EKONOMICZNE PROBLEMY WYPOSAŻENIA TECHNICZNEGO GOSPODARSTW ROLNYCH ECONOMIC PROBLEMS OF THE TECHNICAL FARM EQUIPMENT

Transkrypt

1 FOLIA UNIVERSITATIS AGRICULTURAE STETINENSIS Folia Univ. Agric. Stetin. 2007, Oeconomica 252 (46), Andrzej SOBCZYK EKONOMICZNE PROBLEMY WYPOSAŻENIA TECHNICZNEGO GOSPODARSTW ROLNYCH ECONOMIC PROBLEMS OF THE TECHNICAL FARM EQUIPMENT Zakład Analizy Systemowej, Akademia Rolnicza, ul. Monte Cassino 16, Szczecin Abstract. The study is of theoretical and empirical character. It presents the complexity and multiple aspects of the issue of farm technical equipment and its impact on the economic results of farms. In the research process the state of farm technical equipment was linked to their profitability and competitiveness on the market. Basing on empirical data, the author presents the economic factors which determine the level of technical equipment of farms and the farmers financial capacity to invest in farm machinery. Additionally, the relations among production factors on the tested farms are examined by means of econometric models. Słowa kluczowe: amortyzacja, inwestycje, konkurencyjność, mechanizacja rolnictwa. Key words: competitiveness, depreciation, farm mechanization, investments. WSTĘP O rozwoju rolnictwa i całego sektora żywnościowego nie decyduje jego potencjał wytwórczy, który nie jest w pełni wykorzystywany ze względu na ograniczenia wynikające z popytu krajowego, popytu eksportowego i konkurencji importu. Decydujące są możliwości sprzedaży na rynku krajowym oraz możliwości eksportu, z uwzględnieniem ewentualnych zagrożeń ze strony importu. Przewidywany rozwój gospodarczy i wzrost poziomu życia w Polsce, a także przejmowanie zachodnioeuropejskich wzorców konsumpcji stwarzają szansę na poprawę stanu wyżywienia i na wzrost krajowego popytu na żywność (Strategia 2005). Sytuacja polskiego rolnictwa w zakresie mechanizacji i stopnia utechnicznienia, na tle krajów Unii Europejskiej, jest bardzo trudna. Dotyczy to: ilości maszyn, która niewiele różni się od ilości maszyn w krajach UE; jakości posiadanego sprzętu, który z uwagi na długoletni okres eksploatacji jest wysoce zdekapitalizowany; negatywnego oddziaływania na środowisko naturalne; wydajności pracy w rolnictwie, która jest 5 6 razy niższa niż w pozostałych krajach UE; wysokich kosztów mechanizacji, które podrażają produkcję rolną. Specyfika polskiego rolnictwa, a zwłaszcza rozdrobnienie gospodarstw, wielokierunkowość produkcji, mentalność rolników, odnośnie do wspólnego użytkowania maszyn, podraża produkcję rolną oraz zwiększa konkurencyjność produktów rolnych na wspólnotowym rynku. Istnieje zatem konieczność przebudowy polskiego systemu utechnicznienia rolnictwa, by mogło być one konkurencyjne wśród krajów UE.

2 56 A. Sobczak MATERIAŁ I METODY Do opisu wyposażenia gospodarstw rolnych w maszyny rolnicze wykorzystano wyniki Powszechnego Spisu Rolnego z 1996 i 2002 r. W pracy zastosowano metodę monograficzną do opisu stanu wyposażenia gospodarstw w maszyny, potrzeb i możliwości modernizacyjnych oraz przeglądu doświadczeń i form użytkowania maszyn rolniczych stosowanych w Polsce. Do badań (analizy współzależności pomiędzy wyposażeniem gospodarstw rolnych w sprzęt rolniczy a ich wynikami ekonomiczno-organizacyjnymi) przyjęto 70 statystyk opisowych, charakteryzujących gospodarstwa rolne z terenu województwa zachodniopomorskiego. Statystyki te zawarte w tabelach (plikach arkusza kalkulacyjnego Excel) opisują parametry gospodarstw odnoszące się do wielkości ekonomicznych, takich jak: wielkość przychodów, wielkość dochodów, wydatki inwestycyjne, amortyzacja, zadłużenie, stan środków trwałych, wielkość inwentarza, oraz do wielkości organizacyjnych, takich jak: wielkość gospodarstwa, struktura zasiewów, ilość parcel, liczba godzin pracy. Statystyki pochodzą z zasobów Instytutu Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej w Warszawie i dotyczą 2002 roku. Czynnikami decydującymi o wyborze danych była ich rzetelność (współpraca gospodarstw z IERiGŻ) oraz dysponowanie materiałem źródłowym w odniesieniu do gospodarstw potencjalnie rozwojowych (prowadzących rachunkowość rolną). W celu przetworzenia uzyskanych danych posłużono się analizą statystyczną, opierającą się na wykorzystaniu następujących metod analizy danych, które zostały wybrane na potrzeby pracy; są to: a) badania struktury obserwowanych zjawisk z wykorzystaniem statystycznych miar opisowych (klasycznych i pozycyjnych), takich jak: miary przeciętnych, zmienności, skośności oraz koncentracji; b) badania związku (zależności) z wykorzystaniem nieparametrycznych miar związku, takich jak współczynnik korelacji Spearmana, oraz miar parametrycznych związku, takich jak: analiza korelacji i model analizy regresji. WYNIKI I DYSKUSJA W Polsce występuje duże zróżnicowanie wskaźników wyposażenia gospodarstw w sprzęt techniczny, w zależności od regionu i wielkości gospodarstw. Moc ciągników rolniczych, w przeliczeniu na 1 ha użytków rolnych, jest znacznie mniejsza niż w krajach UE, a ich wiek wynosi średnio ponad 18 lat. Jednocześnie brakuje kompleksowego wyposażenia ciągników w sprzęt towarzyszący. Liczba kombajnów zbożowych, w przeliczeniu na 100 ha upraw zbóż, jest mniejsza niż w większości państw Unii Europejskiej. Wyposażenie rolnictwa polskiego w środki mechanizacji oraz warunki eksploatacji tych środków wykazują duże zróżnicowanie regionalne. Ekonomicznie efektywne wykorzystanie nowoczesnego sprzętu zmechanizowanego jest utrudnione z powodu rozdrobnienia gospodarstw rolnych (Klepacki 2004). W 2002 r. w gospodarstwach rolnych było 1364,3 tys. ciągników, 123 tys. kombajnów zbożowych, 81,2 tys. kombajnów ziemniaczanych oraz 32,2 tys. kombajnów buraczanych.

3 Ekonomiczne problemy wyposażenia technicznego Jednak, w przeliczeniu na jednostkę powierzchni użytków rolnych lub powierzchni uprawy, wskaźniki wyposażenia znacznie odbiegają od wskaźników w krajach UE. Liczba ciągników w przeliczeniu na 100 gospodarstw, jest w Niemczech, we Francji i w Wielkiej Brytanii od 2 do 3 razy większa niż w Polsce. Polska wyraźnie ustępuje większości krajów UE pod względem liczby kombajnów zbożowych, w przeliczeniu na 100 ha użytków rolnych. Również wskaźniki wyposażenia rolnictwa w pozostałe maszyny, w przeliczeniu na 100 ha upraw, są w Polsce w większości mniej korzystne niż w rozwiniętych krajach UE (Wójcicki 2003). Przy dotychczasowym poziomie nasycenia polskiego rolnictwa środkami technicznymi (ok. 2,8 kw ha -1 użytków rolnych) konieczne jest doinwestowanie do poziomu 5 6 kw ha -1. Przy założeniu, że stopień dekapitalizacji maszyn w polskim rolnictwie osiąga 60% i że jakość, asortyment i typowe wymiary pod względem technicznym budzą zastrzeżenia, potrzeby gospodarstwa, o areale według standardów UE (ok. 60 ha), wynoszą kw zainstalowanej mocy. Taki poziom potencjalnego inwestowania wskazuje, że musi być ono rozłożone na lat, co jest równoznaczne z okresem dekapitalizacji tego sprzętu. Oznacza to, że należy wypracować inne zasady doinwestowania technicznego gospodarstw rodzinnych (Szeptycki i in. 2005). Niewielkie wykorzystanie większości maszyn rolniczych ma pewien wpływ na wzrost ich jednostkowych kosztów eksploatacji, a ponadto przy przedłużonym równocześnie okresie użytkowania maszyn przez lat przyczynia się do opóźnienia techniczno-technologicznego polskich gospodarstw rodzinnych, w stosunku do krajów UE. Dążenie rolników do posiadania własnych środków technicznych, przy równoczesnym powszechnym braku możliwości inwestycyjnych gospodarstw drobnoobszarowych, powoduje, że od lat obserwujemy w Polsce pełne wykorzystanie potencjału techniczno-eksploatacyjnego prawie wszystkich ciągników i środków transportowych oraz zdecydowanej większości podstawowych maszyn i narzędzi rolniczych, przy równoczesnym, często nadmiernym, przedłużaniu okresu ich eksploatacji do 25, 30, a nawet 40 lat. Stąd wynikają nadmierne koszty utrzymania parku maszynowego w gospodarstwie rolniczym, które bezpośrednio wpływają na opłacalność, szczególnie produkcji roślinnej (Pawlak 2001). Celem badań było określenie zależności pomiędzy czynnikami wytwórczymi w badanych gospodarstwach za pomocą modeli ekonometrycznych. Pomiędzy wybranymi czynnikami ekonomicznymi, które mogą mieć wpływ na konkurencyjność badanych gospodarstw, wyliczono korelacje. Za statystycznie istotne uznano: dochód rolniczy z produkcją roślinną; dochód rolniczy z dochodem osobistym, inwestycje w maszyny i narzędzia z produkcją roślinną. Przeprowadzono także selekcję i redukcję czynników ekonomicznych. Za kluczowe czynniki przyjęto dochód rolniczy oraz dochód osobisty, gdyż ich udział w dochodach badanych gospodarstw jest największy. Dochód rolniczy stanowi również kategorię, która odnosi się do konkurencyjności badanych gospodarstw rolnych. Za konkurencyjne uważane są w pracy takie gospodarstwa, których dochód rolniczy roczny jest wyższy niż średni dochód rolniczy w badanych gospodarstwach rolnych. Aby zaostrzyć kryterium konkurencyjności, za konkurencyjne uznano takie gospodarstwa rolne, których roczny dochód rolniczy znajduje się w górnym kwartylu całego rozkładu dochodów (Sobczyk 2006).

4 58 A. Sobczak Dobór zmiennych do modeli wynikał z kryteriów merytorycznych, formalnych i statystycznych. Za zmienne opisujące zjawisko przyjęto inwestycje w maszyny i narzędzia, dochód rolniczy i dochód osobisty. Natomiast za zmienne objaśniające przyjęto użytki rolne, produkcję roślinną oraz liczbę godzin pracy przy pracach rolnych. Relacje, zachodzące pomiędzy badanymi zmiennymi ilościowymi, zostały opisane za pomocą analizy regresji. Celem było uzyskanie odpowiedzi na następujące pytania: 1. Czy dochody rolnicze i osobiste warunkowane są przychodami z produkcji roślinnej? 2. Czy wielkość użytków rolnych determinuje skalę nakładów inwestycyjnych w maszyny rolnicze? 3. Czy nakłady inwestycyjne w maszyny rolnicze determinują wielkość osiąganego dochodu rolniczego? 4. Czy zwiększanie ilości godzin pracy przy pracach rolnych powoduje zwiększanie wielkości osiąganego dochodu rolniczego? Uzyskanie negatywnej odpowiedzi na pytanie czwarte potwierdza wyniki analiz, mówiące o przestarzałym sprzęcie rolniczym w polskich gospodarstwach rolnych, który jest nieefektywny i wymaga większego wymiaru pracy niż sprzęt nowoczesny, oraz wyniki analiz, mówiące o tym, że nakłady inwestycyjne w maszyny i narzędzia rolnicze pozwalają zwiększać dochód rolniczy gospodarstw, przez co stają się one coraz bardziej konkurencyjne i rentowne. Oznacza to inwestycję w modernizację parku maszynowego i wykorzystanie nowoczesnego i bardziej efektywnego sprzętu do prac rolnych. PODSUMOWANIE I WNIOSKI Na podstawie przeglądu literatury, analizy rynku oraz wyposażenia gospodarstw w maszyny sformułowano następujące wnioski: 1. Poziom zakupów ciągników i większości maszyn rolniczych nie umożliwia nawet prostego odtworzenia osiągniętego stanu wyposażenia gospodarstw rolnych w maszyny rolnicze. Utrzymywanie takiej sytuacji doprowadziłoby do dalszego zmniejszania się, w stosunku do i tak niezadowalającego, istniejącego obecnie poziomu zmechanizowania prac w polskim rolnictwie. Należy stymulować popyt na ciągniki i maszyny rolnicze, ponieważ postęp techniczny jest podstawowym warunkiem modernizacji gospodarstw rolniczych. 2. Z analizy potrzeb rolnictwa w zakresie zakupów inwestycyjnych środków technicznych wynika, że każde rozwojowe gospodarstwo rolnicze musi do 2020 r. co roku przeznaczyć na inwestycje mechanizacyjne (odtworzeniowe i rozwojowe) przynajmniej 350 zł na 1 ha użytków rolnych, czyli ok. 13% wartości towarowej produkcji rolniczej z 1 ha użytków rolnych, tj. ponad 4-krotnie więcej niż obecnie. Będzie to zadanie bardzo trudne i możliwe do zrealizowania tylko w modernizujących się gospodarstwach rolniczych w Polsce z uwagi na inne potrzeby inwestycyjne tych gospodarstw, takie jak wydatki na zakup ziemi, modernizacja budynków i budowli, rozbudowa infrastruktury technicznej. 3. Obszar gospodarstwa jest podstawowym czynnikiem, który może wpływać na wielkość produkcji. Gospodarstwa większe obszarowo są w stanie wprowadzić nowoczesną

5 Ekonomiczne problemy wyposażenia technicznego technologię i organizację pracy. Dzięki temu mogą zapewnić rolnikowi poziom dochodów pozwalający na utrzymanie standardów gospodarki żywnościowej. 4. Zależność pomiędzy areałem gospodarstw a wiekiem maszyn w gospodarstwach indywidualnych można uznać za prawidłową. Przy większej skali produkcji trudniej jest zapewnić wykonanie prac w optymalnych terminach. A zatem niezbędne są maszyny niezawodne, zapewniające wysoką wydajność pracy. Stare wyeksploatowane maszyny nie spełniają takich wymagań, mogą jednak być przydatne w gospodarstwach charakteryzujących się mniejszą skalą produkcji, przy większej rezerwie czasu w poszczególnych okresach agrotechnicznych. 5. Wskaźnik wyposażenia w ciągniki rolnicze, w przeliczeniu na 100 ha użytków rolnych, przekracza wartość wskaźnika dla rolnictwa pozostałych państw Unii Europejskiej. Nie jest to jednak całkiem pozytywne, ponieważ jest w dużym stopniu skutkiem dużego rozdrobnienia gospodarstw. W efekcie wskaźnik wyposażenia, w przeliczeniu na 1 gospodarstwo, znajduje się znacznie poniżej średniej europejskiej; ponadto w wielu gospodarstwach najmniejszych nie ma ciągników w ogóle. Daje się przy tym zauważyć naturalną i dość jednoznaczną współzależność wskaźników wyposażenia w ciągniki rolnicze w zależności od wielkości gospodarstw. Gospodarstwa najmniejsze charakteryzują się wskaźnikami rzędu ciągników na 100 ha użytków rolnych, natomiast w największych są jedynie po 1 2 ciągniki na 100 ha użytków rolnych. Ta różnica wynika z posiadania przez największe gospodarstwa ciągników nowoczesnych o dużej wydajności. 6. Charakteryzując wyposażenie indywidualnych gospodarstw rolnych w podstawowe elementy techniki rolniczej, należy zwrócić uwagę na fakt, iż wskaźniki wyposażenia we wszystkie maszyny i urządzenia (w przeliczeniu zarówno na 1 gospodarstwo, jak i na 100 ha użytków rolnych) są wyraźnie niższe niż wskaźniki wyposażenia w ciągniki. Można zatem wnioskować, że rolnicy traktują posiadanie ciągników w dużym stopniu jako sprawę prestiżową, dopiero później uświadamiając sobie problem ich racjonalnego wykorzystania. 7. Przed bardzo trudnymi problemami stoją gospodarstwa średnie (5 10 ha). Grupę tę charakteryzuje struktura produkcji typowa dla chłopskiego gospodarstwa i bardzo zróżnicowane wyposażenie techniczne 8% gospodarstw bez siły pociągowej, 22% gospodarstw posiadających konie oraz 69% gospodarstw z ciągnikiem. Gospodarstwa posiadające ciągnik są jednak słabo wyposażone w maszyny posiadają tylko podstawowe narzędzia do uprawy. W grupie tych gospodarstw znajdują się gospodarstwa przeinwestowane (10 15%), w których wysokowydajne maszyny przekraczają potrzeby tych gospodarstw i obciążają je wysokimi kosztami. 8. W warunkach polskiego rolnictwa gospodarstwa 5 10-hektarowe są za małe (poza gospodarstwami specjalizującymi się w działach specjalnych rolnictwa), aby mogły skutecznie konkurować na rynku. Awans do grupy gospodarstw rozwojowych wymaga nie tylko większego obszaru, ale i technicznego przezbrojenia gospodarstwa, co wymaga ogromnego wysiłku inwestycyjnego. 9. Zwiększenie efektywności produkcji gospodarstw rolnych jest warunkiem zwiększania ich konkurencyjności. Obecnie za najbardziej efektywne i dające możliwość szybkiego dokonania zmian uznane są inwestycje związane z utechnicznieniem gospodarstw, któ-

6 60 A. Sobczak re doprowadzą do unowocześnienia całego ciągu produkcji. Inwestycje takie w połączeniu z grupowym działaniem rolników przyczynią się do umocnienia pozycji producenta rolnego w łańcuchu marketingowym 10. W warunkach ograniczonych możliwości szybkiej poprawy struktury obszarowej gospodarstw, przy stosunkowo dużych potencjalnych zasobach siły roboczej w większości gospodarstw rolniczych i małych możliwościach inwestowania, można rozpatrzyć następujące rozwiązania, zmierzające do poprawy efektywności nakładów związanych z mechanizacją rolnictwa: dynamizowanie modernizacji gospodarstw, organizowanie grup producenckich, rozwój usług mechanizacyjnych, organizowanie kółek maszynowych; utrzymanie preferencyjnych kredytów i dotacji wspierających modernizację gospodarstw rolniczych; stosowanie na większą skalę międzysąsiedzkich form użytkowania maszyn rolniczych, z preferowaniem systemu wzajemnych usług maszynowych w przypadku gospodarstw o małej i średniej skali produkcji oraz korzystania z usług świadczonych przez wyspecjalizowane przedsiębiorstwa w przypadku gospodarstw o dużej skali produkcji i przy niedostatku siły roboczej; racjonalny dobór maszyn odpowiednio do charakteru gospodarstwa, warunków naturalnych, umiejętności operatorów maszyn, wymogów ochrony środowiska i formy użytkowania maszyn. PIŚMIENNICTWO Klepacki B Potrzeby przystosowawcze gospodarstw rolniczych i ich otoczenie instytucjonalne związane z wejściem Polski do Unii Europejskiej. Wieś i Rolnictwo 2, Pawlak J Mechanizacja rolnictwa w drugiej połowie XX wieku. IBMER, Warszawa. Sobczyk A Ekonomiczno-organizacyjne uwarunkowania wyposażenia technicznego gospodarstw rolnych. WEiOGŻ, Szczecin. Strategia rozwoju obszarów wiejskich i rolnictwa na lata Dokument przyjęty przez Radę Ministrów w dniu 29 czerwca 2005 r., Warszawa. Szeptycki A Stan i kierunki rozwoju techniki oraz infrastruktury rolniczej w Polsce. IBMER, Warszawa. Wójcicki Z Postęp technologiczny i nakłady energetyczne w rolnictwie do 2020 r. IBMER, Warszawa.