mgr inż. Piotr FISZER 1 Formalno-prawne aspekty klasyfikacji zdarzeń w transporcie drogowym towarów niebezpiecznych. Autor pragnie podzielić się kilkoma refleksjami związanymi z szeroko pojętą problematyką ochrony środowiska w przypadku zdarzeń niebezpiecznych w transporcie towarów niebezpiecznych. 1. Odpady powypadkowe. W Rozdziale 4 ustawy o odpadach 2 Obowiązki posiadaczy odpadów oraz prowadzących działalność w zakresie transportu odpadów art. 17 ust 5. wytwórców odpadów zwolniono z obowiązków: uzyskania decyzji zatwierdzającej program gospodarki odpadami niebezpiecznymi przedłożenia informacji o wytwarzanych odpadach oraz o sposobach gospodarowania wytworzonymi odpadami w przypadku odpadów komunalnych, odpadów z wypadków, odpadów powstałych w wyniku klęsk żywiołowych oraz odpadów powstałych w wyniku poważnej awarii lub poważnej awarii przemysłowej. W tym miejscu analizie podano jedynie zagadnienia dotyczące odpadów z wypadków. Art. 17b. 1. Jeżeli wymagają tego względy ochrony życia lub zdrowia ludzi lub względy ochrony środowiska, starosta właściwy ze względu na miejsce powstania odpadów z wypadków, w drodze decyzji wydanej z urzędu, może nałożyć na wytwórcę tych odpadów obowiązki dotyczące gospodarowania odpadami z wypadków, w tym obowiązek przekazania ich wskazanemu posiadaczowi odpadów, z tym że za wytwórcę odpadów z wypadków uważa się sprawcę wypadku; w przypadku odpadów z wypadków powodujących zanieczyszczenie morza - wytwórcą odpadów jest armator statku, który spowodował powstanie odpadu, o ile statek jest znany. (...) 4. Starosta dokonuje gospodarowania odpadami z wypadków, jeżeli: 1) nie można wszcząć postępowania egzekucyjnego dotyczącego obowiązku zagospodarowania odpadów z wypadków albo egzekucja okazała się bezskuteczna lub 2) jest konieczne natychmiastowe zagospodarowanie tych odpadów ze względu na zagrożenie życia lub zdrowia ludzi lub możliwość zaistnienia nieodwracalnych szkód w środowisku. 5. W przypadku braku możliwości ustalenia sprawcy albo bezskuteczności egzekucji wobec sprawcy koszty gospodarowania odpadami z wypadków, z wyjątkiem odpadów z wypadków powodujących zanieczyszczenie morza, są pokrywane ze środków finansowych wojewódzkiego funduszu ochrony środowiska i gospodarki wodnej na wniosek starosty. 1 Krajowy Specjalista ds. Ratownictwa Komendy Głównej Państwowej Straży Pożarnej o specjalności ratownictwo chemiczne i ekologiczne. 2 ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. o odpadach ( tj. Dz. U. z 2007 r. Nr 39, poz. 251 z późniejszymi zmianami) 1
Cytowane przepisy nie definiują pojęcia wypadku, nie odsyłają do innych przepisów, w których takie pojęcie byłoby zdefiniowane ani też nie określają sposobu identyfikowania sprawcy wypadku. Odpady z wypadków mogą być klasyfikowane, zgodnie z rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 27 września 2001 r. w sprawie katalogu odpadów (Dz. U z 2001 r. Nr 112, poz. 1206.) Kod 1) KATALOG ODPADÓW WRAZ Z LISTĄ ODPADÓW NIEBEZPIECZNYCH Grupy, podgrupy i rodzaje odpadów 1 2 16 Odpady nieujęte w innych grupach 16 81 Odpady powstałe w wyniku wypadków i zdarzeń losowych 16 81 01* Odpady wykazujące właściwości niebezpieczne 16 81 02 Odpady inne niż wymienione w 16 81 01 20 Odpady komunalne łącznie z frakcjami gromadzonymi selektywnie 20 03 Inne odpady komunalne 20 03 03 Odpady z czyszczenia ulic i placów Taka regulacja prawna nie budziłaby żadnych wątpliwości, gdyby nie treść Art. 17a. 1. Art. 17a. 1. Wytwórca odpadów powstałych w wyniku poważnej awarii lub poważnej awarii przemysłowej jest obowiązany do przedłożenia staroście właściwemu ze względu na miejsce powstania odpadów z tych awarii informacji o wytworzonych odpadach oraz o sposobach gospodarowania wytworzonymi odpadami, bez względu na ich ilość, w terminie 30 dni od dnia wystąpienia awarii. 2. Informacja ta powinna zawierać: 1) wyszczególnienie ilości i rodzaju odpadów powstałych w wyniku awarii, 2) wskazanie miejsca i sposobu magazynowania odpadów powstałych w wyniku awarii, 3) opis dalszego sposobu gospodarowania tymi odpadami. 2. Poważne awarie Termin poważna awaria wprowadza ustawa Prawo ochrony środowiska 3 w art. 3, Ilekroć w ustawie jest mowa o: ( ) 23) poważnej awarii - rozumie się przez to zdarzenie, w szczególności emisję, pożar lub eksplozję, powstałe w trakcie procesu przemysłowego, magazynowania lub transportu, w których występuje jedna lub więcej niebezpiecznych substancji, prowadzące do natychmiastowego powstania zagrożenia życia lub zdrowia ludzi lub środowiska lub powstania takiego zagrożenia z opóźnieniem, 24) poważnej awarii przemysłowej - rozumie się przez to poważną awarię w zakładzie, ( ) 3 ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska ( tj. Dz. U. z 2008 r. Nr 25, poz. 150, z późniejszymi zmianami) 2
37) substancji niebezpiecznej - rozumie się przez to jedną lub więcej substancji albo mieszaniny substancji, które ze względu na swoje właściwości chemiczne, biologiczne lub promieniotwórcze mogą, w razie nieprawidłowego obchodzenia się z nimi, spowodować zagrożenie życia lub zdrowia ludzi lub środowiska; substancją niebezpieczną może być surowiec, produkt, półprodukt, odpad, a także substancja powstała w wyniku awarii, Ustawodawca nie odsyła do jakiejkolwiek klasyfikacji substancji niebezpiecznych stąd można przyjąć, że każda substancja mogąca wywołać skutki określone w art. 3 pkt 37 jest substancją niebezpieczną. Ustawodawca powierza obowiązki w zakresie inicjowanie działań tworzących warunki zapobiegania poważnym awariom oraz usuwania ich skutków i przywracania środowiska do stanu właściwego w ustawie o Inspekcji Ochrony Środowiska 4. Zadania te obejmują, między innymi: badanie przyczyn powstawania oraz sposobów likwidacji skutków poważnych awarii dla środowiska (art. 29 pkt 3), współdziałanie w akcji zwalczania poważnej awarii z organami właściwymi do jej prowadzenia oraz sprawowanie nadzoru nad usuwaniem skutków tej awarii (art. 30), prowadzenie rejestru poważnych awarii przez Głównego Inspektora Ochrony Środowiska (art. 31 ust. 2), obowiązek informowania przez organy administracji właściwe do zwalczania poważnych awarii Głównego Inspektora Ochrony Środowiska o poważnych awariach, które miały miejsce w kraju, oraz o ich ewentualnych skutkach transgranicznych (art. 31 ust. 3). Na podstawie delegacji ustawowej zawartej w art. 31 ust. 4.: Minister właściwy do spraw środowiska określi, w drodze rozporządzenia, kryteria charakteryzujące poważne awarie, objęte obowiązkiem zgłoszenia, o którym mowa w ust. 3, oraz terminy tego zgłoszenia i zakres zawartych w nim informacji, kierując się rodzajem i wielkością zakładu lub środka transportu, rodzajem, kategorią i ilością substancji niebezpiecznej, która przedostała się do środowiska, rodzajem i zakresem szkody w środowisku oraz tym, aby nadsyłane informacje umożliwiały analizę przyczyn poważnych awarii oraz poszukiwanie najlepszych środków zapobiegawczych, jak również skutecznych metod likwidacji skutków poważnych awarii, a także najlepszych sposobów prowadzenia akcji ratowniczej. Wydane zostało Rozporządzenie Ministra Środowiska w sprawie poważnych awarii objętych obowiązkiem zgłoszenia do Głównego Inspektora Ochrony Środowiska 5, które stanowi transpozycję Załącznika 6 Kryteria zgłaszania Komisji awarii zgodnie z art. 15 ust. 1 Dyrektywy 96/82/WE. 4 ustawa z dnia 20 lipca 1991 r. o Inspekcji Ochrony Środowiska (tj. Dz. U. z 2007 r. Nr 44, poz. 287, z późniejszymi zmianami) 5 Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 30 grudnia 2002 r. w sprawie poważnych awarii objętych obowiązkiem zgłoszenia do Głównego Inspektora Ochrony Środowiska (Dz. U. z 2003 r., Nr 5, poz. 58) 3
Zależności pomiędzy poważną awarią wg definicji zawartej w prawie ochrony środowiska (poważna awaria 1 stopnia) a poważną awarią objętą obowiązkiem zgłoszenia do Głównego Inspektora Ochrony Środowiska (poważna awaria 3 stopnia) przedstawiono graficznie na rysunku Skala poważnych awarii. Postępowanie w zakresie klasyfikacji zdarzeń (wypadków) związanych z awaryjnym zanieczyszczeniem środowiska prowadzone jest w oparciu o wewnętrzne instrukcje Inspekcji Ochrony Środowiska. Dla przeprowadzenia takiego postępowania niezbędne jest spełnienie następujących warunków: informacja o zdarzeniu musi wpłynąć do wioś (lub Delegatury) zdarzenie musi podlegać ocenie spełnienia kryteriów określonych w Prawie ochrony środowiska (poważna awaria 1 stopnia) zdarzenie musi zostać wpisane do rejestru poważnych awarii (w uzgodnieniu z departamentem Przeciwdziałania Poważnym Awariom Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska) Dopiero rejestracja zdarzenia pozwala traktować je, jako powaŝną awarię (poważna awaria 1 stopnia). Nie zostały określone żadne obowiązki organów Inspekcji Ochrony Środowiska w zakresie powiadamiania podmiotów gospodarczych oraz innych organów administracji rządowej i samorządowej o dokonaniu rejestracji zdarzeń w rejestrze powaŝnych awarii. 4
W tym miejscu nasuwa się wątpliwość, czy dokonanie rejestracji zdarzenia w rejestrze powaŝnych awarii, prowadzonym przez Głównego Inspektora Ochrony Środowiska (art. 31 ust. 2 ustawy o IOŚ), uzasadnia zastosowanie w miejsce art. 17b (ustawy o odpadach) art. 17a. Poważna awaria 3 stopnia Również graficznie przedstawiono sposób klasyfikacji awarii objętych obowiązkiem zgłoszenia do Głównego Inspektora Ochrony Środowiska (poważna awaria 3 stopnia). Obowiązek informowania przez organy administracji właściwe do zwalczania poważnych awarii Głównego Inspektora Ochrony Środowiska o poważnych awariach, które miały miejsce w kraju, oraz o ich ewentualnych skutkach transgranicznych zawarty został w art. 31 ust. 3 ustawy o IOŚ. Zgodnie z Rozporządzeniem MŚ (cytowanym w odnośniku 5) 5. 1. Organy administracji właściwe do zwalczania poważnych awarii zgłaszają do Głównego Inspektora Ochrony Środowiska, za pośrednictwem wojewódzkiego inspektora ochrony środowiska, wystąpienie poważnej awarii, o której mowa w 2, niezwłocznie, lecz nie później niż do godz. 10.00 dnia następnego po dniu wystąpienia awarii. 2. Zakres informacji zawarty w zgłoszeniu, o którym mowa w ust. 1, jest określony we wzorze stanowiącym załącznik do rozporządzenia. W takim przypadku ciężar odpowiedzialności za klasyfikację zdarzenia spoczywa na organach prowadzących akcje ratowniczą, które jednak nie mają obowiązku powiadamia, poza organami IOŚ, innych organów administracji rządowej lub samorządowej ani też podmiotu, którego działalność spowodowała poważną awarię. W ostatnim czasie na terenie województwa małopolskiego zarejestrowano 2 zdarzenia sklasyfikowane jako poważna awaria 3 stopnia. Przykład 1. W dniu 26.09.2008 r. w Chrzanowie, (powiat chrzanowski) na drodze krajowej Nr 79 w ciągu ul. Krakowskiej pod wiaduktem kolejowym na trasie PLK Trzebinia Oświęcim nastąpiło zerwanie zaworu rewizyjnego autocysterny, a w dalszej konsekwencji wyciek i pożar przewożonego ładunku tzw. LPG PROPAN BUTAN Nr ONZ 1965 kl. 2 (2F) [F+; R 12] w ilości 10 Mg. 5
Z uwagi na występujące zagrożenie wystąpiła konieczność ewakuacji ok. 250 osób na okres ok. 27 godzin (iloczyn 6750 > 500) oraz odcięcie na ten sam okres dostaw energii elektrycznej i gazu dla 1000 osób (iloczyn 27000 > 1000). Tym samym wystąpiły skutki wymienione w 4. Rozporządzenia MŚ: 4. 1. Skutkami poważnych awarii, o których mowa w 2 pkt 2 lit. a, są: (...) 4) ewakuacja przynajmniej 250 osób na czas dłuższy niż 2 godziny albo innej liczby osób, jeżeli iloczyn liczby osób i czasu ewakuacji (określonego w godzinach) wynosi co najmniej 500; (...) 6) pozbawienie przynajmniej 500 osób wody do picia, energii elektrycznej, gazu lub połączeń telefonicznych przez czas dłuższy niż 2 godziny albo innej liczby osób, jeżeli iloczyn liczby osób i czasu przerwania dostaw wody do picia, energii elektrycznej, gazu lub połączeń telefonicznych (określony w godzinach) wynosi co najmniej 1.000. Przykład 2. W dniu 21.05.2009 r. w miejscowości Inwałd gmina Andrychów (powiat wadowicki) na drodze krajowej Nr 52 w wyniku zderzenia czołowo-bocznego samochodu osobowego z zestawem cystern nastąpiło wywrócenie zestawu samochodowego (autocysterna z przyczepą cysterną) oraz wypadnięcie z drogi samochodu osobowego. Na jezdni było zanieczyszczenie paliwem, nie stwierdzono wycieku przewożonego ładunku tzw. LPG PROPAN BUTAN Nr ONZ 1965 kl. 2 (2F) [F+; R 12] w ilości 17 Mg. Z uwagi na potencjalne zagrożenie pożarowo wybuchowe wystąpiła konieczność ewakuacji ok. 150 osób na okres ok. 15 godzin (iloczyn 2250 > 500) 3. Szkody w środowisku Na podstawie przepisów ustawy o zapobieganiu szkodom w środowisku i ich naprawie 6 (art. 3. ust. 2) do działalności stwarzającej ryzyko szkody w środowisku zalicza się (...): 1) produkcję, wykorzystanie, przechowywanie, przetwarzanie, składowanie, uwalnianie do środowiska oraz transport: a) substancji niebezpiecznych i preparatów niebezpiecznych w rozumieniu ustawy z dnia 11 stycznia 2001 r. o substancjach i preparatach chemicznych (Dz. U. Nr 11, poz. 84, z późn. zm.), b) środków ochrony roślin w rozumieniu ustawy z dnia 18 grudnia 2003 r. o ochronie roślin (Dz. U. z 2004 r. Nr 11, poz. 94, z późn. zm.), c) produktów biobójczych w rozumieniu ustawy z dnia 13 września 2002 r. o produktach biobójczych (Dz. U. z 2007 r. Nr 39, poz. 252); 2) transport: a) towarów niebezpiecznych w rozumieniu ustawy z dnia 28 października 2002 r. o przewozie drogowym towarów niebezpiecznych (Dz. U. Nr 199, poz. 1671, z późn. zm.), Pojęcie szkody w środowisku zdefiniowane zostało w art. 6 pkt. 11: Ilekroć w ustawie jest mowa o (...) szkodzie w środowisku rozumie się przez to negatywną, mierzalną zmianę stanu lub funkcji elementów przyrodniczych, ocenioną w stosunku do 6 ustawa z dnia 13 kwietnia 2007 r. o zapobieganiu szkodom w środowisku i ich naprawie (Dz. U. z 2007 r. Nr 75, poz. 493) 6
stanu początkowego, która została spowodowana bezpośrednio lub pośrednio przez działalność prowadzoną przez podmiot korzystający ze środowiska: a) w gatunkach chronionych lub chronionych siedliskach przyrodniczych, mającą znaczący negatywny wpływ na osiągnięcie lub utrzymanie właściwego stanu ochrony tych gatunków lub siedlisk przyrodniczych, (...) b) w wodach, mającą znaczący negatywny wpływ na stan ekologiczny, chemiczny lub ilościowy wód, c) w powierzchni ziemi, przez co rozumie się zanieczyszczenie gleby lub ziemi, w tym w szczególności zanieczyszczenie mogące stanowić zagrożenie dla zdrowia ludzi; Jednie spełnienie obu warunków łącznie prowadzenie działalności stwarzającej ryzyko szkody w środowisku oraz wystąpienie negatywnej, mierzalnej zmiany stanu lub funkcji elementów przyrodniczych pozwala mówić o wystąpieniu szkody w środowisku. Przeprowadzenie takiej oceny wymaga więc dokonania poboru próbek zanieczyszczonych (lub potencjalnie zagrożonych) elementów środowiska, ich analiz laboratoryjnych, oraz porównania otrzymanych wyników z określonymi w odpowiednich przepisach wartościami dopuszczalnymi. W przypadku stwierdzenia wystąpienia szkody w środowisku obowiązki przeprowadzenia działań zapobiegawczych i naprawczych ustawa nakłada na podmiot korzystający ze środowiska. Ustawodawca dopuszcza możliwość podjęcia działań zapobiegawczych lub naprawczych przez organ ochrony środowiska (regionalnego dyrektora ochrony środowiska) (art. 16), jeżeli: 1) podmiot korzystający ze środowiska nie może zostać zidentyfikowany lub nie można wszcząć wobec niego postępowania egzekucyjnego, lub egzekucja okazała się bezskuteczna; 2) z uwagi na zagrożenie dla życia lub zdrowia ludzi lub możliwość zaistnienia nieodwracalnych szkód w środowisku jest konieczne natychmiastowe podjęcie tych działań. 4. Podsumowanie. Przedstawiony powyżej przegląd wybranych zagadnień na styku problematy transportu towarów niebezpiecznych oraz szeroko pojętej ochrony środowiska wskazuje konieczność doprecyzowania zawartych w przepisach prawnych regulacji. W analizowanym zakresie przepisów prawnych zarządca drogi pojawia się jedynie w ustawie o zapobieganiu szkodom w środowisku i ich naprawie jako władający powierzchnią ziemi. Przepisy prawne nie doceniają roli zarządcy drogi, tym samym zarządcy infrastruktury drogowej (rowy przydrożne, kanalizacja opadowa, urządzenia retencyjne oraz podczyszczające, itp.) w ograniczaniu zasięgu rozprzestrzenia się zanieczyszczeń powstających w wyniku zdarzeń wypadkowych związanych z transportem towarów niebezpiecznych. Regulacje prawne zawarte w ustawie o odpadach nie uwzględniają metodyki klasyfikacji zdarzeń związanych z awaryjnym zanieczyszczeniem środowiska do kategorii prawnej poważnych awarii. 7
Literatura 1 Grundlagen eines modernen Sicherheitsmanagementsystems (Stand September 1997) Det Norske Veritas - Germany GmbH Schnierigshof 10 45329 ESSEN BR Deutschland. 2 Piotr FISZER - Identyfikacja, analiza i ocena zagrożeń czynnikami niebezpiecznymi dla zdrowia ludzi oraz mogącymi spowodować wystąpienie nadzwyczajnego zagrożenia środowiska. Ocena ryzyka związanego z tymi zagrożeniami. - Towarzystwo Wolnej Wszechnicy Polskiej - kwiecień - maj 1999 r. (maszynopis) 3 Piotr FISZER Poważne problemy poważnych awarii. Krytyczna analiza obowiązujących przepisów prawnych Kraków, listopad 2005 - styczeń 2006 (maszynopis). 4 Piotr FISZER Zadania zakładowych służb ochrony przeciwpożarowej w zakresie przeciwdziałania poważnym awariom - Pożarnik kwartalnik Stowarzyszenia Pożarników Polskich Nr 16/2009 10.01.2009 r. ISSN 1732-2111 5 Piotr FISZER Zagrożenia dla środowiska spowodowane wypadkami pojazdów przewożących materiały niebezpieczne klasy 3 (ADR) w Materiały Ogólnopolskiego Seminarium Szkoleniowego Bezpieczny przewóz drogowy cieczy palnych - ADR klasa 3. Szkoła Aspirantów Państwowej Straży Pożarnej w Krakowie, Urząd Marszałkowski Województwa Małopolskiego, Małopolski Ośrodek Ruchu Drogowego w Tarnowie, Komenda Miejska Państwowej Straży Pożarnej w Tarnowie Tarnów 18.09.2009 r. 27-28 maja 2010 r. Ogólnopolskie Seminarium Szkoleniowe Bezpieczeństwo w transporcie drogowym towarów niebezpiecznych w aspekcie ochrony środowiska - organizowane wspólnie przez Departament Transportu i Komunikacji Urzędu Marszałkowskiego Województwa Małopolskiego w Krakowie i Szkołę Aspirantów PSP w Krakowie oraz Małopolski Ośrodek Ruchu Drogowego w Nowym Sączu. 8