Problemy Inżynierii Rolniczej nr 2/2007 Jolanta Kurek Instytut Budownictwa, Mechanizacji i Elektryfikacji Rolnictwa w Warszawie INWESTYCJE Z ZAKRESU WYPOSAŻANIA GOSPODARSTW ROLNYCH W ŚRODKI TECHNICZNE Streszczenie Zakup środków mechanizacji do gospodarstwa wynika z podjętej przez rolnika decyzji inwestycyjnej, której skutki będzie ponosił w przyszłości. Dlatego tak ważne jest przeprowadzenie analizy ekonomicznej uwzględniającej koszty mechanizacji gospodarstwa. W pracy przedstawiono opracowane wcześniej metody badania kosztów i efektów mechanizacji oraz badania własne, dotyczące zamierzeń inwestycyjnych w gospodarstwach rolnych. Słowa kluczowe: rolnictwo, gospodarstwo, środki techniczne, inwestycje, metoda Wprowadzenie Inwestycją rolniczą nazywamy każdy nowy środek trwały pozyskany w sposób bezpośredni lub pośredni do uzyskania produkcji (lub usługi) rolniczej. Zadania stawiane inwestycjom w gospodarstwie można podzielić na główne i dodatkowe. Zadanie główne to zapewnienie uzyskania zamierzonej wielkości i jakości produkcji, gdy osiągniecie tego celu na drodze bezinwestycyjnej nie jest możliwe. Zadania dodatkowe wiążą się głównie z osobą producenta - z jego warunkami pracy i potrzebami socjalno-bytowymi [Manteufel 1979]. Działalność inwestycyjna z zakresu mechanizacji rolnictwa jest związana z wyposażeniem przedsiębiorstw rolniczych w sprzęt techniczny. Zakupy typowych środków mechanizacji są zakupami inwestycyjnymi, które należą w zasadzie do grupy inwestycji modernizacyjnych, gdyż głównym ich celem w Polsce jest modernizacja sposobów technologii produkcji w istniejących już i produkujących gospodarstwach [Zaremba 1985]. Skłonność gospodarstw do podejmowania wysiłku inwestycyjnego jest jednym z ważnych mierników przy ocenie ich kondycji ekonomicznej oraz szans modernizacyjnych. Sprawne i efektywne funkcjonowanie gospodarstw rolnych nie jest możliwe bez inwestowania w trwałe środki produkcji [Zegar 1985]. Celem publikacji jest przedstawienie istniejących już metod obliczania kosztów mechanizacji w gospodarstwie rolnym (przykład metodyczny) oraz wyników badań przeprowadzonych w 2005 r. w IBMER z zakresu planów inwestycyjnych rolników. 105
Jolanta Kurek Metody badania kosztów i efektów mechanizacji Nakłady na utrzymanie i użytkowanie środków technicznych, czyli koszty mechanizacji, są trudne do precyzyjnego wydzielenia ze struktury nakładów związanych z działalnością rodzinnego gospodarstwa rolniczego. Nakłady (koszty) mechanizacyjne występują nie tylko w produkcyjnych rozchodach materialnych i niematerialnych, ale wiążą się z nakładami ogólnogospodarczymi na utrzymanie gospodarstwa domowego i własną działalnością inwestycyjną. Nakłady na utrzymanie i użytkowanie środków technicznych (bez robocizny) dzielimy na: nakłady (wydatki) materialne i nakłady niematerialne (tab. 1), tworzące razem bezpośrednie rozchody eksploatacyjne. Tabela 1. Nakłady (koszty) utrzymania i użytkowania środków technicznych (bez robocizny) w gospodarstwie rodzinnym (przykład metodyczny) Table 1. Inputs (costs) on the maintenance and operation of technical equipment (without labour) on a family farm (a methodological example) Wartość w tys.zł Udział % Rodzaj nakładu lub kosztu w tym w sumie ogółem w produkcji bilansowej rolniczej (przychodach) Paliwa i energia elektryczna 50 37 16,0 Usługi mechanizacyjne i warsztatowe (bez robocizny bezpośredniej) 10 9 3,3 Części, materiały, opłaty i inne 10 8 3,1 Razem nakłady materialne 70 54 22,4 Razem nakłady niematerialne 11 6 3,2 Ogółem rozchody eksploatacyjne 81 60 25,6 Amortyzacja kredyty, inne inwestycje i oprocentowania 42 40 13,2 Ogółem nakłady mechanizacyjne i warsztatowe brutto 123 100 38,8 Usługi mechanizacyjne i warsztatowe 22 20 7,0 Sprzedaż maszyn, złomu, opakowań i innych 5 4 1,6 Kredyty dotacje, odszkodowania i inne 10 9 2,9 Razem przychody mechanizacyjne netto 37 33 11,5 Ogółem nakłady mechanizacyjne netto 86 67 27,3 Udział % w rozchodach ogółem (bez robocizny) 38,0 29,6 - Żródło: Wójcicki, Szeptycki i in. 2003 Po dodaniu kosztów amortyzacji i inwestycji rozwojowych oraz kredytów i oprocentowania szacujemy wartość ogólnych nakładów mechanizacyjnych brutto, a po odjęciu wartości przychodów mechanizacyjnych otrzymujemy 106
Inwestycje w zakresie wyposażania... wartość ogólnych nakładów mechanizacyjnych netto, które możemy odnosić (w %) do wartości rozchodów ogółem w gospodarstwie rodzinnym (bez robocizny) lub do przychodów ogółem, czyli do sumy bilansowej gospodarstwa [Wójcicki 1999; Wójcicki 2001]. Wartościowe (zł) bilansowanie corocznej działalności gospodarstwa rolnego wg przychodów, rozchodów i dochodów (tab. 2) jest wystarczające do porównywalnej oceny łącznych efektów produkcyjnych, ale nie jest wystarczające do określenia efektów i efektywności inwestycyjnej i eksploatacyjnej działalności modernizowanego i mechanizowanego przedsiębiorstwa, wprowadzającego nowe technologie i nowoczesne środki mechanizacji rolnictwa. Tabela 2. Przychody, rozchody i dochody w gospodarstwie rodzinnym (przykład metodyczny) Table 2. Receipts, expenditures and incomes on a family farm (a methodological example) Rodzaj przychodu, rozchodu i dochodu ogółem tys. zł Wartość pieniężna na 1 ha UR tys zł na 1 rbh zł struktura % Przychody ogółem, produkcja końcowa (suma bilansowa) 315 12,1 71,9 100,0 Rozchody materialne (bez gosp. domowego) 113 4,3 25,8 35,9 Różnica bilansowa, WDB, produkcja czysta, dochód globalny 202 7,8 46,1 64,1 Rozchody niematerialne (bez domu i inwestycje prod.) 22 0,8 4,9 6,9 Dochód przedsiębiorstwa rolniczego 180 6,9 41,2 57,2 Amortyzacja (odtworzenie) środków trwałych i inwestycje rozwojowe 62 2,4 14,3 19,8 Wynagrodzenie za pracę obcą 5 0,2 1,2 1,6 Dochód rodziny rolniczej brutto 113 4,3 25,7 35,8 Spożycie własne i wydatki domowe 22 0,8 5,0 6,9 Wynagrodzenie parytetowe 35 1,4 8,0 11,2 Dochód rodzinny netto zysk lub strata +56 +2,1 12,7 17,7 Żródło: Wójcicki i in. 2001 Orientacyjnym wskaźnikiem sprawności technologicznej (W tech ) produkcji zbóż i innych roślin może być procentowy stosunek wartości (kosztów) bezpośrednich nakładów materiałowo-energetycznych i usług (bez robocizny własnej) do wartości uzyskanej nadwyżki bezpośredniej (N bez ), tj. wartości rynkowej produkcji potencjalnie towarowej, czyli: W tech = (K eks + K im )/N bez -1 x 100, %. 107
Jolanta Kurek Jeżeli wskaźnik ten zaczyna przekraczać 50-60%, to jest to sygnał, że zmniejszają się efekty mechanizacji i zmniejsza się efektywność stosowanej technologii, a tym samym może obniżać się dochód rolniczy przeznaczony na inwestycje odtworzeniowe i rozwojowe oraz wynagrodzenie za pracę fizyczną i kierowniczą. Zamierzenia inwestycyjne w gospodarstwach rolnych Procesy modernizacji gospodarstw wiążą się na ogół z koniecznością zaangażowania znaczących środków finansowych. W latach 1992, 1996 i 2000 większość inwestycji produkcyjnych była prowadzona przy bazowaniu na środkach własnych, przy relatywnie skromnym wykorzystywaniu kapitału obcego [Alińska 2001; Ostrowski 1997]. Przystąpienie Polski do UE stworzyło wielu rolnikom możliwość korzystania z przystępnych linii kredytowych w ramach różnych programów sektorowych, jednak należy zaznaczyć, że kłopoty ze zbytem i niska opłacalność mogą nadal odstraszać potencjalnych kredytobiorców do korzystania z tej formy finansowania zakupu środków trwałych do gospodarstwa [Kulawik 2001 ]. Z analizy danych GUS wynika, że do 2000 r. w ogólnych kosztach inwestycji stosunkowo największe kwoty przeznaczano na zakup maszyn i ciągników jednak w latach następnych zwiększa się udział nakładów inwestycyjnych przeznaczonych na inwestycje budowlane (tab. 3). Tabela 3. Nakłady inwestycyjne w polskim rolnictwie i łowiectwie w podziale na rodzaje nakładów (ceny bieżące w milionach zł) Table 3. Investment inputs in agriculture and hunting as divided into kinds of inputs current prices (mln PLN) Wyszczególnienie Lata 1996 2000 2001 2002 2003 Budynki i budowle 501,7 699,9 776,2 875,0 821,8 Maszyny, urządzenia techniczne i narzędzia 787,4 679,1 696,0 691,4 607,5 Środki transportu 507,1 257,6 217,2 247,9 245,6 Ogółem 2142,9 2078,7 2090,4 2183,9 2026,8 Żródło: Rocznik Statystyczny Rolnictwa i Obszarów Wiejskich 2005 Aktywność inwestycyjna gospodarstw w świetle badań Aktywność inwestycyjna gospodarstw jest niezbędnym warunkiem budowania pozycji gospodarstw w agrobiznesie, informuje również o postawach użytkowników gospodarstw wobec prowadzonej działalności rolniczej [Klepacki 1998]. Zachowania inwestycyjne poszczególnych producentów rolnych są w dużym stopniu uzależnione od kondycji ekonomicznej prowadzonych gospodarstw. Jednocześnie utrzymanie się poszczególnych gospodarstw na 108
Inwestycje w zakresie wyposażania... rynku rolnym i sprostanie jego regułom wymaga przede wszystkim podjęcia intensywnych działań poprawiających konkurencyjność wytwarzanych surowców rolniczych. Według badań przeprowadzonych w IERiGŻ, wartość nakładów pieniężnych przeznaczonych na inwestycje produkcyjne wykazywała bardziej ścisłe powiązania z obszarem gospodarstw niż z częstością podejmowania takich działań [Karwat-Woźniak 2005]. W 2005 r. w IBMER przeprowadzono badania na grupie 96 gospodarstw z województwa mazowieckiego, które w latach 2004 i 2005 dokonały zakupu maszyn i ciągników. Gospodarstwa te zakwalifikowano do pięciu grup obszarowych: do 15 ha, 15-30 ha, 30-50 ha, 50-100 ha i powyżej 100 ha. Właściciele badanych gospodarstw współpracowali z doradcami z ODR, a zakupu maszyn i ciągników dokonały ze środków własnych oraz środków finansowych z linii kredytowej Młody Rolnik. Rolnicy poszukiwali informacji potrzebnych do podjęcia decyzji o zakupie maszyn i ciągników u doradców oraz sąsiadów i rodziny. W grupie powierzchniowej 15-30 ha 45% badanych podejmowało decyzje bez udziału innych osób, 30% właścicieli gospodarstw decyzje podejmowało z udziałem osób bliskich, a tylko 25% właścicieli podejmowało decyzje z udziałem doradców. W grupie obszarowej 30 50 ha tylko 10% badanych gospodarstw podejmowało decyzje o zakupie maszyn i ciągników z udziałem doradcy z Ośrodka Doradztwa Rolniczego, a 60% badanych z udziałem osoby bliskiej (tab. 4). Tabela 4. Wpływ właściciela i innych osób na decyzje o inwestycji w zakresie zakupu ciągników i maszyn do produkcji roślinnej w gospodarstwie Table 4. The influence of farm owner and other persons on decisions concerning purchase of tractors and machines for crop production on a farm Decyzje o inwestycjach przeprowadzonych Obszar gospodarstwa (ha) w gospodar- 15-30 30-50 stwie rolnym z udziałem Liczba decyzji % Liczba decyzji % Sam 9 45 6 30 Sam/osoby bliskiej 6 30 12 60 Sam/doradcy 5 25 2 10 Razem 20 100 20 100 Żródło: Badania własne 80% badanych gospodarstw rolnych z grupy powierzchniowej 15-30 ha miało plany inwestycyjne dotyczące zakupu środków trwałych do gospodarstwa. Natomiast w grupie 30-50 ha aż 90% ankietowanych wyrażało chęć zakupu środków trwałych do swojego gospodarstwa (tab. 5). Z deklaracji rolników wynika, że będą oni w przyszłości zainteresowani skorzystaniem z pomocy kredytowej (tab. 6). Decyzje o zaciągnięciu kredytu na sfinansowanie inwestycji do gospodarstwa były podejmowane ostrożnie. Ostrożność w finansowaniu inwestycji wynika z wysokich kosztów obsługi kredytów oraz z obawy przed niekorzystnymi zmianami w spłatach kredytu. 109
Jolanta Kurek Tabela 5. Plany inwestycyjne w gospodarstwach rolnych do 2010 r. Table 5. Investment plans of the farms until 2010 Gospodarstwa Udział gospodarstw planujących inwestycje w trwałe środki ogółem produkcji liczba % liczba % Przeciętna liczba planowanych zadań inwestycyjnych Grupa 15-30 ha 20 100 16 80 1 Grupa 30-50 ha 20 100 18 90 2 Żródło: Badania własne Tabela 6. Gospodarstwa planujące zaciągnięcie kredytu na finansowanie inwestycji produkcyjnych Table 6. Farms intending to contract a loan for financing production investments Udział gospodarstw planujących zaciągnięcie kredytu na Gospodarstwa budynki maszyny stado gospodarcze i ciągniki podstawowe ziemia liczba % liczba % liczba % liczba % Grupa 15-30 ha 4 20 10 50 4 20 8 40 Grupa 30-50 ha 2 10 10 50 - - 10 50 Żródło: Badania własne Stosunkowo niskie zainteresowanie kredytami na inwestycje w gospodarstwach wynika nie tylko z niechęci do zadłużania się rolników, ale i z małego poczucia stabilizacji ekonomicznej gospodarstwa. Decyzja rolnika o przejściu z indywidualnego do zespołowego użytkowania maszyn umożliwia zakup mniejszej liczby maszyn nowocześniejszych, o większej wydajności i mniejszej energochłonności niż posiadane dotychczas. W badanych gospodarstwach rolnicy w 95% dokonywali zakupu indywidualnie (tab. 7). Tabela 7. Realizacja inwestycji wg form własności Table 7. Investments realized (according to the ownership form) Realizacja inwestycji wg form własności Obszar gospodarstwa (ha) 15-30 30-50 Liczba Liczba % gospodarstw gospodarstw Sam 19 95 20 100 Zespół nieformalny 1 5 x x Razem 20 100 20 100 Żródło: Badania własne % 110
Inwestycje w zakresie wyposażania... Poprawa efektywności nakładów produkcyjnych w gospodarstwach rolnych jest możliwa przy prawidłowym zarządzaniu, które wymaga odpowiedniej informacji, umożliwiającej racjonalne wykorzystanie czynników produkcji z uwzględnieniem ochrony środowiska, zapewnienia wysokiej jakości produktów oraz warunków rynku. Przy zakupie maszyn rolniczych rolnikowi niezbędna jest informacja o właściwościach eksploatowanych maszyn z ekonomicznym uzasadnieniem celowości zakupu. W przypadku nietrafnej decyzji zakupu danej maszyny rolnik może ponosić poważne straty finansowe. Przebieg procesu podejmowania decyzji o zakupie maszyny do gospodarstwa jest przedmiotem dalszych rozważań naukowych autora. Podsumowanie i wnioski Badając efekty i efektywność nakładów na produkcję i działalność gospodarstwa, a w tym efektywność nakładów mechanizacyjnych musimy uważnie przyrównywać je do odpowiednich wartości produkcji i dochodów. Znajomość kosztów eksploatacji maszyn i umiejętność ich obliczania są niezbędne do oceny opłacalności poszczególnych działalności produkcyjnych w gospodarstwach rolniczych. Warunkiem niezbędnym przy odejmowaniu racjonalnych decyzji o wyposażaniu gospodarstw w nowe maszyny, o alternatywnym doborze usług oraz wyborze najkorzystniejszych form mechanizacji jest informacja o parametrach techniczno-eksploatacyjnych maszyny i formie pomocy kredytowej przy jej zakupie. Plany inwestycyjne gospodarstw świadczą o możliwościach finansowych gospodarstw oraz stanowią ważny czynnik do prognozowania przemian strukturalnych w rolnictwie. Przeprowadzane inwestycje w gospodarstwach wskazują na wyodrębnianie się zbiorowości nowoczesnych gospodarstw rolnych dysponujących potencjałem produkcyjnym. Podejmowany wysiłek inwestycyjny jest szansą na sprostanie konkurencyjności polskich gospodarstw z gospodarstwami UE. Bibliografia Alińska A. 2001. Inwestycje i kredyty w gospodarstwach chłopskich w latach 1996-2000. IERiGŻ, Warszawa Karwat-Woźniak B. 2005. Gospodarstwa rozwojowe w procesach dostosowawczych do gospodarki rynkowej. Studia i monografie. IERiGŻ, Warszawa Klepacki B. 1998. Reakcja rolników prywatnych na wprowadzenie gospodarki rynkowej. Przemiany organizacji gospodarstw nowe wyzwania w aspekcie integracji Polski z Unią Europejską. T. 2. Zeszyty Naukowe Akademii Rolniczej, Kraków 111
Jolanta Kurek Kulawik J. 2001. Polityka kredytowa a modernizacja rolnictwa. Zagadnienia Ekonomiki Rolnej, 2-3 Manteuffel R. 1979. Ekonomika i organizacja gospodarstwa rolnego. PWRiL, Warszawa Ostrowski L. 1997. Inwestycje i kredyty w gospodarstwach chłopskich w latach 1992-1996. IERiGŻ, Warszawa Wójcicki Z 1999. Metody badania nakładów materiałowo-energetycznych dla polskiego rolnictwa. Prace Naukowe IBMER, 3 Wójcicki Z. 2001. Metody badania i oceny postępu naukowo-technicznego w rolnictwie. Prace Naukowe IBMER, 1(3): 39-56 Wójcicki Z., Szeptycki A. 2003. Postęp technologiczny i nakłady energetyczne w rolnictwie do 2020 r. IBMER, Warszawa GUS. 2005. Rocznik Statystyczny Rolnictwa i Obszarów Wiejskich Zaremba W. 1985. Ekonomika i organizacja mechanizacji rolnictwa. PWRiL, Warszawa Zegar J. 1985. Rachunek ekonomiczny i podejmowanie decyzji w gospodarstwie chłopskim. Wyd. Spół., Warszawa Recenzent: Józef Kowalski 112