi GUS w 2004 r. wyniosło ono 2,1% w porównaniu z 2,9% wzrostem w 2003 r. Niższe tempo wzrostu skutkowało zmniejszeniem kontrybucji wartości dodanej tego sektora we wzrost wartości dodanej brutto ogółem z 0,5 pkt. proc. w 2003 r. do 0,3 pkt. proc. w 2004 r. Ubiegły rok był czwartym z kolei, w którym odnotowano spadek realny wartości dodanej w budownictwie. Zgodnie z danymi GUS wyniósł on 1,3% i był mniejszy niż 2,9% spadek zanotowany w 2003 r. Konsekwencją spadku w tym sektorze była ujemna kontrybucja wartości dodanej w budownictwie we wzrost wartości dodanej brutto ogółem w 2004 r, która to kontrybucja szacowana jest na minus 0,1 pkt. proc. Utrzymujący się spadek wartości dodanej w budownictwie był odzwierciedleniem wyników produkcji budowlano-montażowej, która w 2004 r. zmniejszyła się 0,9% 11. Na ten stosunkowo niski spadek produkcji w budownictwie miały wpływ stopniowo odradzająca się skłonność do inwestycji przedsiębiorstw w Polsce. Optymizm związany z członkostwem Polski w UE, swoboda wymiany handlowej oraz wysoki stopień wykorzystania mocy wytwórczych skłonił krajowe podmioty do podjęcia działań inwestycyjnych o nieco bardziej kompleksowym charakterze. W 2004 r. w odróżnieniu do roku 2003 oprócz wzrostu inwestycji przedsiębiorstw w środki transportu 11 W przedsiębiorstwach zatrudniających powyżej 9 osób. 15

odnotowano również wzrost inwestycji w budynki i budowle a także maszyny, urządzenia techniczne i narzędzia. 1.3. Zagregowany popyt 1.3.1. Popyt krajowy Zgodnie z pierwszym szacunkiem GUS 12 popyt krajowy w 2004 r. wzrósł realnie o 5,0%, (najwięcej od 6 lat) wobec 2,6% w 2003 r., a jego wkład we wzrost PKB wyniósł 5,1 pkt. proc. Główne agregaty popytu wewnętrznego tj. spożycie ogółem i akumulacja odnotowały przyspieszenie dynamiki wzrostu, a ich wkład we wzrost PKB wyniósł odpowiednio 2,8 pkt. proc. oraz 2,4 pkt. proc. W 2004 r. odnotowano silne przyspieszenie realnego wzrostu akumulacji o 12,1 % wobec 3,2% w 2003 r. i nastąpiło odwrócenie notowanego w latach 2001 2003 spadkowego trendu nakładów brutto na środki trwałe. Jak wynika z wstępnych danych GUS, dopiero w II połowie ub. r. dynamika inwestycji silniej przyspieszyła i w całym 2004 r. wyniosła 5,3% (wobec spadku o 0,2 % w 2003 r.). Mimo to realny wzrost inwestycji w całym 2004 r. był niższy niż tego oczekiwano. Spodziewano się bowiem, że w związku z napływem funduszy strukturalnych z UE, oczekiwaniami z nimi związanymi i poprawiającą się kondycją finansową przedsiębiorstw (m.in. na skutek obniżenia stawek podatku dochodowego od osób prawnych i podwyższenia stawek amortyzacji), obserwowany od wielu miesięcy znaczny wzrost wartości depozytów przedsiębiorstw w sektorze bankowym zostanie wykorzystany na sfinansowanie inwestycji pozwalających na zwiększenie potencjału wytwórczego i wydajności pracy. Do wysokiego wzrostu akumulacji przyczynił się znaczący przyrost rzeczowych środków obrotowych, których wkład we wzrost PKB był pozytywny i wyniósł ok. 1,3 pkt proc. (wobec 0,7 pkt. proc. w 2003 r.). Po części tak duży wkład tej kategorii we wzrost PKB można również tłumaczyć "jednorazowym efektem unijnym", szczególnie w I kw., kiedy przedsiębiorstwa akumulowały rzeczowe środki obrotowe, dla których szeroko rozumiane opodatkowanie lub zasady wymiany handlowej ulegały zmianie po akcesji. Przy czym należy zaznaczyć, że większy wkład zapasów we wzrost PKB w I kw. wobec pozostałych kwartałów jest również efektem niższej bazy statystycznej w 2003 12 Obwieszczenie Prezesa GUS z dnia 13 maja 2005 r. w sprawie pierwszego szacunku produktu krajowego brutto w 2004 r. 16

r. Dane ze sprawozdań finansowych przedsiębiorstw (F-01) pokazują, że przyrost zapasów w 2004 r. był zjawiskiem racjonalnym ekonomicznie i normalnym, gdyż wysokiej dynamice stanu zapasów towarzyszyła również wysoka dynamika przychodów ze sprzedaży produktów, towarów i materiałów. Można, więc stwierdzić, że wzrost akumulacji zapasów wynikał z ożywienia gospodarczego, a nie był efektem niezrealizowanych zamówień. Oczywiście przyrost zapasów jest również w pewnej części spowodowany "efektem unijnym", który polegał na spekulacyjnej akumulacji zapasów, dla których ulegały zmianie, przy czym nie był on decydującym czynnikiem. W 2004 r. wzrost popytu krajowego był efektem umiarkowanego wzrostu popytu konsumpcyjnego. Realne tempo wzrostu spożycia ogółem w 2004 r. wyniosło 3,4% (wobec 2,5% w 2003 r.) i było rezultatem nieznacznego przyspieszenia tempa wzrostu spożycia indywidualnego i silniejszego ożywienia w zakresie spożycia zbiorowego. Indywidualny popyt konsumpcyjny wzrósł realnie o 3,4% w 2004 r. (w porównaniu z 3,1% w 2003 r.). Tempo wzrostu indywidualnego popytu konsumpcyjnego w 2004 r. kształtowało się przede wszystkim pod wpływem różnego rodzaju efektów związanych z przystąpieniem Polski do UE. W szczególności były to zmiany podatkowe, które spowodowały bardzo duży wzrost popytu na nowe samochody oraz na materiały budowlane przed 1 maja 2004 r.. Czynnikiem ograniczającym tempo wzrostu spożycia indywidualnego w 2004 r. pozostawały relatywnie niskie realne dochody do dyspozycji gospodarstw domowych. Ich siła nabywcza w znacznym stopniu obniżona została przez relatywnie wysoką w 2004 r. inflację. Mimo wyższej od oczekiwanej inflacji, uwarunkowania rynku pracy spowodowały nie uwzględnienie ich w żądaniach i planach płacowych. Ponieważ dane dotyczące dochodów do dyspozycji są publikowane przez GUS z dużym opóźnieniem, uniemożliwia to szczegółową analizę kształtowania się wydatków konsumpcyjnych gospodarstw domowych. Z dostępnych danych wynika, że w 2004 r. suma dochodów z tytułu pracy oraz z tytułu świadczeń emerytalno rentowych wzrosła realnie o około 1,4% (wobec wzrostu o 2,9% w roku poprzednim), w tym: - fundusz wynagrodzeń brutto w gospodarce narodowej wzrósł realnie o około 1,6% 13, w tym przeciętne wynagrodzenie brutto wzrosło realnie o 1,2%, 13 Szacunek własny Ministerstwa Finansów brak danych o przeciętnym zatrudnieniu w gospodarce narodowej w 2004 r. 17

- fundusz emerytur i rent z pozarolniczego systemu ubezpieczeń społecznych zwiększył się realnie o 1,6%, w tym przeciętna emerytura i renta z tego systemu wzrosła realnie o 0,9%, - fundusz emerytur i rent z rolniczego systemu ubezpieczeń społecznych zmniejszył się realnie o 3,3%, w tym przeciętna emerytura i renta rolników indywidualnych spadła realnie o 0,6%. Dodatkowe wypłaty z tytułu odszkodowań i rekompensat 14, zasilające budżety gospodarstw domowych, wyniosły w 2004 r. około 3,1 mld zł (wobec ok. 3,8 mld zł w 2003 r.). Wzrost spożycia indywidualnego wynikał z jednej strony ze zmniejszenia realnej siły nabywczej dochodów ludności a z drugiej strony z prawdopodobnej odbudowy oszczędności finansowych (w 2004 r. odnotowano niewielki wzrost depozytów i innych zobowiązań o 0,1%, wobec spadku o 2,0% w 2003 r.) oraz utrzymania się wysokiej dynamiki wartości kredytów zaciąganych przez gospodarstwa domowe (w 2004 r. zadłużenie gospodarstw domowych z tego tytułu zwiększyło się o 13,3%, wobec wzrostu o 13,6% w 2003 r.). Konsumpcja zbiorowa w 2004 r. wzrosła realnie o 3,4% (wobec 0,5% w 2003 r.). Przyspieszenie tempa wzrostu spożycia w sektorze publicznym wynikało zarówno z wzrostu kosztów związanych z zatrudnieniem jak i poziomu wydatków związanych z zakupami towarów i usług. 14 Chodzi o wypłatę świadczeń ze środków niemieckiej Fundacji Pamięć, Odpowiedzialność i Przyszłość" z tytułu pracy przymusowej i niewolniczej na rzecz III Rzeszy i Austrii, wypłatę rekompensat z tytułu niepodwyższenia płac w sferze budżetowej oraz od 2004 r. także dopłaty bezpośrednie dla rolników. 18

Tempo zmian popytu krajowego w latach 2000-2004 6,0 5,0 4,0 3,0 % 2,0 1,0 0,0-1,0-2,0 2000 2001 2002 2003 2004 1.3.2. Popyt zagraniczny 1.3.2.1 Otoczenie makroekonomiczne Ożywienie koniunktury w gospodarce światowej, które nastąpiło w II połowie 2003 r. w głównej mierze było efektem silnej stymulacji ze strony polityki makroekonomicznej, zarówno pieniężnej jak i fiskalnej. Podobnie jak to bywało w przeszłości, motorem globalnego wzrostu były USA i kraje Azji Południowo- Wschodniej, w tym przede wszystkim Chiny. Początek 2004 r. przyniósł wzmocnienie i rozszerzenie tej pozytywnej tendencji na kolejne kraje i regiony. W tym okresie szczególnie szybko rozwijała się również gospodarka Japonii, której tempo wzrostu było najwyższe wśród krajów rozwiniętych. W dalszej części 2004 r., wraz ze stopniowym spadkiem wolnych mocy produkcyjnych, tempo wzrostu gospodarki światowej powróciło do bardziej umiarkowanych poziomów. Nie było to jednak wyraźne spowolnienie dynamiki PKB, sugerujące trwałe pogorszenia koniunktury, a raczej stopniowy powrót do ścieżki ekspansji gospodarczej wyznaczanej przez tempo wzrostu potencjalnego PKB. Do 19

niższego tempa wzrostu gospodarczego przyczyniło się również stopniowe ustępowanie impulsu ze strony polityki makroekonomicznej (choć warunki monetarne przez cały 2004 r. pozostawały korzystne mimo rozpoczęcia cyklu zaostrzania polityki pieniężnej) oraz wysokie ceny ropy naftowej, które w szczególności przekładały się na obniżenie siły nabywczej gospodarstw domowych i niski poziom zaufania uczestników życia gospodarczego. W całym 2004 r., według szacunków MFW, tempo wzrostu globalnego PKB wyniosło 5,1% 15 i było o ponad 1 pkt proc. wyższe niż rok wcześniej, a także wyższe od średniej zanotowanej w latach 1987-1996 (3,3%) oraz 1997-2004 (3,7%). Należy jednak podkreślić, że ta ogólna tendencja ukrywała rosnące różnice w przebiegu procesów makroekonomicznych pomiędzy poszczególnymi regionami i krajami. Wprawdzie niemal we wszystkich regionach świata wzrost gospodarczy w 2004 r. był szybszy niż rok wcześniej, ale generalnie poziom aktywności ekonomicznej w USA, Chinach, Ameryce Łacińskiej, krajach WNP i Europie Środkowo-Wschodniej był wyraźnie wyższy niż ten obserwowany w strefie euro i Japonii. Tej tendencji towarzyszyło pogłębienie nierównowagi zewnętrznej w skali globalnej. W USA w 2004 r. deficyt na rachunku obrotów bieżących osiągnął rekordowy poziom 5,7% PKB, a nadwyżki na rachunku obrotów bieżących notowały rozwijające się kraje Azji, Japonia, WNP, produkujące ropę naftową kraje Bliskiego Wschodu oraz w mniejszym stopniu strefa euro. Wzrost nierównowagi zewnętrznej w USA był jednym z czynników deprecjacji kursu USD wobec innych walut. Poprawa koniunktury na rynkach zagranicznych, znaczące osłabienie złotego oraz efekty restrukturyzacji przedsiębiorstw z lat 2001 2003 były czynnikami sprzyjającymi utrzymaniu się wysokiej dynamiki eksportu. W 2004 r. eksport w ujęciu rachunków narodowych wzrósł realnie o 10,2% wobec 14,2% w 2003 r. Rosnący popyt na rynku krajowym (w 2004 r. popyt krajowy wzrósł realnie o 5,0% w porównaniu z 2,6% wzrostem w 2003 r.) przyczynił się do utrzymania tempa wzrostu importu. Import w ujęciu rachunków narodowych wzrósł realnie w 2004 r. o 8,7% w porównaniu z 9,3% wzrostem w 2003 r. Powyższe tendencje w eksporcie i imporcie spowodowały, że w 2004 r. kontrybucja eksportu netto we wzrost PKB, spadła z 1,1 pkt. proc. w 2003 r. do 0,3 pkt. proc. w 2004 r. 15 MFW: World Economic Outlook, kwiecień 2005. Według Komisji Europejskiej wzrost globalnego PKB wyniósł w 2004 r. 5%. 20

Udziały eksportu i importu w PKB w 2004 r. wyniosły odpowiednio 39,1% i 40,9% 16 i są one większe niż w dużych krajach UE. Przykładowo w Niemczech udział eksportu kształtuje się na poziomie 36,1%, a importu 31,8% PKB. Dla Hiszpanii udziały te wynoszą odpowiednio 27,8% i 29,4%, a dla Francji 25,8% i 24,6%. Zbliżone udziały w PKB mają Dania (eksport 42,6%, import 36,4%) i Szwecja (eksport 43,8%, import 37,1%) 17. Małe gospodarki otwarte charakteryzują się wyższymi udziałami. Wkład eksportu netto we wzrost PKB w latach 2000-2004 3,0 2,5 2,0 % 1,5 1,0 0,5 0,0 2000 2001 2002 2003 2004 1.3.2.2 Bilans płatniczy Według danych NBP deficyt na rachunku obrotów bieżących w 2004 r. wyniósł blisko 3,0 mld EUR wobec 4,1 mld EUR w roku 2003 (spadek o 28,0%). Dalszej poprawie uległa relacja deficytu obrotów bieżących do PKB, która w roku ubiegłym ukształtowała się na poziomie 1,5%, podczas gdy w 2003 r. zanotowano 2,2%. 16 Udział liczony w cenach bieżących 17 Udziały dla państw UE policzone w oparciu o szeregi w cenach bieżących, dla danych za 2003 r. 21

Na zmniejszenie deficytu na rachunku obrotów bieżących największy wpływ miała poprawa salda transferów bieżących, która w głównej mierze wynikała z członkostwa w UE i dodatniego salda przepływu środków między budżetem UE a Polską. Saldo zamknęło się nadwyżką w wysokości 4,5 mld EUR tj. ok. 0,8 mld EUR wyższą niż w roku 2003. Dalszemu ograniczeniu uległ deficyt handlowy, który w 2004 r. wyniósł 4,5 mld EUR i był o blisko 0,6 mld EUR niższy niż rok wcześniej. Poprawie uległo również saldo usług, a podobnie jak w poprzednich dwóch latach narastał deficyt na rachunku dochodów. W 2004 r. odnotowano bardzo wysoki poziom obrotów zarówno po stronie eksportu jak i importu. Eksport wyniósł 65,6 mld EUR, co oznacza wzrost o 22%, natomiast import wzrósł o 19% do poziomu 70,2 mld EUR. Wysokie dynamiki eksportu i importu są w dużym stopniu związane z ożywieniem wymiany w miesiącach poprzedzających akcesję do UE. Należy jednocześnie podkreślić, że pomimo kontynuowania przez PLN trendu aprecjacyjnego w drugiej połowie roku nie nastąpiło istotne obniżenie dynamiki eksportu i importu. Gwałtownemu obniżeniu uległo dodatnie saldo rachunku finansowego, wynosząc zaledwie 0,5 mld EUR, podczas gdy w roku 2003 wyniosło 3,2 mld EUR. Spadek salda wynika w głównej mierze ze zdecydowanie niższego salda pozostałych inwestycji (kredyty, depozyty, lokaty, pożyczki itp.), które zamknęło się deficytem w kwocie 11,7 mld EUR, wobec deficytu rzędu 1,8 mld EUR w 2003 r. Odpływ kapitału z tytułu pozostałych inwestycji został w znacznym stopniu skompensowany napływem kapitału z tytułu inwestycji portfelowych. W 2004 r. napłynęło do Polski netto 7,7 mld EUR z tytułu inwestycji portfelowych (głównie inwestycje w papiery wartościowe o charakterze dłużnym). Wartość zagranicznych inwestycji bezpośrednich netto była wyższa od obserwowanej w 2003 r. i wyniosła 4,2 mld EUR. Pomimo bardzo istotnego zmniejszenia się nadwyżki na rachunku finansowym, niski poziom deficytu obrotów bieżących spowodował, że bilans płatniczy zamknął się w 2004 r. dodatnim saldem w kwocie 0,7 mld EUR (1,1 mld EUR przed rokiem). Wzrost znaczenia kapitału krótkoterminowego w kształtowaniu nadwyżki salda obrotów finansowych nie przełożył się na pogorszenie struktury finansowania deficytu obrotów bieżących, co w głównej mierze wynikało ze spadku samego deficytu. Zagraniczne inwestycje bezpośrednie pokrywały z nadwyżką (144%) deficyt obrotów bieżących. 22

1.4. Produkt krajowy brutto Znaczne przyspieszenie popytu krajowego oraz dobra koniunktura na polski eksport przyczyniły się do przyspieszenia tempa wzrostu gospodarczego w roku ubiegłym. Zgodnie z danymi GUS realne tempo wzrostu PKB w 2004 r. wyniosło 5,4%, podczas gdy w 2003 r. wzrost ten wyniósł 3,8%. Wartość PKB w cenach bieżących w roku ubiegłym wyniosła około 885,3 mld zł, co w przeliczeniu na 1 mieszkańca dało kwotę ok. 23,2 tys. zł, tj. około 6,3 tys. USD, licząc według średniorocznego rynkowego kursu złotego w stosunku do dolara (bez uwzględnienia parytetu siły nabywczej). Tempo zmian PKB w latach 2000-2004 6,0 5,0 4,0 % 3,0 2,0 1,0 0,0 2000 2001 2002 2003 2004 W założeniach makroekonomicznych do budżetu na 2004 r. przewidywano, że tempo wzrostu PKB w roku budżetowym wyniesie 5,0%, a PKB w cenach bieżących ukształtuje się na poziomie 861,5 mld zł. Niestety, z uwagi na zmiany metodologiczne wprowadzone na początku 2004 r. nie można porównywać oczekiwanego wzrostu i poziomu PKB z wykonaniem podanym przez GUS. Brak porównywalności między wielkościami prognozowanymi w założeniach makroekonomicznych do ustawy budżetowej na 2004 r., a wykonaniem podanym przez GUS dotyczy wszystkich kategorii z rachunków narodowych. Wynika to z faktu, że prognoza do budżetu przygotowywana była na danych opracowanych według starej metodologii. 23

Podstawowe zmiany w nowej metodologii rachunków narodowych to: nowy, wymagany przez Komisję Europejską od krajów członkowskich, sposób szacowania usług mieszkaniowych, tj. według metody kosztów użytkownika; w szacunkach amortyzacji dla instytucji rządowych i samorządowych uwzględniono, wcześniej nie ujmowaną, wartość podbudowy dróg; w szacunkach spożycia prywatnego skorygowano wartość usług z tytułu podróży zagranicznych w celu uzyskania zgodności z kwotami wykazywanymi w bilansie płatniczym. 1.5. Stopa procentowa Krótkoterminowa stopa procentowa była w 2004 r. podstawowym instrumentem Narodowego Banku Polskiego wykorzystywanym w ramach realizacji strategii bezpośredniego celu inflacyjnego. W kwietniu 2004 r. Rada Polityki Pieniężnej zmieniła nastawienie w polityce pieniężnej na restrykcyjne i w dalszej części roku trzykrotnie podniosła podstawowe stopy procentowe NBP (w czerwcu, lipcu i sierpniu) łącznie o 125 pkt. baz. W efekcie stopa referencyjna wzrosła do 6,5%, a stopa lombardowa osiągnęła poziom 8,0%. Zwiększenie restrykcyjności polityki pieniężnej było spowodowane znacznym wzrostem bieżącej inflacji (w czerwcu ubiegłego roku stopa inflacji przekroczyła górną granicę dopuszczalnych odchyleń od celu inflacyjnego) oraz wzrostem oczekiwań inflacyjnych gospodarstw domowych. W powyższych warunkach działania podjęte przez bank centralny miały zapobiec pojawieniu się wtórnych skutków wstrząsów podażowych (efektów drugiej rundy). Odnotowana w czwartym kwartale 2004 r. znacząca aprecjacja złotego, niska dynamika wynagrodzeń w sektorze przedsiębiorstw oraz niższa od oczekiwań dynamika inwestycji powstrzymały Radę Polityki Pieniężnej od dalszych zmian podstawowych parametrów polityki pieniężnej. W 2004 r. - mimo wzrostu nominalnych podstawowych stóp procentowych - ich wartość w ujęciu realnym znacząco spadła w porównaniu z rokiem poprzednim ze względu na wzrost inflacji. W rezultacie realna stopa referencyjna ukształtowała się w 2004 roku średnio na poziomie 2,2%, w porównaniu z 4,8% w roku poprzednim. 24

1.6. Inflacja Dynamika cen konsumpcyjnych w 2004 r. liczona zarówno w ujęciu średniorocznym, jak i w relacji dwunastomiesięcznej była wyższa od założeń przyjętych w ustawie budżetowej. Średnioroczna inflacja w 2004 r. ukształtowała się w wysokości 3,5%, natomiast wzrost cen konsumpcyjnych liczony w ujęciu XII 2004 r. / XII 2003 r. wyniósł 4,4%. Od czerwca 2004 r. dwunastomiesięczna inflacja była również wyższa od górnej granicy ciągłego celu inflacyjnego NBP ustalonego na okres po 2003 r. w wysokości 2,5% z możliwością odchylenia o +/- 1 punkt procentowy. Wyższa od prognozowanej okazała się również dynamika cen produkcji sprzedanej przemysłu. Wzrost cen producentów w 2004 r. wyniósł 7,0% średniorocznie oraz 5,2% w relacji XII 2004 r. / XII 2003 r. Na wyższy niż zakładano wzrost cen w 2004 r. złożyło się szereg czynników, których siła oddziaływania okazała się znacznie większa niż wcześniej przewidywano. Należały do nich m.in.: ograniczona podaż artykułów rolnych wynikająca z niższych zbiorów w 2003 r. (dotyczyło to zwłaszcza zbóż) oraz niska podaż trzody chlewnej wynikająca z cykliczności hodowli, silny wzrost cen ropy naftowej i metali na rynkach światowych wynikający z niestabilnej sytuacji politycznej oraz ze zwiększonego popytu rozwijających się gospodarek. Ceny ropy Brent na giełdzie w Londynie były w grudniu 2004 r. wyższe o około 33%, w stosunku do analogicznego okresu poprzedniego roku, natomiast ceny podstawowych metali na giełdach światowych wzrosły w tym okresie o około 25% 18. Podwyżki cen surowców oddziaływały zarówno na dynamikę cen konsumpcyjnych, jak i cen produkcji sprzedanej przemysłu, przy czym siła oddziaływania tego wzrostu na ceny producentów była znacznie większa. Według danych GUS ceny produkcji koksu i produktów rafinacji ropy naftowej były wyższe w grudniu 2004 r., w stosunku do grudnia 2003 r., o 38,8%, a produkcji metali - o 27,0%. Ceny detaliczne paliw silnikowych podwyższono w tym okresie o 17,0%, trwające trzeci rok z rzędu osłabienie złotego. Realna efektywna deprecjacja złotego (kurs ważony geograficzną strukturą polskiego importu i deflowany 18 LMEX - indeks metali na giełdzie w Londynie. 25

wskaźnikiem CPI) wyniosła średnio 1,5% w 2004 r. (wobec 5,0% w 2002 r. i 12,1% w 2003 r.), wzrost oczekiwań inflacyjnych w gospodarce. W ciągu całego roku największe banki ankietowane przez Agencję Reuters podniosły swoje prognozy inflacyjne na koniec roku (licząc w relacji XII/XII) z 2,6% w styczniu do 4,4% w grudniu 2004 r. Wzrosły również oczekiwania inflacyjne osób prywatnych badane przez NBP. Średnia oczekiwana stopa inflacji na najbliższe 12 miesięcy zwiększyła się z 2,1% w styczniu do 4,3% w grudniu 2004 r. W 2004 r. wystąpił specyficzny czynnik wpływający na wzrost inflacji w postaci akcesji Polski do Unii Europejskiej. Szacowano, że z tytułu wejścia Polski do Unii Europejskiej ceny konsumpcyjne mogą wzrosnąć w 2004 r. o około 1,1 punktu procentowego, z czego ceny żywności będą wyższe o 1,4 punktu procentowego. Jako główną przyczynę tego wzrostu przewidywano podwyżki stawek podatków pośrednich oraz zmiany cen żywności wynikające z wprowadzenia instrumentów Wspólnej Polityki Rolnej. Szacunki wskazywały na to, że wzrost cen z tytułu akcesji rozłoży się na dłuższy okres czasu i nie będzie miał charakteru szokowego. Wpływ czynników związanych z wejściem do Unii Europejskiej na wzrost inflacji w okresie bezpośrednio przed i po akcesji, w tym zwłaszcza czynników popytowych, okazał się wyższy niż przewidywano. Skutki akcesji w sferze cenowej uwidoczniły się najbardziej we wzroście cen (w relacji XII 2004 r. / XII 2003 r.): materiałów do konserwacji mieszkań o 14,6% (co wpłynęło na wzrost inflacji o 0,45 pkt. proc.) głównie w związku z podwyżką stawki podatku VAT, cukru o 67,1% (co wpłynęło na wzrost inflacji o około 0,38 pkt. proc.) w związku ze wzrostem popytu krajowego w wyniku obaw przed podwyżkami cen po akcesji (z uwagi na unijne regulacje rynku cukru gwarantujące sprzedaż po ustalonych cenach interwencyjnych), mięsa wołowego o 39,7%, drobiu o 13,2% i masła o 13,6% (co łącznie wpłynęło na wzrost inflacji o około 0,37 pkt. proc.) głównie w związku ze zwiększeniem popytu zagranicznego, ryżu o 34,7% oraz bananów o 59,5% (co wpłynęło łącznie na wzrost inflacji o około 0,12 pkt. proc.) w wyniku przyjęcia wspólnej zewnętrznej taryfy celnej. Tylko wymienione powyżej pozycje odpowiadały za około 30% inflacji liczonej w relacji XII 2004 r. / XII 2003 r., natomiast podwyżki cen wymienionych artykułów 26

żywnościowych podniosły wskaźnik cen w grupie żywności i napojów bezalkoholowych w tym okresie o około 3,2 punktu procentowego, wobec wzrostu cen ogółem w tej grupie w wysokości 7,8%. Łączny wzrost cen w pozostałych grupach asortymentowych był znacznie niższy i wyniósł 3,1%. 1.7 Kurs walutowy W 2004 r. odnotowano nominalną efektywną deprecjację złotego (kurs ważony geograficzną strukturą polskiego eksportu) o 2,5% w stosunku do roku poprzedniego. Złoty stracił również w ujęciu realnym (kurs deflowany CPI), a skala realnej efektywnej deprecjacji złotego wyniosła 1,7%. Wyżej wymieniona deprecjacja złotego była głównie związana z osłabieniem złotego w relacji do euro o 3,1% w ujęciu średniorocznym do poziomu 4,5340 PLN/EUR. Złoty umocnił się natomiast o 6,0% w relacji do dolara amerykańskiego do średniorocznego poziomu 3,6540 PLN/USD. Przy czym kształtowanie się kursu złotego w relacji do dolara amerykańskiego w 2004 r. było głównie rezultatem zmian kursu EUR/USD, gdyż obecnie prawie cała zmienność kursu EUR/USD jest absorbowana przez kurs PLN/USD, o kursie PLN/EUR decydują natomiast czynniki krajowe i regionalne. W 2004 roku kurs złotego w relacji do euro charakteryzował się bardzo wysoką zmiennością, a w jego kształtowaniu się można wyróżnić dwie główne tendencje: 1. styczeń - kwiecień: okres silnej deprecjacji złotego (1 marca 2004 r. kurs PLN/EUR na rynku międzybankowym osiągnął najwyższy w historii poziom 4,9429); 2. maj - grudzień: okres stopniowej aprecjacji złotego (28 grudnia 2004 r. kurs PLN/EUR na rynku międzybankowym osiągnął najniższy od 2 lat poziom 4,0320). Do silnego osłabienia polskiej waluty w pierwszym okresie przyczyniły się głównie: - niepewność polityczna związana z rozpadem koalicji rządzącej oraz oczekiwaniami na powołanie nowego rządu; - obawy czy parlament przyjmie kolejne pakiety ustaw wchodzące w skład tzw. Planu Hausnera; - obawy o możliwość przekroczenia w 2004 r. przez dług publiczny progu 55% PKB. Aprecjacja złotego w drugim okresie była natomiast pochodną: - ustabilizowania się sytuacji politycznej w kraju; - publikacji coraz lepszych danych makroekonomicznych, świadczących o silnych fundamentach gospodarki polskiej; 27