PodziÅkowania Nie mogâc tu pomieàciå wszystkich nazwisk, wymieniå tylko te, bez których naprawdå powstanie tej ksiâòki byûoby niemoòliwe. Sâ to: Maria Janion, Krystyna Kûosiºska, Aleksandra Solik, Wanda Nowicka, Justyna Wûodarczyk i Agnieszka Zawadowska. Osobne podziåkowania naleòâ siå cierpliwym i wyrozumiaûym opiekunkom Milczenia owieczek z wydawnictwa W.A.B.: Beacie Stasiºskiej, Dominice CieÀli i Beacie Frankowskiej. Reszcie przyjaznego Àwiata przesyûam wielki siostrzany uàcisk, a przeciwników oczekujå na pokojowej debacie spoûecznej. Autorka
NajciÅÒszy z moòliwych grzechów to okaleczenie duszy dziecka, a poczucie bycia dzieckiem niechcianym niszczy jâ najdotkliwiej. Dla duszy kobiety niewiele rzeczy jest równie rozdzierajâcych jak przymus macierzyºstwa bez miûoàci i pragnienia. Erik Erikson Jakie jest zdanie ksiådza na temat aborcji? Takie, jak zdanie kobiety, która przychodzi do spowiedzi. Józef Tischner Aborcja jest rozwiâzaniem zûym, ale bez porównania gorszym rozwiâzaniem jest porzucanie niemowlât na Àmietnikach, grzebanie ich w lesie czy upychanie w beczce... Wisûawa Szymborska 6
W s t Å p W sporze o aborcjå jestem po stronie kobiet. JeÀli to my jesteàmy stronâ konfliktu, to kto jest naszym adwersarzem? Najprostsza odpowiedî brzmi, rzecz jasna, patriarchat. Tak, w jakimà sensie jest to opowieàå o patriarchacie jako systemie, w którym kobiety muszâ stosowaå siå do praw, które, aò nadto znaå, byûy przez måòczyzn pisane! jak ujâû to Tadeusz Boy-Ïeleºski w 1929 roku. Ale system nie jest tu bohaterem w takim sensie, w jakim pisze siå ksiâòki o feudalizmie, komunizmie czy kolonializmie. Bohaterkami tej ksiâòki sâ kobiety. Z perspektywy wspóûczesnych przeciwników legalnoàci przerywania ciâòy stronâ konfliktu sâ,,nienarodzone dzieci. To ich broniâ,,obroºcy Òycia przed moimi bohaterkami. Œmiaûa decyzja wziâå pûód w obronå przed kobietâ, która go nosi, i nakazaå jej rodzenie niechcianego dziecka! Ale ta ksiâòka nie bierze kobiet w obronå przed niechcianymi dzieåmi. BiorÅ w obronå kobiety i ich dzieci przed systemem patriarchalnym, czåsto toòsamym po prostu z paºstwem. Z jednej strony zmusza nas ono do rodzenia w imiå wzniosûych teorii o prawie pûodu do Òycia, z drugiej, jak pisaû Boy nie troszczy siå o to, czy nosicielka pûodu ma co do ust wûoòyå: 7
I rzecz szczególna, ten sam pûód, nad którym trzåsâ siå ustawodawcy, póki jest w ûonie matki, w godzinå po urodzeniu traci wszelkie prawa do opieki prawnej, moòe zginâå pod mostem z zimna, gdy matka którâ jej,,àwiåte macierzyºstwo czyni nieraz wyrzutkiem spoûeczeºstwa nie ma dachu nad gûowâ 1. W Polsce obowiâzuje prawny zakaz aborcji *. Powszechna jest praktyka odmawiania kobietom legalnej opieki medycznej, stosowana w szpitalach paºstwowych. JednoczeÀnie paºstwo nie dotuje antykoncepcji ani nie propaguje oàwiaty seksualnej. Przeciwnie, przyzwala na jej zwalczanie czy oàmieszanie przez media katolickie, które staûy siå mediami publicznymi, jak przeniesiony z telewizji Puls do TVP 2 program,,warto rozmawiaå. Drastycznym dowodem zaniedbaº w dziedzinie edukacji seksualnej jest wzrastajâca liczba ciâò wàród * Obowiâzujâca Ustawa z dnia 7 stycznia 1993 roku o planowaniu rodziny, ochronie pûodu ludzkiego i warunkach dopuszczalnoàci przerywania ciâòy stanowi, Òe prawo do Òycia podlega ochronie, w tym równieò w fazie prenatalnej w granicach okreàlonych w ustawie. Przerywanie ciâòy moòe byå dokonane wyûâcznie przez lekarza w przypadku, gdy: 1. ciâòa stanowi zagroòenie dla Òycia lub zdrowia kobiety ciåòarnej, 2. badania prenatalne lub inne przesûanki medyczne wskazujâ na duòe prawdopodobieºstwo ciåòkiego i nieodwracalnego upoàledzenia pûodu albo nieuleczalnej choroby zagraòajâcej jego Òyciu, 3. zachodzi uzasadnione podejrzenie, Òe ciâòa powstaûa w wyniku czynu zabronionego. Punkt czwarty, stanowiâcy, Òe moòliwe jest przerwanie ciâòy wskutek tego, iò kobieta ciåòarna znajduje siå w ciåòkich warunkach Òyciowych lub trudnej sytuacji osobistej, utraciû moc z dniem 23 grudnia 1997 roku na podstawie orzecznia Trybunaûu Konstytucyjnego z dnia 28 maja 1997 roku, uznajâcego go za sprzeczny z konstytucjâ. (Dziennik Ustaw z 1993, nr 17, poz. 78; z 1995, nr 66, poz. 334; z 1996, nr 139, poz. 646; z 1997, nr 141, poz. 943; nr 157, poz. 1040 i z 1999, nr 5, poz. 32). 8
nastolatek (w 2001 roku porody nastolatek wynosiûy ponad siedem procent ogólnej liczby porodów). Federacja na rzecz Kobiet i Planowania Rodziny w dniu 28 maja 2003 roku zorganizowaûa konferencjå prasowâ pt.,,...ïeby dzieci nie miaûy dzieci, podczas której przewodniczâca Federacji, Wanda Nowicka, powiedziaûa: W Polsce problem nastolatek w ciâòy oraz niepeûnoletnich matek nie jest przedmiotem polityki paºstwa. Grzechem zaniechania moòna nazwaå brak jakichkolwiek dziaûaº profilaktycznych ze strony instytucji paºstwowych. Dr Danuta Duch zaà stwierdziûa, Òe mûodzieò jest zupeûnie sama z problemami wûasnej seksualnoàci. Brak doståpu do rzetelnej merytorycznie wiedzy z zakresu edukacji seksualnej oraz restrykcyjna ustawa antyaborcyjna powodujâ przedwczesne macierzyºstwo, naraòajâc zdrowie fizyczne i psychiczne mûodych matek 2. Sytuacja spoûeczna matek pogarsza siå w zastraszajâcym tempie. Ostatnio wûadze rzâdowe podjåûy decyzjå o likwidacji funduszu alimentacyjnego. NieudolnoÀå paºstwa w egzekwowaniu alimentów màci siå na kobietach. Ruch spoûecznego protestu przeciwko tym dziaûaniom liczy juò tysiâce kobiet. Lidia Ostaûowska w Àwietnym reportaòu Alimenciary streszcza opowiadane przez nie historie: Sûowa siå powtarzajâ. Piû. Biû. Zgwaûciû. Zostawiû. Wyjechaû za granicå. Odszedû do innej. Powiedziaû: Nic ci, kurwo, nie dam. Samochód przepisaû na brata, dom na matkå. Schowaû siå w szarej strefie, firmå prowadzi przez peûnomocnika. Spluwa, jak widzi swoje dziecko na ulicy 3. Kobiety, które zaûoòyûy stowarzyszenia takie jak Wspólnota Samotnych Matek albo Dzieci Funduszu, wyszûy z roli ofiar i podjåûy obywatelskâ aktywnoàå. Rozpoznajâc swoje prawa, piszâc listy i petycje oraz skûadajâc 9
projekt nowej ustawy, staûy siå Àwiadomymi podmiotami demokratycznego procesu. Kobiece organizacje pozarzâdowe, czåsto kojarzone z walkâ o prawo do aborcji, ogûaszajâc protest przeciwko likwidacji funduszu alimentacyjnego, stajâ w obronie ekonomicznie upoàledzonych rodzin. Na pierwszej demonstracji pod sejmem, która zbiegûa siå w czasie z wyprawâ naszych wojsk do Iraku, pojawiûo siå hasûo:,,bóg da na dzieci, Paºstwo da na bomby. Federacja na rzecz Kobiet i Planowania Rodziny stwierdza, Òe tak zwani decydenci nie przewidujâ dûugofalowych konsekwencji spoûecznych, miådzy innymi osûabienia szans edukacyjnych i rozwojowych dzieci z rodzin niepeûnych 4.,,Paºstwo nie jest ojcem, mówiâ orådownicy likwidacji funduszu. JeÀli zatem w ten sposób wyrzeka siå ojcowskiej wûadzy, jeàli nie chce ponosiå konsekwencji prawnego ojcostwa, niech powie to jasno i przestanie siå wtrâcaå do rodzicielstwa kobiet. Troska o,,dzieci nienarodzone jest znacznie mniej kosztowna niò odpowiedzialnoàå, choåby minimalna, za te, które juò przyszûy na Àwiat. Sûowa Boya o ÀwiÅtej matce umierajâcej z gûodu pod mostem nie sâ Òadnâ przesadâ, skoro,,alimenciary wprost napisaûy na swoich transparentach sûowa o gûodzie i paºstwie bezprawia. Milczenie owieczek opowiada o historii prawa, medycyny, doktryn koàcielnych. Poczâtek tej opowieàci to mniej wiåcej poûowa XIX wieku, kiedy kwestiå spådzania pûodu poddano prawnym rygorom. Moje bohaterki to powieàciowe sûuòâce, którym panicz albo uwodzicielski dozorca robi brzuch, takie jak KaÀka Kariatyda Zapolskiej czy Justyna Bogutówna Naûkowskiej. OpisujÅ historiå 10
powieàciowej dzieciobójczyni, Ewy z Dziejów grzechu Ïeromskiego, która rzuca noworodka do podwórkowej kloaki. Przypominam takòe postaå pûodu rozmawiajâcego z dziewczynâ, która nosi go w ûonie czyli tytuûowe,,ono z powieàci Doroty Terakowskiej. Ale jest w tej ksiâòce tak- Òe bardzo wiele gûosów postaci rzeczywistych aktorek, jak Whoopi Goldberg, Catherine Deneuve, Rita Moreno, pisarek, jak Ursula K. Le Guin, sûawnych dziaûaczek ruchu wyzwolenia kobiet, jak Gloria Steinem, bohaterek walki o prawo do aborcji, jak Jane Hodgson, Madeleine Pelletier, Nelly Roussel, Gisèle Halimi. Opowiadam o poàwiåceniu lekarzy, pastorów i poûoònych. Korzystaûam z francuskich i amerykaºskich opracowaº, niekiedy bardzo szczegóûowych, a takòe ze zbiorów autentycznych Àwiadectw. CzÅÀå poàwiåcona Polsce zawiera zarys historii motywu aborcji w literaturze polskiej. Chciaûam pokazaå, Òe ten temat od dawna i mâdrze byû podejmowany przez piszâce kobiety. PrzywoûujÅ takòe wiele historii kobiet anonimowych lub znanych jedynie z archiwów szpitali albo policyjnych kartotek. Niektóre opowiedziaûy moje przyjacióûki, koleòanki, a nawet nieznajome, które na wieàå o tym, Òe piszå Milczenie owieczek, postanowiûy powierzyå mi dzieje swojej skrobanki. Powodem powstania tej ksiâòki byûa równieò moja dziaûalnoàå w ruchu kobiecym. W 2000 roku na spotkaniu w jednej z kobiecych organizacji pozarzâdowych powstaûa nieformalna grupa o nazwie Porozumienie Kobiet 8 marca. Skûadaûa siå z osób znajâcych siå ze Àrodowiska feministycznego, gûównie warszawskiego, z zajåå na gender studies, spotkaº w siedzibie Fundacji OŒKA i Fede- 1 1
racji na rzecz Kobiet i Planowania Rodziny. Byûy wàród nas dziewczyny z grup anarchofeministycznych i profesorki uniwersytetu. Powodem spotkania byûo gûoàne wydarzenie, które nastâpiûo w styczniu tamtego roku w Lubliºcu na podstawie anonimowego donosu na lekarza praktykujâcego aborcje wyciâgniåto pacjentkå z prywatnego gabinetu i poddano jâ przymusowym badaniom ginekologicznym, w celu,,zabezpieczenia Àladów przeståpstwa. Sprawa ucichûa, bo w koºcu rozgûos nikomu siå nie opûacaû, a fale policyjnych represji antyaborcyjnych opadûy wraz z kryzysem ówczesnego prawicowego rzâdu. Ale pozostaûo w nas przekonanie, Òe trzeba coà zrobiå. Wkrótce odbyûa siå w Warszawie pierwsza z ósmomarcowych demonstracji, czyli manif ulicznych. W 2002 roku demonstracja w caûoàci poàwiåcona zostaûa prawom reprodukcyjnym jej hasûem byûo,,3 x tak : tak dla edukacji seksualnej, tak dla antykoncepcji, tak dla prawa do aborcji. W trakcie przygotowaº okazaûo siå, Òe nieûatwo nam ustaliå wspólny jåzyk, bo nawet wàród feministek istnieje bardzo wiele stanowisk dotyczâcych aborcji. Wszystkie jesteàmy za liberalizacjâ prawa, ale mówimy i myàlimy bardzo rozmaicie. MalowaûyÀmy transparenty w lokalu OŒKI i spieraûyàmy siå. Byûy to spory ideologiczne, Àwiatopoglâdowe, a takòe dotyczâce retoryki i stylu. PamiÅtam zwûaszcza rozmowå z dziaûaczkâ Pro Femina, Ewâ Dâbrowskâ-Szulc, osobâ bardzo zasûuòonâ i aktywnâ na polskiej scenie pro-choice od poczâtku jej istnienia, to znaczy od pierwszych protestów po 1989 roku. Ewa tak dûugo uczestniczy w zgoûa niesymetrycznej polskiej debacie o aborcji, peûnej ideologicznej przemocy ze strony KoÀcioûa i polityków, Òe zna juò na pamiåå te wszystkie pod- 1 2
chody, strategie i zabiegi, niedajâce Òadnych efektów. Bardzo Île, jej zdaniem, wychodzimy na tych lekcjach zûagodzonego jåzyka, których ciâgle sobie nawzajem udzielamy. W zasadzie dzià jestem skûonna siå z niâ zgodziå. JeÀli chodzi o liberalizacjå ustawy, to sprawa jest prosta jak dwa tysiâce na skrobankå. Nic dodaå, nic ujâå. Ale pozostaje jeszcze doàwiadczenie kobiet, które czåsto kaòe myàleå o przerywaniu ciâòy jako o czymà skomplikowanym, trudnym, doniosûym i waòâcym na caûym Òyciu. Jedna z najbardziej znanych amerykaºskich feministek pokolenia Drugiej Fali Gloria Steinem pisze w zbiorze The Choices We Made. Twenty-five Women and Men Speak out about Abortion (To byû nasz wybór. Kobiety i måòczyîni opowiadajâ o aborcji) o tym, jak w wieku lat dwudziestu dwóch nielegalnie usunåûa ciâòå w sekrecie przed wûasnâ matkâ. Aborcja byûa dla mnie decydujâcym wydarzeniem caûego Òycia. JednoczeÀnie najgorszym i najlepszym. Symbolem låku, ale i momentem przeûomowym, gdyò wtedy po raz pierwszy przestaûam biernie akceptowaå to, co mnie spotykaûo, i wziåûam na siebie odpowiedzialnoàå. Nawet ujawnienie tego po wielu latach byûo dla mnie punktem zwrotnym 5. Istnieje wiele odcieni umiarkowania i wiele odcieni radykalizmu. Dlaczego nie sâ one obecne w debacie publicznej? Dlaczego oglâdamy stale ten sam spektakl, w którym jako strony sporu wyståpujâ pûód, reprezentowany przez ksiådza albo dziaûaczkå,,prolajfu, i feministka- -morderczyni, albo, w wersji unowoczeànionej, opiekun, spowiednik i psychoterapeuta wypowiadajâcy siå o kobiecie,,ofierze syndromu postaborcyjnego? 1 3
Kobieta prywatna Kobiety milczâ. Milczâ jak zawsze, gdy måòczyîni rozstrzygajâ ich sprawy tak na temat przerywania ciâòy pisano w tygodniku,,kobieta Wspóûczesna w 1929 roku. Mnie siå fakt milczenia kobiet w tej sprawie nie wydaje taki dziwny. Wszak milczeli o niej wszyscy; Òywi i umarli. Trupy grzebaûo siå po cichu, obûudzie moralnej dziaûo siå zadoàå replikowaû na to Tadeusz Boy-Ïeleºski w jednym ze swych felietonów z cyklu Piekûo kobiet 6. Praktyka spådzania pûodów Òyje nocnym, nielegalnym Òyciem w podziemiu, w kobiecym piekle. Kobiety milczâ, bo ukrywajâ sekretne kontakty z gabinetami, dîwigajâ winå i wstyd z powodu zabiegu. Nie chcâ do niego wracaå, nawet w myàlach. Majâ prawo do prywatnoàci, ale w koºcu juò nie wiadomo, czy to prywatnoàå, czy jakieà zaszczucie, które kaòe izolowaå tå sprawå od Àwiata. W 1929 roku milczenie kobiet nie dziwiûo, skoro wûaànie wtedy skandaliczny temat wyszedû z podziemi na Àwiatûo dzienne po raz pierwszy, przy okazji dyskusji nad nowym ksztaûtem polskiego Kodeksu karnego. Dlaczego jednak kobiety milczâ równieò dzisiaj? Milczenie jest jednâ z najczåàciej stosowanych metafor, opisujâcych poûoòenie kobiet jako grupy spoûecznej. Pierwsze feministyczne publikacje polskie po roku 1989 nosiûy tytuûy Gûos majâ kobiety i Peûnym gûosem. Przerwaå milczenie to tytuû akcji dotyczâcej aborcji, gwaûtów i nadu- Òyå seksualnych, prowadzonej obecnie przez wolontariuszki pozarzâdowych organizacji kobiecych. Przemówiå to tyle, co zabraå gûos w sferze publicznej, a to ûâczy siå z symbolicznym przekroczeniem zakazu. Kobiety chåtnie 14
nadsyûajâ anonimowe listy Àwiadectwa traumatycznych przeòyå. Ale wymaga ogromnego wysiûku przemówienie w imieniu wspólnoty i domaganie siå uznania praw. KaÒda kobieta poznaûa ten niepokój pisaûa w roku 1975 Hélène Cixous gdy musi przemówiå publicznie, to bicie serca jakby chciaûo siå wyrwaå, czasem to jest nawet chwilowa utrata gûosu i gruntu pod nogami, jåzyk siå plâcze, bo publiczne wyståpowanie powiem nawet: samo otwarcie ust jest dla kobiety zuchwalstwem, transgresjâ. To naraòenie na podwójne niebezpieczeºstwo, bo nawet jeòeli ona przekroczy sama siebie, mowa trafia przewaònie do gûuchego ucha måòczyzny, który w jåzyku nie sûyszy niczego poza tym, co powiedziane po måsku 7. Nie jest prawdâ, Òe w ciâgu dziesiåciu lat istnienia ustawy antyaborcyjnej nikt nie podjâû tego tematu. Powstawaûy artykuûy i ksiâòki, z których obficie korzystam (wymieniam najwaòniejsze: Cudze problemy. O waònoàci tego, co niewaòne. Analiza dyskursu publicznego w Polsce, red. M. CzyÒewski, K. Dunin i A. Piotrkowski, Warszawa 1991; J. Heinen i A. Matuchniak-Krasuska, Aborcja w Polsce. Kwadratura koûa, Warszawa 1995; Polityka i aborcja, red. M. Chaûubiºski, Warszawa 1994; A. Graff, Œwiat bez kobiet, Warszawa 2001; Piekûo kobiet. Historie wspóûczesne, Warszawa 2001; Ustawa antyaborcyjna w Polsce. Funkcjonowanie, skutki spoûeczne, postawy i zachowania, red. W. Nowicka, Warszawa 2000 oraz niepublikowane jeszcze w caûoàci prace J. Wûodarczyk). Federacja na rzecz Kobiet i Planowania Rodziny organizowaûa konferencje, warsztaty, a nawet wystawå artystyczno-publicystycznâ Moje Òycie moja decyzja (2002), która napotykaûa zadziwiajâce trudnoàci administracyjne, a przez media zostaûa zignorowana.,,milczenie owieczek to stan, w jakim pozostaje spoûecznoàå kobiet. I tych osobiàcie dotkniåtych niespra- 15
wiedliwoàciâ i bezdusznoàciâ prawa, i tych, które powinny solidaryzowaå siå z pokrzywdzonymi. Czy milczymy jako wierne i pokorne owieczki istoty, dla których wûasne sprawy nie sâ waòne i które nie chcâ spraw intymnych uznaå za polityczne? Przerwanie milczenia to wbrew pozorom prosty, lecz zarazem ciâgle niemoòliwy poczâtek nowego, lepszego kontraktu spoûecznego miådzy pûciami. Ostatnie lata PRL-u i poczâtek Òycia w nowym systemie, zwanym przez niektórych wolnâ Polskâ, a przez innych wolnym rynkiem, przeòyûam w bûogiej politycznej nieàwiadomoàci. RadoÀå z powodu koºca komuny przysûoniûa mi caûkowicie to, czego w ogóle nie rozumiaûam, ale i pewnie nie chciaûam dostrzegaå. Jako wieczna studentka, przypisana do wydziaûu polonistyki Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, nieustannie stykaûam siå z fotografiami ludzkich pûodów, jakimi zwyczajowo dekoruje siå w Polsce koàcioûy. Zapewne wypieraûam ze Àwiadomo- Àci ich znaczenie. Pûody, skâdinâd zasûugujâce na wspóûczucie, nie wydawaûy mi siå ani prywatne, ani polityczne, ani szczególnie nieszczåàliwe. Stanowiûy po prostu koloryt lokalny katolickiej uczelni. Nie widziaûam Òadnego zwiâzku miådzy nimi a mnâ. Tym bardziej nie przypuszczaûam, Òe istnieje zwiâzek miådzy fotografiami pûodów a kwestiâ praw politycznych i obywatelskich kobiet w Polsce. Nie wiedziaûam wówczas, co to sâ prawa polityczne i obywatelskie. MyÀlÅ, Òe wiele kobiet w Polsce nie wie tego do dzià. Nie dlatego, Òe sâ gûupie albo niewyksztaûcone. Po prostu nie jest to wiedza powszechna w naszym postkomunistycznym, katolickim i wolnorynkowym polskim Àwiecie. Powszechna natomiast staûa siå wiedza o zbrodni i winie aborcji. 16
Powód, dla którego nie byûo mnie w Òadnym z ówczesnych miejsc protestów, a miejsca takie istniaûy niedaleko, byû zarazem prosty i magiczny. OtóÒ byûam w stu procentach zaangaòowana w sferå prywatnoàci. Tylko te sprawy byûy dla mnie realne. Polityka, aborcja, KoÀcióû byûy gdzieà na odlegûym planie, w gåstej mgle. Wedûug stereotypowych wzorców sfera prywatna powinna dawaå kobietom najwiåcej satysfakcji. Credo kobiecej egzystencji brzmi mniej wiåcej tak:,,to nie ja mam byå kimà, tylko moje dzieci. Syn bådzie kimà, a córka Òonâ kogoà, kto jest kimà. Te z nas, które nie majâ måòa i dzieci, czåsto uwa- Òajâ, Òe ich Òycie jest nieudane, nie uûoòyûo siå. Nawet jeàli czerpiâ mnóstwo satysfakcji z pracy i Òycia w gronie przyjacióû, w oczach wielu osób naleòâ do kasty niespeûnionych. Te,,speûnione z kolei czåsto måczy poczucie niewaònoàci wûasnej osoby. Bywajâ osûabûymi depresantkami. Odczuwajâ sennoàå albo niepokój. Po czåàci ja teò byûam takâ kobietâ prywatnâ, która sâdzi, Òe jest wolna (od ideologii, od zacietrzewienia), ale jej myàli krâòâ gûównie wokóû tego, co zjadûa, co chciaûaby zjeàå, czy utyje od tego i czy on zadzwoni. Z trudem znosiûam sukcesy innych kobiet. Kiedy kobieta prywatna przypomina sobie czas historyczny, wybuch Rotundy, wizytå papieòa, swój Àlub, Àlub córki, zawaû måòa czy kupno dziaûki, to okazuje siå, Òe Òyje jakby poza rzeczywistoàciâ, Òe nie wie, od kiedy Polki mogâ studiowaå na uniwersytetach, kiedy zaczåûy re- Òyserowaå filmy, graå na gieûdzie, rozwodziå siå. A ile z nas pamiåta dzieº, w którym wprowadzono w Polsce ustawå antyaborcyjnâ? 17