Niezbędnik nauczyciela. po polsku Po polsku Program nauczania języka polskiego dla uczniów gimnazjum Jolanta Malczewska
Spis treści 1. Wstęp......................................... 3 2. Charakterystyka programu............................. 3 3. Cele edukacyjne:.................................. 4 a) cele wychowania.................................................................... 4 b) cele kształcenia................................... 4 4. Materiał kształcenia:................................................................. 5 a) kształcenie kulturowo-literackie.................................................... 6 b) kształcenie językowe................................................................ 12 c) warsztat dziennikarski................................ 17 5. Przewidywane osiągnięcia ucznia w zakresie kształcenia....................... 18 6. Przykłady scenariuszy:............................... 19 a) scenariusz 1 Ja, ty, my początek świata z punktu widzenia człowieka..... 19 b) scenariusz 2 Gdzie jest raj?............................ 21 c) załączniki do scenariuszy 1. i 2............................ 23 7. Strategie nauczania i uczenia się.................................................. 28 8. Podstawa programowa kształcenia ogólnego dla gimnazjum i szkół ponadgimnazjalnych język polski....................................................... 30 2 Wydawnictwo Szkolne PWN
1. WSTĘP Dziecko w wieku gimnazjalnym jest w bardzo ważnym okresie życia. To jednocześnie czas trudny nie tylko dla niego samego, lecz także dla dorosłych, którzy towarzyszą mu w dorastaniu: rodziców i nauczycieli. Dużą pomocą w drodze do dorosłości może być kontakt z dziełem literackim. Dzięki dobrze dobranej, wartościowej lekturze młody człowiek może zmierzyć się z problemami nie w sposób bezpośredni, ale poprzez kontakt z bohaterami literackimi. Gdyby nie fikcja literacka, uczniowie mogliby mieć problem z wyrażaniem swoich uczuć, mówieniem o patriotyzmie, cierpieniu, samotnością spowodowaną porzuceniem przez rodziców czy przemocą, której doświadczyli. Literatura zatem ma do spełnienia w szkole ważną funkcję wychowawczą, ale do niej się nie sprowadza. Umiejętność odbioru dzieła literackiego jako tekstu kultury wyrażonego w języku warunkuje uczestnictwo w kulturze. Do tego trzeba ucznia przygotować: powinien najpierw czytać ze zrozumieniem utwór literacki (dostrzegać jego fikcyjność, wieloznaczność oraz specyficzne uporządkowanie języka wypowiedzi), umieć analizować i interpretować dzieło, czyli wyrobić sobie postawę badawczą, by w efekcie odkryć zamiłowanie do literatury, a poprzez nią do innych dzieł sztuki. Wprowadzenie młodego człowieka do świata kultury jest bowiem jednym z najważniejszych zadań szkoły. W tym zakresie nie zastąpi jej żadna instytucja. Tworzywem literatury jest język, który pełni także wiele innych funkcji, ale przede wszystkim jest narzędziem komunikacji międzyludzkiej. W kształceniu językowym ogniskują się zatem najważniejsze cele edukacji. Od tego, w jakim stopniu zostanie przez ucznia opanowany język ojczysty, będzie zależeć jego dalsza kariera szkolna, a potem zawodowa oraz rozwój emocjonalny i funkcjonowanie w społeczeństwie. Dlatego celem strategicznym programu jest rozwój kompetencji językowych ucznia. Zgodnie z założeniem obecnej reformy edukacji kształcenie w zakresie gimnazjum i szkoły ponadgimnazjalnej, która umożliwia przystąpienie do egzaminu maturalnego, zostało uporządkowane tak, aby treści kształcenia uzupełniały się, kompetencje odbiorcze i nadawcze ucznia doskonaliły, kontakt z tekstami kultury pogłębiał, a wiedza była poszerzana. Stąd też polonista pracujący z uczniami na III etapie kształcenia w gimnazjum jest współodpowiedzialny za wyniki na maturze. 2. CHARAKTERYSTYKA PROGRAMU Program nauczania Po polsku bazuje na Podstawie programowej kształcenia ogólnego dla gimnazjów i szkół ponadgimnazjalnych określonej w rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 r. Treści dotyczące literatury w programie zostały uporządkowane w sposób chronologiczny, ale nie po to, by uczyć historii literatury. Zależy nam na tym, aby w świadomości ucznia pojawił się ład w związku ze znanymi z wcześniejszej lektury i poznawanymi w gimnazjum utworami literackimi. Uczeń nie musi charakteryzować epok literackich, ale wiedza historyczna ułatwi mu odczytanie tekstów dawnych zgodnie z intencją autorów i we właściwym kontekście. Dbałość o ten tok lektury wydaje się ważna. Czytelnik powinien mieć świadomość tego, że czasy, w których żył twórca i jego sposób rozumienia świata wpływają na przesłanie dzieła. Uświadomienie sobie tego faktu sprawi, że odbiorca nabierze szacunku do nadawcy tekstu. Teksty z epoki zestawiane są z utworami współczesnymi, w tym z wieloma tekstami przeznaczonymi dla młodego odbiorcy. Jest to działanie wynikające z potrzeby przybliżenia uczniom tematyki egzystencjalnej. Bohaterowie bliscy uczniom, mierzący się z problemami możliwymi do samodzielnego określenia przez młodego czytelnika, pozwolą też przybliżyć i zrozumieć życie ludzi z dawnych czasów oraz dostrzec to, co jest wspólne dla każdego człowieka, uniwersalne. Ponadto teksty te za sprawą języka bliższego uczniom niż język dawnych dzieł klasycznych mogą być punktem wyjścia do rozważań na tematy trudne, a czasami kontrowersyjne (np. zagrożenia uzależnieniami, przemoc itp.), bo takich nie można już unikać w gimnazjum. Wybrane do czytania i opatrzone pytaniami utwory stają się pretekstami do dwojakiego rodzaju kontaktu z dziełem: refleksji dotyczącej tekstu (odczytywanie jego sensów dosłownych i metaforycznych, analiza budowy tekstu, jej wpływ na przesłanie dzieła itp.) refleksji w związku z tekstem (utwór staje się wtedy pretekstem do refleksji o świecie, ludzkiej egzystencji, wartościach, życiu społecznym, problemach dorastania itp.). Wydawnictwo Szkolne PWN 3
Zadaniem nauczyciela jest zwrócenie uwagi na te dwa porządki czytania. Teksty, których celem jest naświetlenie problemu, nie muszą być każdorazowo poddawane wnikliwej analizie i interpretacji, ponieważ pełnią funkcję motywacyjną i wychowawczą, angażują emocje i wyzwalają w uczniach energię. Taki kontakt z dziełem literackim powinien zachęcić młodzież do czytania. Uwzględniając filozofię nowych postaw programowych, w których plan nauczania w gimnazjum i szkole ponadgimnazjalnej ułożono tak, by na obu etapach kształcenia uniknąć powielania tych samych treści, w kształceniu położono nacisk na te teksty kultury i zagadnienia, które nie pojawią się w szkole ponadgimanzjalnej, np. dzieła Homera, powieść historyczną Henryka Sienkiewicza, literaturę fantasy oraz wiedzę konieczną do osiągania coraz lepszej sprawności językowej. W przygotowaniu koncepcji nauczania do niniejszego programu brały udział panie: Lucyna Adrabińska-Pacuła i Ewa Brysacz. 3. CELE EDUKACYJNE Nauczanie jest działalnością celową, a wytyczenie celów uruchamia dydaktykę oraz wychowanie. Kompetencje językowe i kulturowe oraz doprowadzenie uczniów do przyjęcia przez nich pożądanych wychowawczo postaw i wartości, będzie znakiem sukcesu szkoły. Cele wychowania: 1. Budowanie przez ucznia poczucia własnej tożsamości w okresie dojrzewania. 2. Rozumienie własnych przemian fizycznych i psychicznych oraz ich nazywanie. 3. Dostrzeganie symptomów rozwoju emocjonalnego, intelektualnego i społecznego. 4. Budzenie refleksji nad relacjami między dorosłymi a rówieśnikami. 5. Wykorzystywanie utworów literackich do refleksji nad postawami bohaterów i sytuacjami, w których się znaleźli. 6. Kształtowanie właściwych postaw, takich jak: uczciwość, odpowiedzialność, wytrwałość, ciekawość poznawcza, kreatywność, przedsiębiorczość, gotowość do pracy zespołowej, kultura osobista. 7. Kształtowanie postawy obywatelskiej, postawy poszanowania tradycji i kultury własnego narodu. 8. Dostrzeganie zróżnicowania postaw społecznych, obyczajowych, narodowych, religijnych, etycznych i kulturowych i określanie się wobec nich. 9. Wskazywanie w poznanych tekstach ponadczasowych zagadnień egzystencjalnych takich, jak: miłość, przyjaźń, śmierć, cierpienie, lęk, samotność, poczucie wspólnoty, solidarność, sprawiedliwość. 10. Rozpoznawanie w życiu i w sztuce wartości pozytywnych i ich przeciwieństw (patriotyzm nacjonalizm, tolerancja nietolerancja, piękno brzydota). 11. Dostrzeganie zagrożeń współczesnego świata. 12. Uczestniczenie w kulturze w charakterze nadawcy i odbiorcy. 13. Doskonalenie kultury języka mówionego i pisanego. Cele kształcenia: 1. W zakresie kompetencji odbiorczych: a) czytanie ze zrozumieniem tekstów informacyjnych, dziennikarskich i literackich; b) odczytywanie znaczenia słów, akapitów i przesłania tekstów; c) dostrzeganie kompozycji tekstu; d) rozpoznawanie intencji wypowiedzi; e) odróżnianie informacji o faktach od opinii; f) dostrzeganie w wypowiedzi przejawów agresji i manipulacji; g) rozpoznawanie wypowiedzi argumentacyjnej i jej elementów (posługiwanie się argumentem, dostrzeganie tezy oraz wniosku i przykładu); h) rozumienie pojęcia stylu i rozpoznawanie stylów języka (potocznego, artystycznego, naukowego, urzędowego); i) dostrzeganie zróżnicowania słownictwa i frazeologii oraz ich funkcji w tekście; j) rozpoznawanie cech kultury i języka swojego regionu. 2. W zakresie kompetencji nadawczych: a) tworzenie spójnych wypowiedzi ustnych (monologowych i dialogowych); b) głosowe interpretowanie i inscenizowanie tekstów; 4 Wydawnictwo Szkolne PWN
c) uczestniczenie w dyskusji (zadawanie pytań, odpowiadanie, polemizowanie); d) streszczanie kolejności wydarzeń; e) tworzenie różnorodnych tekstów: szkolnych form wypowiedzi (rozprawka, opis, opowiadanie, sprawozdanie, dedykacja, CV, list motywacyjny), form dziennikarskich (wywiad, artykuł, reportaż), a także tekstów twórczych (opowiadanie, wiersz); f) stosowanie zasad etykiety językowej w komunikacji między dorosłymi i rówieśnikami; g) przestrzeganie zasad etyki wypowiedzi, zwłaszcza przekazywanych przez media elektroniczne (SMS, e-mail, blog, czat); h) funkcjonalne wykorzystanie wiedzy z zakresu budowy języka (w tym ortografii i interpunkcji) do tworzenia własnych wypowiedzi ustnych i pisemnych; i) redagowanie tekstu napisanego na komputerze i ręcznie. 3. 4. 5. Zapoznanie uczniów z niektórymi zagadnieniami z zakresu wiedzy o języku (z obszaru fonetyki, fleksji, słowotwórstwa i składni). W zakresie analizy i interpretacji tekstów kultury: a) opisywanie odczuć, które budzi dzieło; b) określanie problematyki utworu; c) omawianie funkcji elementów konstrukcyjnych utworu; d) charakteryzowanie bohatera literackiego; e) posługiwanie się wybranymi pojęciami teoretycznoliterackimi; f) wskazywanie środków stylistycznych i określanie ich funkcji w dziele; g) rozpoznawanie i określanie rodzajów oraz wybranych gatunków literackich; h) rozpoznawanie odmian gatunkowych literatury popularnej i jej nawiązań do niektórych tradycyj- nych wątków kulturowych; i) odróżnianie tworzywa różnych dziedzin sztuki: literatury, teatru, filmu, muzyki, sztuk plastycznych i audiowizualnych; j) proponowanie odczytania dzieła i uzasadnienie tego odczytania; k) uwzględnianie niektórych kontekstów, np. biograficznych czy historycznych. Samokształcenie: a) samodzielne docieranie do informacji; b) sprawne korzystanie ze słowników zarówno w wersji książkowej, jak i elektronicznej; c) czerpanie dodatkowych informacji z przypisów, dedykacji, podtytułów; d) hierarchizowanie informacji w zależności od celu czytania; e) cytowanie i parafrazowanie cudzej wypowiedzi; f) planowanie wypowiedzi. 4. MATERIAŁ NAUCZANIA Kształcenie polonistyczne jest zadaniem obejmującym wiele dziedzin humanistyki, takich jak tekstologia, psychologia, filozofia, wiedza o języku, komunikacja językowa, wiedza historyczna, historycznoliteracka czy teoretycznoliteracka. W szkole powinny być one zintegrowane i dostosowane do wieku ucznia, a nacisk powinien być położony na kształcenie umiejętności językowych. Nadrzędnym celem edukacyjnym w obrębie przedmiotu język polski jest bowiem umożliwienie uczniowi zrozumienia świata i człowieka oraz wyposażenie go w takie kompetencje językowe, by potrafił nazwać to, co poznaje i czuje. Dwa tradycyjne obszary nauczania: kulturowo-literacki i językowy w programie Po polsku zostały poszerzone o fakultatywny moduł dziennikarski prezentujący praktyczne rozwiązania, które ułatwiają redagowanie i wydawanie gazetki. W jego obrębie (i na przykładzie tekstów dziennikarskich) można zrealizować wiele treści kształcenia i wychowania, np. kształcić umiejętności odróżniania informacji od opinii, redagowania tekstu, wdrożyć do pracy zespołowej czy wychowywać w poczuciu odpowiedzialności. W podobny sposób można rozbudowywać program o inne moduły, możliwe do realizacji na lekcjach języka polskiego lub zajęciach pozalekcyjnych, na przykład z zakresu kultury regionu, filozofii czy filmu. Wydawnictwo Szkolne PWN 5
Kształcenie kulturowo-literackie Uczeń rozpoczynający naukę w gimnazjum zna różne teksty wywodzące się zarówno z literatury dawnej, jak i współczesnej, utwory folklorystyczne i pisane dla dziecięcego adresata oraz teksty informacyjne i użytkowe. W gimnazjum przychodzi pora, by poszerzać lekturę o klasykę literacką oraz zacząć porządkować dorobek kulturowy. W programie Po polsku proponuje się wstępne porządkowanie historycznoliterackie, co nie jest jednoznaczne z uczeniem dzieci historii literatury. Materiał nauczania ułożony jest tak, by zaznaczyć chronologię w rozwoju kultury. Dotyczy to jednak tylko wybitnych tekstów z literatury polskiej i obcej, które są charakterystyczne dla poszczególnych epok (np. dzieł Jana Kochanowskiego, Ignacego Krasickiego czy Adama Mickiewicza). Tworzą one dominantę poszczególnych modułów programu. Utwory te wyznaczają także kluczowe zagadnienia egzystencjalne, społeczne lub filozoficzne. Są one obudowane tekstami z literatury współczesnej, wypowiedziami publicystycznymi oraz co jest szczególnie ważne utworami literackimi podejmującymi problemy dorastania, w tym tekstami dla młodzieży. Dzięki takiej strukturze rozdziałów węzłowe zagadnienia są wielostronnie oświetlone i pokazane w różnych ujęciach: poważnie i z humorem. Materiał nauczania przyjmuje więc układ liniowo-koncentryczny. Daje to z jednej strony możliwość śledzenia przez ucznia przemian w kulturze (m.in. w zakresie wartości, obyczaju czy języka), a z drugiej otwiera na problemy egzystencjalne (takie jak miłość, samotność czy śmierć), które są uniwersalnym doświadczeniem człowieka. Młody odbiorca zgłębia je na tyle, na ile potrafi zrozumieć. Tego rodzaju wprowadzenie umożliwi powrót do najważniejszych zagadnień na wyższym etapie kształcenia. W klasie I w zakresie kształcenia literackiego materiał obejmuje: czasy starożytne, średniowiecze, renesans, barok i oświecenie; w klasie II: romantyzm, pozytywizm i Młodą Polskę, a w klasie III: dwudziestolecie międzywojenne i czasy współczesne. Ponadto, uwzględniając zapis Podstawy programowej zobowiązującej szkołę do przygotowania ucznia do odbioru tekstów kultury przynależących do różnych rodzajów sztuki, proponuje się, aby w klasie I uczniowie zapoznali się ze specyfiką tekstu literackiego i obrazu, w klasie II spektaklu teatralnego, filmu i muzyki, a w klasie III sztuk audiowizualnych. KLASA I Najważniejsze zagadnienia Poszukiwanie siebie Poznawanie tekstów podejmujących problematykę dojrzewania Przekraczanie granic. Mitologia Źródła kultury: mity greckie, Homer, Iliada (fragm.), Odyseja (fragm.) oraz współczesne nawiązania do nich Biblijny świat Źródła kultury: Biblia (wybrane fragmenty), H. Sienkiewicz, Quo vadis Treści nauczania rozpoznawanie w czytanych utworach problemów typowych dla okresu dojrzewania porównywanie sytuacji przedstawionych w literaturze do sytuacji znanych uczniom z autopsji charakteryzowanie bohaterów literackich określane cech literatury młodzieżowej wskazywanie cech wypowiedzi młodych użytkowników języka poznanie niektórych postaci i wątków mitologicznych (w tym: cyklu mitów kreteńskich, mitu trojańskiego i mitu o podróży Odyseusza) mityczne wyobrażenia na temat świata, człowieka i roli bogów w życiu ludzi epos homerycki jako źródło literatury europejskiej cechy gatunkowe eposu analiza postaw bohaterów i ich ocena moralna uniwersalizm mitów przekład intersemiotyczny (obraz a utwór literacki) przetwarzanie mitów w kulturze współczesnej; funkcjonowanie motywów i archetypów, reinterpretacje mitów nawiązania do mitów w literaturze popularnej związki frazeologiczne wywodzące się z mitologii budowa Biblii i sposób szukania w niej potrzebnych informacji początek świata i człowieka według Biblii obraz Boga w Biblii oraz w nawiązujących do niej tekstów kultury Biblia jako źródło kultury europejskiej przetwarzanie motywów biblijnych w malarstwie i literaturze symbole kulturowe i związki frazeologiczne wywodzące się z Biblii 6 Wydawnictwo Szkolne PWN
Najważniejsze zagadnienia W świecie tajemnic Niektóre motywy i wątki z epoki średniowiecza oraz ich funkcjonowanie w kulturze współczesnej Po prostu człowiek J. Kochanowski wybrane fraszki, Treny (V, VII, VIII, XIX) Zmysły i duch Molier, Skąpiec Treści nauczania przypowieść jako gatunek literatury dydaktycznej odczytywanie w tekstach biblijnych sensów dosłownych i metaforycznych funkcjonowanie wybranych wzorców osobowych (syn marnotrawny, dobry ojciec) i symboli (raj) w kulturze współczesnej początki chrześcijaństwa w ujęciu H. Sienkiewicza ( Quo vadis) powieść historyczna konflikt wartości chrześcijańskich i rzymskich za czasów Nerona jako źródło męczeństwa pierwszych chrześcijan charakteryzowanie postaw bohaterów literackich kluczowe wydarzenia w biografii bohatera historyczne i baśniowe ujęcie czasów średniowiecza w literaturze rola i funkcja kontrastu w kulturze średniowiecza wartości rycerskie jako ważny element tożsamości europejskiej rodzaje kodeksów i ich funkcje w życiu społeczeństw dawnych i współczesnych średniowieczne wzorce osobowe obyczaje średniowieczne i ich przemiany (m.in. motyw stołu biesiadnego i rękawiczki, savoir-vivre) czytanie ze zrozumieniem tekstów z epoki (J. Długosz Roczniki..., P. Słota O zachowaniu się przy stole) oraz utworów nawiązujących do epoki (H. Sienkiewicz, F. Schiller) rodzaje archaizmów parodystyczny i filozoficzny wymiar Don Kichota Cervantesa związki frazeologiczne wywodzące się ze średniowiecza antyczne źródła kultury renesansowej (nawiązania filozoficzne i literackie) sposoby przejawiania się humanizmu renesansowego w kulturze (portrety ludzi renesansu: Leonarda da Vinci, M. Kopernika, J. Kochanowskiego) symboliczne znaczenie biografii człowieka renesansu we współczesnym świecie; przykłady stoickie i epikurejskie modele życia w czasach starożytnych, renesansowych i dzisiaj opisywanie uczuć, które budzi dzieło człowiek w poszukiwaniu szczęścia propozycje literackie i dyskusja w tekstach publicystycznych wpływ biografii na twórczość Jana Kochanowskiego cechy gatunkowe fraszki i trenu dostrzeganie w czytanych tekstach różnych relacji międzyludzkich i wartości: miłości, godności, odpowiedzialności, dochowania wierności głoszonym ideom, stosunku do śmierci i cierpienia, godzenia się z losem symbolika Fortuny budowa klasycznej noweli ( teoria sokoła na podstawie utworu G. Boccaccia) literatura jako odbicie nastrojów epoki (przemijanie, śmierć, życie dworskie) kunszt poetycki twórców baroku (zjawisko marinizmu) przykłady z literatury polskiej konceptyzm w ujęciu barokowym (J.A. Morsztyn) i współczesnym (aforystyka S.J. Leca) względność kanonów urody (na przykładzie malarstwa barokowego oraz współczesnych reklam) problemy współczesnego człowieka spowodowane normami estetycznymi narzucanymi przez media (frustracje, depresje, choroby itp.) dyskusja na podstawie tekstów literackich oraz publicystycznych różne sposoby rozumienia piękna (piękno zewnętrzne, duchowe) Skąpiec Moliera jako komedia charakterów charakteryzowanie bohatera literackiego rodzaje komizmu mityczny król Midas jako archetyp kultury europejskiej; nawiązania i kontynuacje Wydawnictwo Szkolne PWN 7
Najważniejsze zagadnienia Rozum i marzenie I. Krasicki wybrane bajki Budowa dzieła literackiego Analiza i interpretacja utworu literackiego; posługiwanie się niektórymi terminami teoretycznoliterackimi Opis, analiza i interpretacja obrazu i grafik informacyjnych Samokształcenie Treści nauczania marzenia o świecie szczęśliwym wobec grozy natury utopie i antyutopie w ujęciu literackim (przykłady z epoki oświecenia i współczesne) symbolika Wielkiego Brata (G. Orwell) potęga ludzkiego rozumu wobec zasad etyki dydaktyczna funkcja literatury (bajka, powiastka filozoficzna) wzory i antywzory w bajkach I. Krasickiego cechy gatunkowe bajki (estetyka maski, morał) rodzaje literackie (liryka, epika, dramat) gatunki poetyckie: hymn, fraszka, pieśń, oda, tren, epitafium, bajka gatunki epickie: epos, powieść historyczna, powieść współczesna, opowiadanie, nowela gatunki dramatu: komedia, tragedia wskazywanie nadawcy i odbiorcy w utworze wskazywanie środków artystycznego wyrazu z zakresu słownictwa, składni i fonetyki (epitet, porównanie, przenośnia i jej odmiany, onomatopeja, pytanie retoryczne, apostrofa, wykrzyknienie, wyraz dźwiękonaśladowczy) i określanie ich funkcji rozpoznawanie rytmiki wiersza (rym, strofa, przerzutnia) opisywanie dzieła lirycznego (liryka pośrednia i bezpośrednia, podmiot liryczny, monolog liryczny, sytuacja liryczna, bohater liryczny) opisywanie dzieła epickiego: świat przedstawiony, fabuła, akcja (zawiązanie akcji, rozwój akcji, punkt kulminacyjny, rozwiązanie akcji, puenta), narracja, narrator (pierwszoosobowy, trzecioosobowy), bohater, wątek (główny, poboczny, epizodyczny) opisywanie dzieła dramatycznego: komedia, tragedia, komizm (słowa, postaci, sytuacji), komedia charakteru, akt, scena, tekst główny, tekst poboczny (didaskalia), monolog, dialog, wypowiedź na stronie etapy analizy dzieła lirycznego, epickiego i dramatu odczytywanie sensu dosłownego, metaforycznego i symbolicznego dzieła praca ze słownikiem terminów literackich umiejscowienie dzieła sztuki w epoce, w której zostało namalowane określenie techniki, w której zostało wykonane dzieło (np. fresk, akwarela, olej na płótnie) nazwa gatunku dzieła (np. pejzaż, scena rodzajowa, portret) rozpoznawanie elementów figuratywnych przedstawionych w dziele sztuki opis kolorystyki dzieła określenie przestrzeni w dziele (np. na pierwszym planie, na drugim planie, w perspektywie) odczytywanie przenośnego znaczenia przedstawionego dzieła określanie nastroju, jaki wywołuje dzieło sztuki korzystanie z zasobów bibliotecznych i z internetu Proponowane teksty kultury: Wybór mitów greckich*: cykl mitów kreteńskich, mit trojański, mit o podróży Odyseusza; Homer Iliada* (fragm.), Odyseja* (fragm.); Biblia: Księga Rodzaju opis stworzenia świata i pierwszych ludzi*, przypowieść o synu marnotrawnym; J. Iwaszkiewicz, Ikar; Horacy, wybrane ody; Platon, Fedon (fragm.); H. Sienkiewicz, Quo vadis (wybrana powieść historyczna)*, Krzyżacy (fragm.), Pan Wołodyjowski (fragm.); Pieśń o Rolandzie (fragm.); J. Długosz, Roczniki, czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego (fragm.); P. Słota, O zachowaniu się przy stole; M. de Cervantes, Przygody Don Kichota (fragm.); J. Kochanowski fraszki wybór*, pieśni:(chcemy sobie być radzi?; Czego chcesz od nas, Panie; Pieśń świętojańska o sobótce; Treny: V*, VII*, VIII*, XIX (fragm.); G. Boccaccio, Sokół; wybór wierszy barokowych: Jan Andrzej Morsztyn, Hieronim Morsztyn; Molier, Skąpiec*; Wolter, Wiersz nad nieszczęściem Lizbony, Kandyd, czyli optymizm (fragm.); I. Krasicki, wybór bajek*. * Gwiazdką zaznaczono teksty uwzględnione w Podstawie programowej. 8 Wydawnictwo Szkolne PWN
Wybrane utwory poetów XX wieku: K.I. Gałczyńskiego*, L. Staffa, W. Szymborskiej*, T. Różewicza, Janusza Pasierba, J. Twardowskiego*, Z. Herberta*. Utwory twórców literatury młodzieżowej: J. Olech, M.K. Piekarskiej, M. Budzyńskiej, M. Musierowicz, B. Rosiek, E.E. Schmitta, M. Cabot, D. Terakowskiej fragmenty. Wybór tekstów informacyjnych i publicystycznych. KLASA II Najważniejsze zagadnienia Młodzi gniewni Wybrana młodzieżowa powieść obyczajowa Tajemnice natury i duszy człowieka A. Mickiewicz, Dziady cz. II A. Mickiewicz wybrana ballada (Rybka) J. Słowacki, Balladyna (fragm.) A. Sapkowski, Krew elfów wybrana powieść fantasy Miłość niejedno ma imię Biblia: hymn św. Pawła o miłości W. Szekspir, Romeo i Julia Jakim jesteśmy narodem? A. Mickiewicz, Reduta Ordona A. Fredro, Zemsta Przełom cywilizacyjny S. Lem wybrane opowiadanie Treści nauczania bunt jako sposób wyrażania sprzeciwu wobec istniejącego porządku; bunt przeciw czemuś a bunt w imię czegoś rodzaje i sposoby przejawiania się buntu różne sposoby wyrażania emocji w sztuce manifesty pokoleniowe (analiza tekstów literackich, publicystycznych i piosenek młodzieżowych) charakterystyka literackich bohaterów-buntowników buntownicy zmieniają świat czy świat zmienia buntowników? argumentowanie, dyskusja rola obyczaju i obrzędu w kulturze ludowej regionalizm litewski w literaturze romantycznej ballada romantyczna i jej kontynuacje w literaturze późniejszej problem winy i kary w utworach romantycznych konsekwencje wyborów etycznych w życiu człowieka kreacja zbrodniarzy jako przestroga przed wchodzeniem na drogę zła przyroda jako strażniczka ładu moralnego fantastyka ludowa a literatura fantasy (bohaterowie, wątki, motywy) chrześcijański wzór miłości (hymn św. Pawła) miłość jako temat w sztuce (sposoby wyrażania uczuć: postawy, gesty, słowa) pierwsza miłość w tragedii Szekspira i destrukcyjna rola zewnętrznego świata cechy dramatu szekspirowskiego dwa sposoby wyrażania miłości: dramat sprzeczności i pogodna harmonia (radość i cierpienie) miłość romantyczna w literaturze dawnej i współczesnej oraz w filmach pierwszy krok w stronę miłości (dylematy beztroski i odpowiedzialności, rozumu i uczucia we współczesnych utworach przeznaczonych dla młodzieży) wolność jako ważna wartość w kulturze Zachodu polska droga do wolności kreacje bohaterów narodowych w literaturze przeszłość jako temat literacki romantyczne i współczesne rozumienie patriotyzmu emigracja jako sposób na przechowanie polskości sarmacki wzór kultury polskiej (cechy i przykłady z literatury) grzeczność staropolska etykieta językowa satyryczny obraz typowych wad polskich w Zemście A. Fredry charakteryzowanie bohaterów literackich rola naukowców i odkrywców w społeczeństwie sylwetki naukowców w literaturze i publicystyce (tu: M. Skłodowska - -Curie) Wydawnictwo Szkolne PWN 9
Najważniejsze zagadnienia Głos w sprawie słabszych B. Prus, Antek wybrana nowela Małe ojczyzny wielkie sprawy Dom rodzina ja Na tropie A. Christie, Morderstwo w Orient Ekspresie wybrany utwór detektywistyczny Korespondencja sztuk Treści nauczania kult nauki i fascynacja postępem nauka w służbie dobra i zła dylematy naukowców (np. dotyczące energii atomowej czy klonowania) dwoistość człowieka jako temat literacki ograniczenia ludzkiego rozumu marzenia o lepszym świecie literatura jako komentarz wobec rzeczywistości (podziw, dystans, żart, parodia) styl naukowy i urzędowy literatura fantastycznonaukowa (charakteryzowanie bohaterów, rozpoznawanie nawiązań do innych tekstów kultury, mieszanie gatunków) literatura jako odwzorowanie życia społecznego portret dziecka w literaturze pozytywistycznej i współczesnej problemy społeczne dotykające dzieci i młodzież (prawo do bezpieczeństwa, dostęp do edukacji, konsekwencje bezrobocia i emigracji zarobkowej rodziców) przejawy egoizmu społecznego i altruizmu (solidarność, działalność charytatywna) idea równości droga kobiet do pełni praw stereotypy myślowe i językowe symbolika gór w kulturze opisy krajobrazu w ujęciu romantycznym, młodopolskim i współczesnym (na przykładzie krajobrazu górskiego) przyroda jako tło wydarzeń i bohater literacki folklor tatrzański i jego wpływ na literaturę polską (cechy kultury i język regionu) uniwersalne problemy filozoficzne i egzystencjalne w ujęciu bohaterów chłopskich dosłowne i symboliczne znaczenie pojęcia dom prezentacje rodzinnych domów świat realny a świat wirtualny pułapki i zagrożenia (na przykładzie gry komputerowej) relacje międzyludzkie w rodzinie; konflikt pokoleń portrety domowników wpływ wychowania na dalsze życie człowieka odkrywanie własnej tożsamości obrazy rodzinnego szczęścia problemy współczesnej rodziny obłuda, destrukcja i wrogość w rodzinie ich źródła i konsekwencje funkcja wulgaryzmów w literaturze (na podstawie Gnoju W. Kuczoka) rozrywkowa funkcja literatury kryminał jako gatunek literatury popularnej kreacje detektywa dedukcyjne i indukcyjne sposoby myślenia układ fabuły w utworze kryminalnym film detektywistyczny środki wyrazu Teatr literatura a teatr teatralne środki wyrazu aktorskie środki ekspresji (słowo, gest, ruch) rola przestrzeni w teatrze funkcja plakatu teatralnego widz w spektaklu teatralnym Film proces powstawania dzieła filmowego funkcje reżysera, scenarzysty, scenografa, operatora, aktora, kompozytora i producenta 10 Wydawnictwo Szkolne PWN
Najważniejsze zagadnienia Samokształcenie Treści nauczania film dokumentalny i fabularny popularne gatunki filmowe związki filmu z literaturą i teatrem (ekranizacje) filmowe środki wyrazu idole srebrnego ekranu Muzyka muzyka jako jedna ze sztuk pięknych muzyka a literatura język muzyki muzyka młodzieżowa jej funkcje w formowaniu mody i upowszechnianiu wzorców zachowań korzystanie z zasobów bibliotecznych i internetu Proponowane teksty kultury: Biblia: św. Paweł, Hymn o miłości*, opowieść o Kainie i Ablu; W. Szekspir, Romeo i Julia*; Mickiewicz, Oda do młodości (fragm.), Reduta Ordona*, ballada* Rybka, Dziady cz. II*, Pan Tadeusz (fragm.), Dziady cz. IV (fragm.),wiersze: Do M***, Czatyrdah; J.W. Goethe, Cierpienia młodego Wertera (fragm.); J. Słowacki, Balladyna*; A. Fredro, Zemsta*; A. Sapkowski, Krew elfów (wybrana powieść fantasy)*; H. Sienkiewicz, Latarnik; R.L. Stevenson, Dr Jakyll i pan Hyde (fragm.); B. Prus, Antek (wybrana nowela)*, Lalka fragm., Emancypantki (fragm.); H. Sienkiewicz, Szkice węglem (fragm.); S. Lem, Cyberiada (wybrane opowiadanie fantastycznonaukowe)*; K. Przerwa-Tetmajer, Na skalnym Podhalu (fragm.); S. Wyspiański, Wesele (fragm.); W. Myśliwski, Kamień na kamieniu (fragm.); G. Zapolska, Moralność pani Dulskiej (fragm.); M. Wańkowicz, Ziele na kraterze (fragm.); W. Kuczok, Gnój (fragm.); A. Christie, Morderstwo w Orient Ekspresie (wybrany utwór detektywistyczny)*; J.D. Salinger, Buszujący w zbożu (fragm.). Wybrane utwory twórców literatury młodzieżowej: J. Olech, M. Fox, M. Musierowicz, G. Gortata, B. Ciwoniuk, A. Onichmowskiej, B. Ostrowieckiej fragmenty; B. Kosmowska, Pozłacana rybka (wybrana młodzieżowa powieść obyczajowa)* Wybór piosenek młodzieżowych. Wybrana gra komputerowa. Wybrane utwory poetów XX wieku: M. Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej*, K. Przerwy-Tetmajera, B. Leśmiana, J. Tuwima*, K. Wierzyńskiego*, Cz. Miłosza*. Teksty informacyjne i publicystyczne. KLASA III Najważniejsze zagadnienia Wymarzona Polska K.I. Gałczyński wybrane utwory Z Polski w świat R. Kapuściński, Heban (fragm.) Treści nauczania poezja legionowa fascynacja nowoczesnością awangardowe obrazowanie w sztuce (zerwanie z tradycją, prowokacje artystyczne, deformacje) optymistyczne i katastroficzne wizje przyszłości zwykły człowiek jako bohater sztuki w literaturze dwudziestolecia i współczesnej Co Polacy mogą dać Europie, czego warto nauczyć się od innych? dyskusja my i obcy przyczyny poczucia obcości i wyobcowania w świecie i w społeczeństwie rola empatii w poznawaniu nowych ludzi Wydawnictwo Szkolne PWN 11
Najważniejsze zagadnienia Tacy, jak my? A. Kamiński, Kamienie na szaniec M. Białoszewski, Pamiętnik z powstania warszawskiego (fragm.) Pamięć o zagładzie I. Fink utwór podejmujący problematykę Holokaustu W świecie wartości A. de Saint-Exupéry, Mały Książę Paradoksy współczesnego świata S. Mrożek wybrane opowiadanie Zmierzch epoki Gutenberga? Samokształcenie Treści nauczania wyzwania globalizacji: współistnienie czy zderzenie cywilizacji cechy reportażu literackiego rzeczywistość wojenna w różnych ujęciach (literatura faktu, pamiętnik, komiks) tragizm pokolenia Kolumbów dylematy moralne uczestników wydarzeń wojennych sens cierpienia znaczenie pamięci i sposoby wyzwalania się z wojennych koszmarów pokuta, wybaczenie i pojednanie we współczesnym świecie wyzwania patriotyzmu dla współczesnego człowieka kultura Żydów polskich literackie portrety Żydów w opowiadaniach I.B. Singera i I. Fink Holocaust we wspomnieniach i w ujęciu literackim Sprawiedliwi wśród Narodów Świata sylwetka Ireny Sendlerowej znaczenie Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka rozpoznawanie wartości w czytanych utworach literackich interpretacja etapów podróży Małego Księcia tworzenie hierarchii wartości na podstawie utworów literackich i własnych przemyśleń formy i przejawy zniewolenia współczesnego człowieka literackie metafory zniewolenia zagrożenie hedonizmem makdonaldyzacja świata współczesna sztuka multimedialna komiks i jego funkcja w kulturze popularnej najważniejsze cechy przekazu telewizyjnego przyczyny popularności seriali (telenowele) wpływ telewizji na kształtowanie postaw internet jako źródło informacji i rozrywki cechy komunikacji internetowej (interaktywność, anonimowość, możliwość manipulacji) najpopularniejsze formy elektronicznych środków komunikacji (SMS, czat, e-mail, blog) korzystanie z zasobów bibliotecznych i internetu Proponowane teksty kultury: Wybór poezji legionowej; S. Żeromski, Przedwiośnie (fragm.); K.I. Gałczyński, Zaczarowana dorożka (wybrany utwór)*; R. Kapuściński, Heban (wybrana książka)*, Podróże z Herodotem (fragm.); A. Kamiński, Kamienie na szaniec*; M. Białoszewski, Pamiętnik z powstania warszawskiego; I.B. Singer wybrane opowiadanie; I. Fink, Odpływający ogród (utwór podejmujący problematykę Holokaustu)*; E.E. Schmitt, Dziecko Noego (fragm.); A. de Saint-Exupéry, Mały Książę*; S. Mrożek, Lolo (wybrane opowiadanie)*. Wybrane utwory twórców literatury młodzieżowej: J. Olech, M. Fox, M. Musierowicz, A. Onichimowskiej, J. Rudniańskiej, B. Wróblewskiej, T. Tryzny, E. Nowackiej fragmenty. Wybrane utwory poetów XX wieku: B. Leśmiana, J. Tuwima*, K. Wierzyńskiego*, M. Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej*, A. Słonimskiego, K.K. Baczyńskiego, T. Różewicza, Cz. Miłosza*, Z. Herberta*, W. Szymborskiej*. Teksty informacyjne i publicystyczne. Kształcenie językowe We wstępie do obowiązującej Podstawy programowej znajduje się zapis obligujący wszystkich nauczycieli do kształcenia umiejętności posługiwania się językiem polskim. Jest to jedno z najważniejszych zadań szkoły. Tym bardziej zobowiązuje to polonistę do takiego zorganizowania procesu nauczania, aby rozwój 12 Wydawnictwo Szkolne PWN
kompetencji językowych uczynić ośrodkiem działań dydaktycznych. Kompetencje te dotyczą zarówno umiejętności odbiorczych (słuchania i czytania ze zrozumieniem tekstów informacyjnych, publicystycznych, użytkowych i literackich), jak i nadawczych (mówienie i pisanie różnych form wypowiedzi). Odbiór i tworzenie tekstów to umiejętność złożona, wymagająca od ucznia wiedzy z zakresu języka ojczystego i reguł jego użycia w różnych sytuacjach oraz umiejętności zastosowania tej wiedzy w konkretnych sytuacjach, w tym także w kontakcie z dziełem literackim. W świadomości uczniów kształcenie kulturowo-literackie oraz językowe nie mogą istnieć oddzielnie. Zarówno tworzenie tekstu jak i jego odbiór, w tym analiza i interpretacja utworu literackiego, to działanie w języku. Stąd w każdej sytuacji dydaktycznej kompetencja językowa powinna stać się ośrodkiem procesu nauczania uczenia się. KLASA I Najważniejsze zagadnienia Czytanie ze zrozumieniem Odbiór tekstów literackich Wykorzystanie wiedzy o języku w kontakcie z tekstem Słownictwo i frazeologia Słowotwórstwo Fleksja: czasownik Treści nauczania Kształcenie kompetencji odbiorczych odbiór przekazu tekstów i obrazów rozumienie artykułów hasłowych w słownikach rozumienie roli tytułu, podtytułu i dedykacji w tekście rozpoznawanie wypowiedzi o charakterze emocjonalnym rozpoznawanie cech wypowiedzi charakterystycznych dla środków elektronicznych (SMS, e-mail, blog, czat) budowa tekstu literackiego rozpoznawanie rodzajów literackich: liryki, epiki i dramatu słownictwo ogólnonarodowe oraz archaizmy; określanie ich funkcji w tekstach oficjalna i nieoficjalna odmiana języka język mówiony i pisany odróżnianie informacji o faktach od opinii wypowiedź obiektywna i subiektywna w tekstach informacyjnych, literackich i dziennikarskich Wiedza o języku pojęcie związku frazeologicznego zabawy słowem (literackie, reklamowe) wyrazy podstawowe i pochodne wyrazy podzielne i niepodzielne słowotwórczo parafraza słowotwórcza, podstawa słowotwórcza i formant typy formantów (przedrostek, przyrostek, wrostek, formant zerowy) kategorie słowotwórcze wyrazów pochodnych (nazwy miejsc, urządzeń i narzędzi, czynności, wykonawców czynności, cech, nosicieli cech, zdrobnienia, zgrubienia) zasady pisowni wybranych przedrostków oraz przyrostków ( super-, mini-, z-, s-, -ctwo, -dztwo, -cki, -dzki) wyrazy pokrewne, rdzeń i oboczności w rdzeniu (przypomnienie zasad ortograficznych związanych z wymianą głosek w wyrazach pokrewnych) rodzina wyrazów 1. Czasownik: formy nieosobowe czasownika (bezokoliczniki, formy zakończone na -no, -to, imiesłowy), czasowniki typu trzeba, warto, należy osoba (tu również informacja o możliwości dołączania końcówek czasownikowych -em, -eś, -śmy, -ście do innych części mowy), liczba, rodzaj (męski, żeński, nijaki, męskoosobowy i niemęskoosobowy) czas (przeszły, teraźniejszy, przyszły prosty i złożony aspekt czasownika (dokonany i niedokonany) tryby (oznajmujący, pytający, rozkazujący) zasady pisowni partykuły by z czasownikami, prawidłowe akcentowanie różnych form czasowników Wydawnictwo Szkolne PWN 13
Najważniejsze zagadnienia rzeczownik przymiotnik liczebnik zaimek nieodmienne części mowy Składnia: Typy wypowiedzeń Kultura języka Formy wypowiedzi Treści nauczania strony czasownika (czynna, bierna, zwrotna) przekształcanie zdań w stronie czynnej na bierną i odwrotnie ze wskazaniem ograniczeń (czasowniki nieprzechodnie) 2. Imiesłów: klasyfikacja (przymiotnikowe czynne i bierne, przysłówkowe współczesne i uprzednie), zasady tworzenia (końcówki: -ący, -ąca, -ące, -ny, -na, -ne, -ty, -ta, -te, -ąc, -wszy, -łszy) zasady pisowni partykuły przeczącej z imiesłowami przymiotnikowymi oraz z przysłówkowymi rzeczowniki osobowe/nieosobowe, żywotne/nieżywotne, własne/pospolite, odmiana (przypadki, temat fleksyjny i końcówka, oboczności w temacie, liczby, rodzaj męski, żeński lub nijaki), osobliwości w odmianie (rzeczowniki występujące tylko w liczbie pojedynczej lub liczbie mnogiej, rzeczowniki nieodmienne, zakończone na -um i odmieniające się tylko w liczbie mnogiej, dwa wzorce odmiany rzeczowników oko i ucho), Dopełniacz rzeczowników zakończonych na -ja lub -ia po spółgłosce, rzeczowniki odczasownikowe, zasady pisowni partykuły przeczącej z rzeczownikami odmiana (przypadki, liczby, rodzaje: męski, żeński, nijaki, męskoosobowy, niemęskoosobowy), stopniowanie (proste, opisowe, nieregularne), przymiotniki, które się nie stopniują, krótkie formy przymiotnika (typu zdrów, wesół, gotów), zasady pisowni partykuły przeczącej z przymiotnikiem podział (główne, porządkowe, zbiorowe, ułamkowe, nieokreślone, wielokrotne, mnożne), odmiana liczebników najczęstsze problemy z użyciem (użycie liczebników zbiorowych, zapis daty, odmiana wielowyrazowych liczebników głównych i porządkowych, odmiana liczebnika półtora) podział ze względu na części mowy, które zastępują (rzeczowne, przymiotne, liczebne, przysłowne) oraz ze względu na znaczenie (osobowe, dzierżawcze, wskazujące, nieokreślone, upowszechniające, przeczące, pytające, względne, zwrotne) odmiana zaimków przysłówek: charakterystyka przysłówka, stopniowanie (proste, opisowe, nieregularne), przysłówki, które się nie stopniują, zasady pisowni partykuły przeczącej z przysłówkiem przyimek: charakterystyka spójnik, wykrzyknik, partykuła: charakterystyka wypowiedzenie, zdanie (tu konstrukcje z czasownikami zakończonymi na -no, -to) równoważnik zdania wykrzyknienie, zawiadomienie rozpoznawanie i poprawianie błędów językowych praca ze słownikiem języka polskiego, słownikiem poprawnej polszczyzny, słownikiem ortograficznym Kształcenie kompetencji nadawczych notatka opis (zróżnicowany stylistycznie i funkcjonalnie opis przedmiotów i dzieł sztuki oraz opis sytuacji i przeżyć) charakterystyka (osoby rzeczywistej i postaci literackiej lub filmowej) opowiadanie (w formie ustnej i pisemnej, opowiadanie odtwórcze i twórcze, urozmaicenie opowiadania dialogiem i opisem) 14 Wydawnictwo Szkolne PWN
Najważniejsze zagadnienia Wykorzystanie wiedzy o języku w kształceniu kompetencji nadawczych Treści nauczania streszczenie (przedstawienie treści wypowiedzi w takim porządku, w jakim występuje w tekście) wywiad artykuł tworzenie planu własnej wypowiedzi konspektowanie przeczytanego tekstu za pomocą różnych form notowania (plan, schemat, tabela) świadome dobieranie środków językowych w zależności od zamierzonych treści (synonimy, antonimy, homonimy) stosowanie związków frazeologicznych we własnej wypowiedzi rozpoznawanie i poprawianie błędów słownikowych, frazeologicznych, fleksyjnych i składniowych praca ze słownikami formatowanie tekstu napisanego na komputerze przekłady intersemiotyczne (np. inscenizacje tekstu literackiego, gry symulacyjne itp.) KLASA II Najważniejsze zagadnienia Czytanie ze zrozumieniem Odbiór tekstów literackich Wykorzystanie wiedzy o języku w kontakcie z tekstem Składnia: Części zdania Związki składniowe Zdanie pojedyncze i złożone Zdanie podrzędnie złożone Treści nauczania Kształcenie kompetencji odbiorczych słownictwo ogólnonarodowe i neologizmy wyrazy rodzime i zapożyczone zapożyczenia a neologizmy pochodzące z języka ojczystego język ogólny a dialekty język ogólny a gwary środowiskowe (gwara uczniowska, język młodzieży) rozpoznawanie wypowiedzi o charakterze perswazyjnym rozpoznawanie intencji wypowiedzi (aprobaty i dezaprobaty) kompozycja tekstów literackich funkcja stylizacji gwarowej w charakterystyce bohatera literackiego wulgaryzacja języka (funkcja wulgaryzmów w literaturze) funkcje tekstów językowych (informatywna, ekspresywna, impresywna) funkcja neologizmów w tekstach informacyjnych i literackich Wiedza o języku orzeczenie czasownikowe i imienne (konstrukcje z partykułą to, np.: Kasia to dobra koleżanka.) typy podmiotu (gramatyczny, w dopełniaczu, domyślny, szeregowy) zdanie bezpodmiotowe przydawka (wyrażona przymiotnikiem, zaimkiem, liczebnikiem porządkowym, rzeczownikiem w mianowniku lub dopełniaczu, wyrażeniem przyimkowym) dopełnienie bliższe i dalsze okolicznik i jego typy (czasu, miejsca, celu, sposobu, przyczyny, warunku, przyzwolenia, stopnia i miary) rozbiór logiczny zdania związki główne i poboczne związki zgody, rządu i przynależności wyrazy poza związkami zdania interpunkcja w zdaniu pojedynczym zdanie pojedyncze a zdanie złożone, charakterystyka zdań złożonych podrzędnie, przekształcanie części zdania pojedynczego w zdanie podrzędnie złożone (i odwrotnie) zdanie nadrzędne i podrzędne wykres zdania złożonego Wydawnictwo Szkolne PWN 15
Najważniejsze zagadnienia Zdanie współrzędnie złożone Słowotwórstwo Leksykologia Formy wypowiedzi Wykorzystanie wiedzy o języku w kształceniu kompetencji nadawczych Treści nauczania budowa zdań złożonych podrzędnie: przydawkowych, dopełnieniowych i okolicznikowych zdanie złożone podrzędnie z imiesłowowym równoważnikiem zdania zasada tożsamości podmiotów w zdaniach składowych zdania złożone podrzędnie podmiotowe, odróżnianie zdań podmiotowych i dopełnieniowych z pytaniem co? zdania złożone podrzędnie orzecznikowych interpunkcja w zdaniach złożonych podrzędnie zdania złożone współrzędnie: łączne, rozłączne, przeciwstawne, wynikowe i synonimiczne wykres zdania współrzędnie złożonego interpunkcja w zdaniu złożonym współrzędnie analiza słowotwórcza: przypomnienie wiadomości z klasy I typy wyrazów złożonych (złożenia, zestawienia, zrosty) pisownia zestawień z łącznikiem (typu biało-czerwony, szpital-pomnik) i bez łącznika ( jasnoniebieski, żółtozielony) analiza słowotwórcza a fleksyjna rozpoznawanie i poprawianie błędów słowotwórczych treść i zakres znaczeniowy wyrazów rodzaje neologizmów: słowotwórcze, znaczeniowe, zapożyczenia, neologizmy artystyczne popularne skróty i skrótowce, odmiana, zapis (w tym SMS) rozpoznawanie i poprawianie błędów słownikowych Kształcenie kompetencji nadawczych dyskusja rozprawka (stawianie hipotez i tez, zajmowanie stanowiska, argumentacja, wprowadzanie cytatów, kompozycja i spójność wypowiedzi) list/charakterystyka/artykuł z elementami rozprawki sprawozdanie (sposób uporządkowania faktów, np. według kolejności zdarzeń lub tematyki, informacje uzupełniające, tytuł, rzeczowość stylu) reportaż recenzja formułowanie ocen i poglądów wyrażanie opinii cechy dobrego stylu (prostota, zwięzłość, stosowność) ćwiczenia w stylizowaniu tekstów KLASA III Najważniejsze zagadnienia Czytanie ze zrozumieniem Odbiór tekstów literackich Wykorzystanie wiedzy o języku w kontakcie z tekstem Składnia zdania złożonego Treści nauczania Kształcenie kompetencji odbiorczych rozpoznawanie intencji wypowiedzi (negacje i prowokację) dostrzeganie w wypowiedzi przejawów agresji i manipulacji subiektywizm relacji, odautorska selekcja oraz kolejność prezentacji informacji, problem dystansu czasowego stylizacje i ich funkcje w literaturze (wskazywanie w utworach cech innych stylów) etyczne i nieetyczne zachowania językowe szablon i moda językowa Wiedza o języku budowa zdań złożonych: przypomnienie wiadomości z klasy II zdania wielokrotnie złożone (podział na zdania składowe, nazywanie zdań składowych, wykres zdania wielokrotnie złożonego) interpunkcja w zdaniu wielokrotnie złożonym 16 Wydawnictwo Szkolne PWN
Najważniejsze zagadnienia Fonetyka Działy gramatyki Kultura języka Formy wypowiedzi Wykorzystanie wiedzy o języku w kształceniu kompetencji nadawczych Treści nauczania głoska a litera, klasyfikacja głosek (samogłoski/spółgłoski, ustność/ nosowość, dźwięczność/bezdźwięczność, twardość/miękkość) podział na sylaby udźwięcznienia i ubezdźwięcznienia wewnątrzwyrazowe i międzywyrazowe, wsteczne i postępowe, utrata dźwięczności w wygłosie uproszczenia grup spółgłoskowych pisownia i wymowa głosek nosowych (samogłoski ą i ę, połączenia om, on, em, en) akcent i intonacja w języku polskim (w tym w wybranych wyrazach obcego pochodzenia typu menu, rendez-vous) powtórzenie wiadomości z klasy I i II klasyfikowanie błędów językowych norma wzorcowa i norma użytkowa języka etyka słowa Kształcenie kompetencji nadawczych referat (mowa zależna i niezależna, sposoby wprowadzania i zapisu) CV, list motywacyjny (stałe elementy, układ podawanych informacji, urzędowy styl wypowiedzi) podanie (układ graficzny, styl wypowiedzi, konwencjonalne zwroty) sporządzanie przypisów adiustacja językowa i techniczna tekstu Warsztat dziennikarski Kształcenie kompetencji językowych w gimnazjum ma przede wszystkim wymiar praktyczny. Przykładem pokazującym, jak spożytkować wiedzę i umiejętności językowe, może być wprowadzenie do programu modułu dziennikarskiego. Redagowanie i wydawanie gazetki szkolnej to przedsięwzięcie wymagające zaplanowania i wykonania konkretnego zadania. Dzięki temu uczniowie będą mieli okazję wykorzystać kompetencje językowe, komunikacyjne i społeczne w realnej sytuacji, ponieważ dostaną po ukazaniu się gazetki informację zwrotną od odbiorców, którymi są rówieśnicy, a nie jak zazwyczaj się to dzieje od nauczyciela. Jest to doświadczenie innego rodzaju niż modelowanie sytuacji komunikacyjnych w klasie, tym bardziej godne polecenia. Moduł dziennikarski zawiera wymagania zapisane w Podstawie programowej poszerzone o dodatkowe umiejętności. KLASA I Najważniejsze zagadnienia Budowa gazety i tekstu dziennikarskiego Informacja i publicystyka Treści nauczania przegląd prasy: dziennik, tygodnik, dwutygodnik, miesięcznik czasopisma młodzieżowe założenie gazetki szkolnej funkcje osób pracujących w redakcji cechy tekstów dziennikarskich budowa gazety codziennej Gazetowe ABC : kolumna, szpalta, nadtytuł, tytuł, śródtytuł, lead główka pisma i stopka redakcyjna materiał graficzny w gazecie informacja prasowa, zasada odwróconej piramidy najważniejsze gatunki informacyjne: analiza tekstów przykładowych, redagowanie (np. biuletynu informacyjnego) zdjęcie jako informacja informacja o faktach i opinia w prasie funkcje tytułu prasowego (analiza tytułów prasowych, selekcja pod kątem funkcji informacyjnej i autotelicznej, próby konstruowania tytułów dłuższych i krótszych) Wydawnictwo Szkolne PWN 17
Najważniejsze zagadnienia Dziennikarze i media wywiad i sonda dziennikarska artykuł informacyjny Treści nauczania zapowiedzi dziennikarskie (konstruowanie zapowiedzi tekstu z wykorzystaniem umiejętności wybrania słów-kluczy, wybór najciekawszych fragmentów tekstu jako reprezentacji całości sylwetka Melchiora Wańkowicza KLASA II Najważniejsze zagadnienia Budowa gazety i tekstu dziennikarskiego Informacja i publicystyka Dziennikarze i media Treści nauczania przegląd prasy (streszczanie i komentowanie wybranych artykułów, porównywanie materiału informacyjnego z różnych gazet) adiustacja językowa i techniczna tekstu dziennikarskiego reklama w prasie informacja o faktach a ocena; komentowanie wydarzeń gatunki publicystyczne listy do redakcji i ich funkcja rozrywka w prasie (funkcje humoru i satyry w gazecie, konkursy dla czytelników) artykuł publicystyczny (teza, argumentacja, puenta) recenzja (oddzielanie faktów od opinii, formułowanie sądu, uzasadnienie, ukazanie dzieła na szerszym tle) reportaż (analiza przykładów i charakterystyka gatunku; analiza tematyki, wprowadzanie wypowiedzi innych, pisanie własnego tekstu) rzetelność dziennikarska (wypowiedzi osób trzecich w tekstach prasowych, selekcja materiału, cytowanie oraz referowanie wypowiedzi, granice ingerencji w czyjąś wypowiedź) gromadzenie i dokumentowanie informacji autoryzacja sylwetka Ryszarda Kapuścińskiego KLASA III Najważniejsze zagadnienia Budowa gazety i tekstu dziennikarskiego Informacja i publicystyka Dziennikarze i media Treści nauczania styl dziennikarski, stylizacje gazetowe (gra dydaktyczna) media masowe wobec innych form wypowiedzi (tekst dziennikarski a literatura) felieton (analiza przykładów i charakterystyka gatunku, kategoria ironii, pisanie własnego tekstu) esej (analiza przykładów) etyka dziennikarska przemiany mediów, internetowe wydania gazet inforozrywka, jej gatunki i przykłady sylweta ulubionego dziennikarza radiowego lub telewizyjnego 5. PRZEWIDYWANE OSIĄGNIĘCIA UCZNIA W ZAKRESIE KSZTAŁCENIA Nauczyciel na III etapie kształcenia ma do czynienia z uczniem, który ma za sobą 6 lat edukacji. Do wiedzy i umiejętności zdobytych wcześniej nauczyciel powinien więc się odwoływać, dodając nowe wymagania. Po zakończeniu edukacji polonistycznej w gimnazjum uczeń powinien wykazać się osiągnięciami takimi, jak w szkole podstawowej, a ponadto: czytać ze zrozumieniem teksty informacyjne, publicystyczne i literackie dobrane do wrażliwości i możliwości percepcyjnych ucznia i rozpoznawać ich podstawowe gatunki; 18 Wydawnictwo Szkolne PWN
samodzielnie docierać do informacji; korzystać ze słowników w wersji książkowej i elektronicznej; wykorzystywać informacje (wybierać je, szeregować, hierarchizować, odczytywać informacje towarzyszące tekstowi, parafrazować tekst, referować, streszczać, cytować i wykonywać inne operacje na tekście); rozpoznawać intencje wypowiedzi; dostrzegać w wypowiedzi ewentualne przejawy agresji i manipulacji; rozpoznawać wypowiedź argumentacyjną oraz wskazywać jej elementy: tezę, argumenty, wnioski; posługiwać się podstawowymi pojęciami dotyczącymi budowy języka w zakresie fonetyki, morfologii i składni; znać wskazane w postawie programowej lektury, w tym klasyczne teksty z literatury polskiej oraz kultury popularnej; nazwać odczucia, które budzi dzieło sztuki; określać problematykę utworu; przedstawiać propozycje odczytania tekstu kultury i uzasadniać je; interpretować głosowo wybrane utwory literackie; charakteryzować postać mówiącą w utworze; dostrzegać cechy językowe tekstu literackiego; wykorzystywać wiedzę z nauki o języku do analizy i interpretacji utworu; rozpoznawać wątki i motywy kulturowe oraz dostrzegać ich przekształcenie w dziełach literackich; charakteryzować bohaterów literackich oraz postacie rzeczywiste; dostrzegać w analizowanych dziełach wartości i nazywać je; wypowiadać się na temat zagadnień egzystencjalnych poruszanych w utworach; opisać dzieło literackie oraz inne rodzaje sztuki, posługując się pojęciami charakterystycznymi dla tych tekstów kultury; odróżniać rodzaje literackie: lirykę, epikę i dramat; wskazywać elementy konstrukcyjne dzieła (tytuł, podtytuł, motto, puentę, punkt kulminacyjny); wskazywać elementy dramatu (akt, scena, tekst główny, tekst poboczny, monolog, dialog); rozpoznawać niektóre gatunki literackie (przypowieść, pamiętnik, dziennik, komedię, tragedię, balladę, hymn, fraszkę, bajkę, nowelę, opowiadanie, powieść historyczną); rozpoznawać odmiany gatunkowe literatury popularnej (powieść/opowiadanie obyczajowe, przygodowe, detektywistyczne, fantasy, fantastycznonaukowe); wskazywać przykłady mieszania gatunków; sprawnie posługiwać się oficjalną i nieoficjalną odmianą polszczyzny; dążyć do precyzyjnego wysławiania się (świadomie dobierać synonimy i antonimy oraz stosować związki frazeologiczne); operować słownictwem z określonych kręgów tematycznych umożliwiających rozmowę na tematy poruszone w utworach literackich; wykorzystywać wiedzę o języku w tworzeniu własnych wypowiedzi; tworzyć wypowiedzi ustne i pisemne; stosować zasady etykiety językowej; uczestniczyć w dyskusji; pisać testy własne w następujących formach: opis (przedmiotu, dzieła sztuki, sytuacji, przeżyć), opowiadanie (urozmaicone kompozycyjnie i fabularnie), charakterystykę postaci (literackiej i rzeczywistej), sprawozdanie, rozprawkę, podanie, życiorys i CV, list motywacyjny; dostosować język i styl do formy, w której się wypowiada; redagować tekst napisany ręcznie i na komputerze; przestrzegać zasad etyki językowej (zwłaszcza w formach charakterystycznych dla elektronicznych środków przekazu (SMS, czat, e-mail, blog). 6. PRZYKŁADY SCENARIUSZY SCENARIUSZ 1. Temat lekcji: Ja, ty, my początek świata z punktu widzenia człowieka (na podstawie Pamiętników Adama i Ewy M. Twaina) Wydawnictwo Szkolne PWN 19
Czas trwania zajęć: dwie jednostki lekcyjne Cel ogólny: zapoznanie uczniów z tekstami kultury, czytanie ze zrozumieniem tekstu literackiego. Cele operacyjne: Uczeń: czyta ze zrozumieniem teksty utrzymane w różnej stylistyce, rozumie znaczenie fikcji literackiej, odróżnia wypowiedź subiektywną od obiektywnej, charakteryzuje bohaterów z tych dwóch perspektyw, określa funkcję narracji pierwszoosobowej, rozumie znaczenie dosłowne i przenośne tekstu. Metody i formy pracy: techniki dramowe, tu: wywiad (praca w zespołach) elementy heurezy gra symulacyjna praca z tekstem Wykorzystane materiały dydaktyczne (w załączniku): Biblia, Księga Rodzaju (fragm.), M. Twain, Pamiętniki Adama i Ewy (fragm.) karty pracy dla uczniów Przebieg lekcji: Faza wstępna lekcji: 1. Czytanie z komentarzem fragmentu Księgi Rodzaju opisującego stworzenie człowieka: a) Co zaszło w ogrodzie Eden?(streszczenie dziejów pierwszych ludzi). b) Dlaczego po zjedzeniu zakazanego owocu Adam i Ewa dostrzegli, że są nadzy, a wcześniej tego nie widzieli? (analiza motywu biblijnego) c) Czego symbolem jest wąż? (interpretowanie symboliki biblijnej) d) Objaśnianie znaczenia związków frazeologicznych: zakazany owoc i listek figowy. Układanie zdań z tymi związkami. (ćwiczenia językowe) e) Dlaczego Bóg nie pozwolił ludziom jeść owoców z drzewa poznania dobra i zła? (dyskusja) Ogniwo centralne lekcji: 2. Rozmowa na temat pamiętnika jako formy wypowiedzi: a) Jakie znacie pamiętniki? b) Kto pisze pamiętniki? Dlaczego? c) Dla kogo są przeznaczone pamiętniki, jeśli są niepublikowane, a dla kogo, jeśli są opublikowane? d) Skąd bierze się popularność pamiętników, w tym blogów? 3. Wprowadzenie nauczyciela do lektury fragmentów Pamiętników Adama i Ewy M. Twaina. a) Informacja na temat autora. b) Analiza tytułu i podtytułu: Czy Twain mógł dotrzeć do oryginalnych pamiętników Adama i Ewy? Dlaczego? c) Informacja na temat fikcyjności jako cechy utworu literackiego i jej funkcji w kulturze. Fikcja literacka cecha świata przedstawionego w utworze literackim polegająca na tym, że świat ten jest wymyślony przez autora i rządzi się własną logiką. d) Rozmowa na temat różnicy między kłamstwem a fikcją literacką. 20 Wydawnictwo Szkolne PWN