Rzeszów 2012 Ramy finansowe zaktualizowanej Strategii rozwoju województwa podkarpackiego na lata 27-2020 Opracowanie: Paweł Czapliński Piotr Klimczak Joanna Kudełko
Spis treści Wstęp... 3 1. Uwarunkowania prawne prowadzenia polityki rozwoju regionalnego... 5 2. Założenia dotyczące polityki spójności Unii Europejskiej na lata 2014-2020 oraz zasad jej finansowania... 8 3. Identyfikacja źródeł finansowania i szacunkowa wysokość nakładów finansowych na realizację aktualizowanej Strategii rozwoju województwa podkarpackiego... 12 3.1. Nakłady jednostek samorządu terytorialnego na realizację strategii wynikające z szacunku ich potencjału inwestycyjnego... 12 3.1.1. Lata 27-2011 (stan faktyczny)... 16 3.1.2. Lata 2012-2020 (prognoza)... 21 3.2. Środki na realizację strategii pochodzące z funduszy Unii Europejskiej... 48 3.3. Inne potencjalne źródła finansowania strategii rozwoju województwa.55 3.4. Łączna kwota środków finansowych na realizację Strategii rozwoju województwa podkarpackiego... 62 4. Propozycja podziału szacowanych nakładów finansowych na główne dziedziny działań strategicznych Strategii rozwoju województwa podkarpackiego... 64 4.1. Dziedziny działań strategicznych strategii rozwoju województwa podkarpackiego... 64 4.2. Podział środków na poszczególne dziedziny działań strategicznych województwa podkarpackiego... 67 Wnioski... 77 Załącznik 1. Cele Krajowej Strategii Rozwoju Regionalnego 2010-2020.... 79 Bibliografia:... 80 2 S t r o n a
Wstęp Przedmiotem opracowania jest określenie ram finansowych aktualizowanej Strategii rozwoju województwa podkarpackiego. W tym celu dokonane zostało oszacowanie wielkości środków finansowych, którymi władze samorządowe województwa podkarpackiego będą mogły dysponować na rzecz finansowania działań rozwojowych w okresie realizacji Strategii rozwoju województwa. Następnie dokonano podziału środków finansowych na poszczególne dziedziny działań strategicznych wyznaczone w strategii regionu podkarpackiego. Regiony jako główne podmioty polityki regionalnej pełnią kluczową rolę w procesie jej realizacji. Do najważniejszych zadań samorządów województw należy zaliczyć: programowanie rozwoju regionalnego, zarządzanie rozwojem regionalnym, koordynowanie działań prorozwojowych realizowanych na terenie województwa i budowanie partnerstwa dla rozwoju regionalnego. Zarządzanie rozwojem dotyczy monitorowania, kontrolowania, oceniania postępów w realizacji priorytetów rozwojowych wyznaczonych w regionalnych dokumentach programowych i strategicznych. Funkcja ta obejmuje również zarządzanie finansowe dotyczące dysponowania środkami na rozwój regionalny. W pierwszej części opracowania, omówiono uwarunkowania prawne dotyczące realizacji polityki regionalnej, w tym konstruowania strategii rozwoju regionu oraz ram finansowych strategii. Ze względu na fakt, że rozwój regionalny w Polsce w dużej części finansowany jest poprzez instrumenty europejskiej polityki spójności, w drugiej części opracowania zostały omówione założenia polityki spójności Unii Europejskiej na lata 2014-2020. Obecnie nie ma jeszcze uchwalonych dokumentów prawnych dotyczących założeń i zasad finansowania przyszłej polityki spójności. Dlatego też przewidywania, co do tych kwestii zostały oparte na propozycjach, zawartych w pakiecie legislacyjnym przedstawionym przez Komisję Europejską, obejmującym projekty rozporządzeń dotyczących założeń przyszłej polityki spójności i jej finansowania. W kolejnej części opracowania dokonana została identyfikacja źródeł finansowania i szacunkowa wysokość nakładów finansowych na realizację Strategii rozwoju województwa podkarpackiego. W tym celu zostały oszacowane nakłady jednostek samorządu terytorialnego na realizację strategii wynikające z ich prognozowanego potencjału inwestycyjnego a także nakłady na realizację strategii z funduszy Unii Europejskiej oraz ze środków publicznych i 3 S t r o n a
prywatnych, w ramach ich udziału w projektach finansowanych z funduszy europejskich. Dokonano także identyfikacji innych potencjalnych źródeł finansowania strategii rozwoju województwa. Część czwarta opracowania zawiera propozycję podziału szacowanych nakładów finansowych na poszczególne dziedziny działań strategicznych, wyznaczonych w Założeniach do aktualizacji Strategii rozwoju województwa podkarpackiego na lata 27-2020. Opracowanie zamykają wnioski końcowe. 4 S t r o n a
1. Uwarunkowania prawne prowadzenia polityki rozwoju regionalnego Zasady prowadzenia polityki rozwoju, w tym opracowywania strategii rozwoju województwa i konstruowania jej ram finansowych regulują stosowne przepisy prawne, w szczególności sformułowane w zapisach ustawy o zasadach prowadzenia polityki rozwoju 1, ustawy o samorządzie województwa 2 oraz ustawy o finansach publicznych 3. Tematyka ta podejmowana jest także w programowych dokumentach strategicznych, przede wszystkim w: Strategii Rozwoju Kraju 4, Narodowej Strategii Spójności 5 Regionalnego 6. i Krajowej Strategii Rozwoju W myśl zapisów ustawy o zasadach prowadzenia polityki rozwoju, przez politykę tę rozumie się zespół wzajemnie powiązanych działań podejmowanych i realizowanych w celu zapewnienia trwałego i zrównoważonego rozwoju kraju oraz spójności społecznogospodarczej i terytorialnej, w skali krajowej, regionalnej lub lokalnej. Rozwój społecznogospodarczy jest pojęciem bardzo szerokim i wieloaspektowych, stąd też działania na rzecz jego stymulowania są bardzo różnorodne. Należą do nich działania w zakresie: ochrony środowiska; ochrony zdrowia; promocji zatrudnienia, w tym przeciwdziałania bezrobociu, łagodzenia skutków bezrobocia i aktywizacji zawodowej bezrobotnych; rozwoju kultury, kultury fizycznej, sportu i turystyki; rozwoju miast i obszarów metropolitarnych; rozwoju obszarów wiejskich; rozwoju nauki i zwiększenia innowacyjności gospodarki, w tym rozwoju sektorów opartych na wykorzystaniu nowoczesnych technologii; rozwoju zachowań prospołecznych wspólnot lokalnych oraz budowy i umacniania struktur społeczeństwa obywatelskiego; rozwoju zasobów ludzkich, w tym podnoszenia poziomu wykształcenia społeczeństwa, kwalifikacji obywateli, jak również zapobiegania wykluczeniu społecznemu oraz łagodzeniu jego negatywnych skutków; stymulowania powstawania nowych miejsc pracy; tworzenia i modernizacji infrastruktury społecznej i technicznej; wspierania i unowocześniania instytucji państwa; wspierania rozwoju przedsiębiorczości; wspierania wzrostu gospodarczego; zwiększania konkurencyjności gospodarki. 1 Ustawa z dnia 6 grudnia 26r. o zasadach prowadzenia polityki rozwoju, Dz. U. z 26 r. Nr 227 poz. 1658, z poźn. zm. 2 Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie wojewódzkim, Dz. U. z 1998 r., Nr 91 poz. 576, z późn. zm. 3 Ustawa z dnia 27 sierpnia 29 r. o finansach publicznych, Dz. U. z 29 r. Nr 157, poz. 1240. 4 Strategia Rozwoju Kraju 27-2015, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa, listopad 26. 5 Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia 27-2013 wspierające wzrost gospodarczy i zatrudnienie. Narodowa Strategia Spójności, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa, maj 27. 6 Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego 2010-2020. Regiony, Miasta, Obszary wiejskie, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 13 lipca 2010. 5 S t r o n a
Polityka rozwoju realizowana jest zarówno na szczeblu centralnym, jak i regionalnym. Politykę rozwoju prowadzi Rada Ministrów oraz jednostki samorządu terytorialnego (w tym wojewódzkie, powiatowe, gminne) w ramach ich kompetencji. Szczegółowe mechanizmy i sposoby realizacji polityki rozwoju określane zostają w polskich dokumentach strategicznych tj. krajowych strategiach rozwoju, strategiach sektorowych: horyzontalnych i branżowych, strategiach rozwoju województw i strategiach rozwoju lokalnego czyli powiatowych i gminnych. Podstawowym dokumentem strategicznym określającym cele i priorytety polityki rozwoju kraju oraz warunki, które powinny ten rozwój zapewnić jest Strategia Rozwoju Kraju 27-2015. Jest ona nadrzędnym, wieloletnim dokumentem strategicznym rozwoju społeczno-gospodarczego kraju, stanowiącym punkt odniesienia zarówno dla innych strategii i programów rządowych, jak i opracowywanych przez jednostki samorządu terytorialnego. Priorytetami strategicznymi zawartymi w niej są: wzrost konkurencyjności i innowacyjności gospodarki; poprawa stanu infrastruktury technicznej i społecznej; wzrost zatrudnienia i podniesienia jego jakości; budowa zintegrowanej wspólnoty społecznej i jej bezpieczeństwa; rozwój obszarów wiejskich; rozwój regionalny i podniesienie spójności terytorialnej. Strategia Rozwoju Kraju jest bardzo ściśle powiązana z założeniami europejskiej polityki spójności. W Polsce obecnie obowiązującym dokumentem określającym politykę spójności jest Narodowa Strategia Spójności, która została skonstruowana na podstawie wytycznych Komisji Europejskiej. Misją Narodowej Strategii Spójności jest podniesienie jakości życia mieszkańców regionów Polski i osiągnięcie większej spójności gospodarczej, społecznej i terytorialnej z innymi krajami Unii Europejskiej. Założonym efektem jej realizacji ma być wzrost poziomu PKB, a także zwiększenie liczby nowych miejsc pracy i obniżenie stopy bezrobocia. Nowelizacja ustawy o zasadach prowadzenia polityki rozwoju, wprowadziła obowiązek tworzenia dokumentu strategicznego odnoszącego się do polityki regionalnej prowadzonej na szczeblu krajowym, tj. Krajowej Strategii Rozwoju Regionalnego. Określa ona uwarunkowania, cele i kierunki rozwoju regionalnego; politykę państwa wobec regionów i ich grup lub obszarów problemowych; zasady oraz mechanizmy współpracy oraz koordynację działań podejmowanych przez Radę Ministrów na poziomie krajowym z działaniami podejmowanymi przez samorząd terytorialny na poziomie regionu. Politykę rozwoju w regionach prowadzi samorząd wojewódzki. Podstawowym dokumentem strategicznym na poziomie regionalnym jest strategia rozwoju województwa. Uwzględnia ona zarówno przesłanki wynikające z europejskiej polityki spójności, jak i 6 S t r o n a
krajowej polityki rozwoju, w szczególności krajowej polityki rozwoju regionalnego, jak i zadania własne. W związku z tym realizacja strategii finansowo wspierana jest z europejskich funduszy strukturalnych, środków krajowych oraz środków gtfwłasnych jednostek samorządu terytorialnego. W myśl zapisów ustawy o samorządzie województwa, do jego głównych zadań związanych z realizacją polityki rozwoju należy: tworzenie warunków rozwoju gospodarczego, w tym kreowanie rynku pracy, utrzymanie i rozbudowa infrastruktury społecznej i technicznej o znaczeniu wojewódzkim; pozyskiwanie i łączenie środków finansowych - publicznych i prywatnych, w celu realizacji zadań z zakresu użyteczności publicznej; wspieranie i prowadzenie działań na rzecz podnoszenia poziomu wykształcenia obywateli; racjonalne korzystaniu z zasobów przyrody oraz kształtowanie środowiska naturalnego, zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju; wspieranie rozwoju nauki i współpracy między sferą nauki i gospodarki, popieranie postępu technologicznego oraz innowacji; wspieranie rozwoju kultury oraz sprawowanie opieki nad dziedzictwem kulturowym i jego racjonalnym wykorzystywaniem; promocja walorów i możliwości rozwojowych województwa; wspieranie i prowadzenie działań na rzecz integracji społecznej i przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu. Podstawowym narzędziem realizacji tej polityki jest strategia rozwoju województwa. Strategia ta zawiera wymagane elementy, tj. diagnozę sytuacji społeczno-gospodarczej województwa, opis celów strategicznych polityki rozwoju województwa, kierunki działań podejmowanych przez samorząd województwa dla osiągnięcia celów strategicznych polityki rozwoju województwa, listę projektów infrastrukturalnych o szczególnym znaczeniu dla osiągnięcia celów strategicznych rozwoju województwa oraz prognozę wysokości środków publicznych służących realizacji projektów. Samorząd województwa w oparciu o strategię rozwoju regionu, prowadzi politykę rozwoju na szczeblu województwa przede wszystkim przy pomocy programu operacyjnego. Finansowanie działań rozwojowych, określanych w strategii województwa odbywa się przy wykorzystaniu środków publicznych, jakie samorządy mają do dyspozycji. W myśl ustawy o finansach publicznych, dysponowanie finansami publicznymi wiąże się z gromadzeniem środków publicznych oraz ich rozdysponowywaniem. Do środków publicznych zalicza się: dochody publiczne; środki pochodzące z budżetu Unii Europejskiej, inne środki pochodzące ze źródeł zagranicznych niepodlegające zwrotowi, przychody budżetu państwa i budżetów jednostek samorządu terytorialnego oraz innych jednostek sektora finansów publicznych. 7 S t r o n a
2. Założenia dotyczące polityki spójności Unii Europejskiej na lata 2014-2020 oraz zasad jej finansowania Ze względu na fakt, że rozwój regionalny w Polsce w dużej części finansowany jest poprzez instrumenty europejskiej polityki spójności, przede wszystkim fundusze strukturalne, bardzo istotne, z punktu widzenia polskich regionów, są założenia co do realizacji polityki spójności Unii Europejskiej w okresie programowania 2014-2020. Na dzień dzisiejszy, nie obowiązują jeszcze żadne ostatecznie zatwierdzone dokumenty określające kształt polityki spójności po 2013 r., ale powstały już bardzo konkretne propozycje. W październiku 2011 r. Komisja Europejska przedłożyła do konsultacji tzw. pakiet legislacyjny polityki spójności na lata 2014-2020, zawierający propozycje jej realizacji w tym okresie oraz zasady i reguły funkcjonowania funduszy finansujących politykę spójności. Na podstawie dotychczasowych prac legislacyjnych oraz wyników konsultacji krajów Unii Europejskiej i prac nad poprawkami, można z dużym prawdopodobieństwem przyjąć, że polityka spójności realizowana w przyszłym okresie programowania, będzie w dużym stopniu zbieżna z projektami Komisji Europejskiej, a dokonywane poprawki nie zmienią zasadniczo przedstawionych przez nią założeń. Pakiet legislacyjny składa się z projektów rozporządzeń Parlamentu Europejskiego i Rady, tj.: - Rozporządzenia podstawowego, ustanawiającego wspólne przepisy dotyczące Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego (EFRR), Europejskiego Funduszu Społecznego (EFS), Funduszu Spójności, Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) oraz Europejskiego Funduszu Morskiego i Rybołówstwa (EFRM), - Rozporządzeń szczegółowych, dotyczących poszczególnych funduszy, tzn. Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego (EFRR), Europejskiego Funduszu Społecznego (EFS), Funduszu Spójności, Europejskiej Współpracy Terytorialnej (EWT), - Innych rozporządzeń regulujących politykę spójności, w tym: dot. Europejskiego Ugrupowania Współpracy Terytorialnej (EUWT), dot. Europejskiego Funduszu Dostosowania do Globalizacji (EGF) oraz dot. Programu na rzecz przemian i innowacji społecznych. Propozycje co do realizacji polityki spójności w nowym okresie programowania, tj. w latach 2014-2020 wskazują, że ewolucja tej polityki konsekwentnie podążać będzie w 8 S t r o n a
kierunku podjętym już w poprzednim okresie programowania, tj. odchodzeniu od polityki wyłącznie prowyrównawczej na rzecz polityki prokonkurencyjnej. Taka tendencja rysowała się już w latach 27-2013. W zmianie celów polityki spójności widać wyraźnie tendencję do stopniowego przechodzenia od celów wyłącznie prowyrównawczych na rzecz celów i działań związanych z wdrażaniem Strategii Lizbońskiej z 20 r. (zastąpionej później strategią Europa 2020). Uznano, że obok wspierania regionów opóźnionych w rozwoju, powinno się równocześnie dążyć do wzmacniania innowacyjności i konkurencyjności Unii w układzie globalnym. Polityka spójności nakierowana jest na działania proefektywnościowe, to znaczy, że preferuje rozwój takich dziedzin, które pobudzając rozwój gospodarek, zwiększając równocześnie ich konkurencyjność. Jej celem są obecnie nie tylko działania dążące do wyrównania poziomu rozwoju regionów, ale także związane z podnoszeniem ich poziomu konkurencyjności i innowacyjności, co ma odbywać się poprzez poprawę warunków wzrostu i zatrudnienia, dzięki zwiększaniu ilości i poprawie jakości miejsc pracy, inwestycjom w kapitał rzeczowy i ludzki, rozwojowi innowacyjności i społeczeństwa opartego na wiedzy. W planowanej na lata 2014-2020 polityce spójności, jeszcze bardziej akcentowane są priorytety związane z podnoszeniem poziomu konkurencyjności Unii Europejskiej i poszczególnych jej regionów. Celem strategii Europa 2020 7, zastępującej wcześniej obowiązującą Strategię Lizbońską jest osiągnięcie wzrostu gospodarczego, który ma być: inteligentny dzięki bardziej efektywnym inwestycjom w edukację, badania naukowe i innowacje; zrównoważony dzięki zdecydowanemu przesunięciu w kierunku gospodarki niskoemisyjnej i konkurencyjnego przemysłu oraz sprzyjający włączeniu społecznemu - ze szczególnym naciskiem na tworzenie nowych miejsc pracy i ograniczanie ubóstwa. W dokumencie tym wskazano na pięć wiodących celów, dotyczących: zatrudnienia, edukacji i innowacji, włączenia społecznego i ograniczenia ubóstwa oraz kwestii klimatu i energii. Nakreślono w niej także siedem tzw. inicjatyw przewodnich, wspierających działania w kluczowych obszarach, do których należą: innowacje, gospodarka cyfrowa, zatrudnienie, młodzież, polityka przemysłowa, ubóstwo i oszczędne gospodarowanie zasobami. Postanowienia dotyczące nowej polityki spójności podyktowane były zmieniającymi się uwarunkowaniami gospodarowania, w tym kryzysem gospodarczym i poszukiwaniem sposobów wyjścia z niego, aby Europa mogła wrócić na ścieżkę rozwoju. W tym celu planuje się zintensyfikowanie działań na rzecz wzrostu i zatrudnienia. 7 Europa 2020. Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu, Komunikat Komisji Europejskiej, 3.03.2010, Bruksela. 9 S t r o n a
W nawiązaniu do powyższych przesłanek ustalono najważniejsze obszary zainteresowania polityki spójności, które koncentrować się będą na zwiększaniu innowacyjności, w tym także małych średnich przedsiębiorstw; promowaniu zatrudnienia i integracji społecznej; usprawnienia transportu oraz zwiększania wydajności energetycznej i wykorzystania odnawialnych źródeł energii 8. W tym celu opracowana została lista tzw. celów tematycznych, na działania w obrębie których będzie udzielane wsparcie z funduszy unijnych. Lista jedenastu celów zawiera: - wspieranie badań naukowych, rozwoju technologicznego i innowacji, - zwiększenie dostępności, stopnia wykorzystania i jakości technologii informacyjnokomunikacyjnych, - podnoszenie konkurencyjności małych i średnich przedsiębiorstw, - wspieranie przejścia na gospodarkę niskoemisyjną we wszystkich sektorach, - promowanie dostosowania do zmiany klimatu, zapobiegania ryzyku i zarządzania ryzykiem, - ochronę środowiska naturalnego i wspieranie efektywności wykorzystywania zasobów, - promowanie zrównoważonego transportu i usuwanie niedoborów przepustowości w działaniu najważniejszych infrastruktur sieciowych, - wspieranie zatrudnienia i mobilności pracowników, - wspieranie włączenia społecznego i walka z ubóstwem, - inwestowanie w edukację, umiejętności i uczenie się przez całe życie, - wzmacnianie potencjału instytucjonalnego i skuteczności administracji publicznej. Dla zwiększenia skoncentrowania tematycznego zaleca się, aby co najmniej 20 % środków EFS było przeznaczonych na działania z zakresu włączenia społecznego i zwalczania ubóstwa, skierowane do grup znajdujących się w najtrudniejszym położeniu, żyjących na marginesie społeczeństwa. Ambicją Komisji Europejskiej jest ułatwienie realizacji polityki spójności w nadchodzącym okresie programowania poprzez koncentrację na mniejszej liczbie priorytetów i uproszczenie zasad przyznawanej pomocy. W stosunku do poprzedniego okresu programowania zmniejszono liczbę celów do dwóch, a zadania polityki spójności zgrupowano pomiędzy (tab. 1): 8 informacje na podstawie Wniosku Komisji ws. Rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady ustanawiające wspólne przepisy dotyczące Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, Europejskiego Funduszu Społecznego, Funduszu Spójności, Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich oraz Europejskiego Funduszu Morskiego i Rybackiego objętych zakresem wspólnych ram strategicznych oraz ustanawiające przepisy ogólne dotyczące Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, Europejskiego Funduszu Społecznego i Funduszu Spójności, oraz uchylające rozporządzenie (WE) nr 1083/26, KOM(2011) 615 wersja ostateczna, 2011/0276 (COD), 6.10.2011, Bruksela. 10 S t r o n a
- Cel Inwestycje w rozwój gospodarczy i wzrost zatrudnienia wokół którego skupione są prawie wszystkie wyróżnione wcześniej kategorie wsparcia, poza współpracą terytorialną. Cel ten jest wiodący i skupia 96,9 % środków polityki spójności (tj. 364,3 mld euro) i wykorzystuje środki EFRR, EFS i FS - Cel Europejska współpraca terytorialna na który przeznacza się środki z EFRR w wysokości 11,7 mld euro, co stanowi 3,1 % całości puli polityki spójności. Tabela 1. Struktura polityki spójności 27-2013 2014-2020 Cele Fundusze Cele Kategoria regionów Fundusze Konwergencja EFRR Inwestycje w rozwój gospodarczy i wzrost zatrudnienia Regiony mniej rozwinięte EFRR Konwergencja faza phasing out EFS Regiony w fazie przejściowej EFS Konkurencyjność regionalna i zatrudnienie - faza phasing in FS FS Konkurencyjność regionalna i zatrudnienie EFRR Regiony bardziej rozwinięte EFRR EFS EFS Europejska współpraca terytorialna EFRR Europejska współpraca terytorialna EFRR Źródło: Polityka spójności 2014-2020. Inwestycje w rozwój gospodarczy i wzrost zatrudnienia, http://ec.europa.eu/inforegio. 11 S t r o n a
3. Identyfikacja źródeł finansowania i szacunkowa wysokość nakładów finansowych na realizację aktualizowanej Strategii rozwoju województwa podkarpackiego W celu dokonania identyfikacji źródeł finansowania i szacunkowej wielkości nakładów finansowych na realizację Strategii rozwoju województwa podkarpackiego, określono nakłady jednostek samorządu terytorialnego na realizację strategii wynikające z szacunku potencjału inwestycyjnego jednostek samorządu terytorialnego oraz nakłady na realizację strategii z funduszy strukturalnych Unii Europejskich powiększone o wkład środków publicznych i prywatnych współfinansujących projekty realizowane z wykorzystaniem funduszy unijnych. Dokonano także identyfikacji pozostałych potencjalnych źródeł finansowania strategii. 3.1. Nakłady jednostek samorządu terytorialnego na realizację strategii wynikające z szacunku ich potencjału inwestycyjnego Omawiając źródła finansowania oraz nakłady finansowe na realizację Strategii rozwoju województwa podkarpackiego należy na wstępie określić miejsce regionu w ramach ogólnopolskich. Warto także, zwrócić na długoterminowy trend rozwojowy, który wydaje się być bazą, a czasami granicą obu omawianych składowych budżetów JST. Produkt krajowy brutto na mieszkańca jest powszechnie stosowanym miernikiem rozwoju społeczno-gospodarczego. Na jego podstawie określono miejsce województwa podkarpackiego w poszczególnych wariantach rozwojowych (tab.2.). Tabela 2. PKB per capita w 2020 r. w województwie podkarpackim na tle innych regionów kraju wg różnych wariantów Województwo Warianty Kryzysu Utrwalający finansowego Środkowy Polaryzacji Konwergencji Dolnośląskie 2 3 2 2 2 Kujawsko-pomorskie 9 10 12 10 13 Lubelskie 16 16 11 16 14 Lubuskie 8 9 4 9 11 Łódzkie 6 5 7 6 6 Małopolskie 7 7 8 7 8 Mazowieckie 1 1 1 1 1 Opolskie 12 14 16 14 16 12 S t r o n a
Podkarpackie 15 15 9 15 9 Podlaskie 14 13 15 13 7 Pomorskie 4 6 6 3 3 Śląskie 5 4 5 5 5 Świętokrzyskie 11 11 13 11 12 Warmińsko-mazurskie 13 12 14 12 15 Wielkopolskie 3 2 3 4 4 Zachodniopomorskie 10 8 10 8 10 Źródło: Trendy rozwojowe regionów, Geoprofit, Warszawa, 29. Istotne wnioski daje analiza pozycji województwa podkarpackiego w poszczególnych wariantach (tab.3.) Dla każdego województwa obliczono średnią pozycję zajmowaną we wszystkich wariantach i na tej podstawie stworzono nowy szereg województw. Jednocześnie obliczono rozpiętość obszaru zajmowanego przez poszczególne województwa we wszystkich wariantach. Subiektywnie przyjęto że: rozpiętość od 0 do 1 oznacza stabilna pozycję województwa; od 2 do 3 raczej stabilną pozycję województwa, od 4 do 5 raczej niestabilna pozycję województwa oraz powyżej 5 pozycję niestabilną. Tabela 3. Ocena stabilności pozycji województwa podkarpackiego w różnych wariantach Pozycja stabilna Pozycja raczej stabilna Pozycja raczej niestabilna Pozycja niestabilna Województwo miejsce województwo miejsce województwo miejsce województwo miejsce Mazowieckie 1 wielkopolskie 3 kujawsko-pomorskie 10 lubuskie 8 Dolnośląskie 2 pomorskie 4 opolskie 15 podlaskie 12 Śląskie 5 łodzkie 6 lubelskie 16 podkarpackie 13 Małopolskie 7 zachodniopomorskie 9 świętokrzyskie 11 warmińsko-mazurskie 14 Źródło: Trendy rozwojowe regionów, Geoprofit, Warszawa, 29. Według tak przyjętych kryteriów województwo podkarpackie znalazło się w grupie województw niestabilnych. Zdecydowanie najlepiej wypada Podkarpacie w zakresie prognozowanej wartości PKB w roku 2020 w wariancie środkowym i wariancie konwergencji (miejsce 9), szczególnie w odniesieniu do pozostałych wariantów, gdzie region podkarpackie niemalże zamyka ranking regionów (3 razy miejsce 15). W przypadku województwa podkarpackiego modele prognozowania pozwalają na zidentyfikowanie bardzo niewielu istotnych statystycznie wskaźników współwystępujących w czasie ze wzrostem PKB. Wskaźnikami istotnymi dla wzrostu regionalnego PKB są: emisja zanieczyszczeń na km2, nakłady na działalność badawczo-rozwojową na mieszkańca, linie kolejowe na 1 km2 oraz liczba firm z udziałem zagranicznym na 10 mieszkańców. Warto podkreślić, że wymienione wskaźniki to najistotniejsze zmienne, które najsilniej wpływają na wzrost PKB na jednego mieszkańca w regionie. 13 S t r o n a
Wskazanie zjawisk korzystnych (szans) i niekorzystnych (zagrożeń) wynika z analizy trendów. To na ich podstawie można stwierdzić, że: do zagrożeń regionu możemy zaliczyć prognozowane niewielkie osłabienie pozycji zakresie liczby studentów szkół wyższych. Natomiast wśród szans znalazły się: korzystna sytuacja demograficznej (zmniejszenie się wskaźnika obciążenia demograficznego) oraz obniżenie się antropopresji środowiska przyrodniczego (wzrost odsetka ludności korzystającej z oczyszczalni ścieków). Jak wynika z dokumentu Ramy finansowe strategii rozwoju województw na lata 27-2013 opublikowanego w 26 r. w latach 27 2013 JST z województwa podkarpackiego miały dysponować środkami na nowe programy rozwojowe w wysokości 15.071,4 mln zł. Aż 64% tych środków miały stanowić transfery z Unii Europejskiej, pozostałą część stanowi potencjał inwestycyjny podkarpackich samorządów. Wydatki na dokończenie inwestycji rozpoczętych przed końcem 26 r. zmniejszały potencjał inwestycyjny o 15%. Jako podkreślano, inwestycje kontynuowane miały szczególnie silny wpływ na ograniczenie potencjału inwestycyjnego (na realizację nowych programów rozwojowych) w gminach miejskich oraz w pozostałych gminach. W gminach miejskich jeszcze większe ograniczenie potencjału wynikało z konieczności spłaty zobowiązań zaciągniętych do końca 25 r. Spłaty zobowiązań z końca 25 r. stanowiły także istotny czynnik ograniczający potencjał inwestycyjny powiatów (tab.4). Tabela 4. Środki na programy rozwojowe JST w województwie podkarpackim w latach 27-2013. Prognoza 26 r. Wyszczególnienie 27 28 29 2010 2011 2012 2013 27-2013 Środki finansowe na 31XII26 1368,5 x x x x x x 1368,5 Dochody ogółem 5449,2 5671,1 5940,1 6245,0 6580,5 6926,3 7294,9 44107,2 Wydatki bieżące 4743,2 4988,2 5260,8 5566,7 5910,1 6266,5 6628,2 39363,6 Inwestycje kontynuowane 194,0 182,8 164,9 119,9 97,8 95,7 95,7 950,8 Zakupy inwestycyjne 42,9 45,3 48,1 51,4 55,3 59,3 63,6 365,9 Potencjał własny (1+2-3-4-5) 1837,6 454,8 466,4 507,0 517,4 504,8 507,5 4795,5 Zobowiązania 120,0 79,2 417,6 24,1 20,7 6,0 18,6 686,2 Potencjał inwestycyjny (6+7) 1957,6 534,0 884,0 531,1 538,1 510,8 526,1 5481,8 Środki UE 416,1 739,5 1292,6 1732,7 1771,6 1799,6 1837,4 9589,6 Środki na programy rozwojowe (8+9) 2373,8 1273,5 2176,6 2263,8 2309,7 2310,5 2363,6 15071,4 Źródło: Ramy finansowe strategii rozwoju województw na lata 27-2013, IBnGR,MRR, Warszawa, 26. W omawianym dokumencie stwierdzono, że w latach 27-2013 największymi środkami na nowe programy rozwojowe będą dysponowały gminy (aż 41% łącznych środków) oraz województwo samorządowe. Bardzo istotne znaczenie będą miał też powiaty. Co prawda powiaty miał być w znacznym stopniu obciążone wydatkami na dokończenie już rozpoczętych inwestycji oraz spłatami zobowiązań, jednak dużą część ich wydatków miały 14 S t r o n a
sfinansować transfery z Unii Europejskiej. Bardzo ograniczonymi środkami na nowe programy rozwojowe dysponować miały miasta na prawach powiatu oraz pozostałe gminy miejskie (tab.5). Rozważając wielkość potencjału własnego oraz potencjału inwestycyjnego i środków z Unii Europejskiej w kontekście programów rozwojowych na lata 27-2013 w przeliczeniu na 1 mieszkańca można stwierdzić, że mimo założonego wzrostu wielkości obu potencjałów i dość optymistycznych wielkości środków unijnych główną barierą w dostępie do środków na finansowanie programów rozwojowych są niskie dochody (tab.6). Tabela 5. Składniki potencjału inwestycyjnego JST województwa podkarpackiego w latach 27-2013 według rodzajów JST. Prognoza 26 r. Wyszczególnienie ogółem ogółem Jednostki samorządu terytorialnego gminy powiaty Miasta na prawach powiatu Pozostałe miejskie Pozostałe gminy województwo Potencjał inwestycyjny 5481,8 3695,1 430,3 326,5 2938,4 562,3 1224,3 Potencjał własny 4795,5 3627,3 245,9 1271,1 2110,3 193,2 975,1 Wolne środki finansowe 1368,5 1265,8-0,4 1090,1 176,0 71,0 31,7 Dochody 44107,2 33815,8 7490,1 5519,4 20806,3 7353,2 2938,2 Wydatki bieżące 39363,6 30324,5 7151,1 5122,3 18051,2 7142,0 1897,1 Inwestycje kontynuowane 950,8 889,4 49,0 170,5 669,8 39,9 21,4 Zakupy inwestycyjne 365,9 240,4 43,7 45,6 151,0 49,1 76,3 Spłata zobowiązań 1585,4 1428,5 199,0 1041,7 187,8 116,1 40,8 Nowe zobowiązania 2271,6 1496,4 383,4 97,1 1015,9 485,2 290,1 Źródło: Ramy finansowe strategii rozwoju województw na lata 27-2013, IBnGR,MRR, Warszawa, 26. Tabela 6. Środki na programy rozwojowe w latach 27-2013 w województwie podkarpackim w przeliczeniu na 1 mieszkańca. Prognoza 26 r. 27-27 28 29 2010 2011 2012 2013 Wyszczególnienie 2013 zł Środki na programy rozwojowe 123,9 154,4 266,5 278,6 289,9 299,3 313,7 1726,4 Środki z UE 49,6 88,2 154,1 206,5 211,1 214,4 218,9 1142,8 Potencjał inwestycyjny 74,3 66,2 112,4 72,1 78,8 84,9 94,8 583,6 Zobowiązania 18,5 15,8 53,8 7,1 7,3 6,9 9,6 118,8 Potencjał własny 55,8 50,5 58,7 65,0 71,6 78,0 85,2 464,8 Źródło: Ramy finansowe strategii rozwoju województw na lata 27-2013, IBnGR,MRR, Warszawa, 26. Zaprezentowane powyżej ustalenia mające charakter prognozy nie zawsze znalazły swoje odzwierciedlenie w ostatecznych danych (tab.7). 15 S t r o n a
Tabela 7. Dochody i wydatki województwa podkarpackiego w latach 27-2011 (w zł) Wyszczególnienie 27 28 29 2010 2011 Dochody ogółem 5436599,73 698590565,16 1048121461,53 887015112,12 929774710,52 Wydatki bieżące x 436315389,46 646567062,59 542213426,73 5475540,23 Źródło: Opracowanie własne na podstawie BDL 3.1.1. Lata 27-2011 (stan faktyczny) Potencjał inwestycyjny jednostek samorządu terytorialnego wskazuje ile środków finansowych będą one mogły przeznaczyć z dochodów własnych oraz zobowiązań na działania związane z rozwojem regionalnym i lokalnym, czyli na realizację założeń strategii rozwoju województwa. Metodologia wyliczenia potencjału inwestycyjnego oraz niektóre wskaźniki niezbędne do wyliczeń zostały zaczerpnięte z opracowania IBnGR (26) Ramy finansowe strategii rozwoju województw 27-2013, przygotowanego na zlecenie Ministerstwa Rozwoju Regionalnego. Jednak ze względu na zmianę sytuacji gospodarczej oraz prognoz co do jej kształtowania w najbliższych latach zmieniono założenia makroekonomiczne prognoz. Ponadto wyliczenia zostały oparte na danych Banku Danych Lokalnych dotyczących wykonania budżetów jednostek samorządu terytorialnego województwa do roku 2011 (tab.8-15). Tabela 8. Dochody województwa podkarpackiego w latach 27-2011 [w zł] wyszczególnienie 27 28 29 2010 2011 Dochody budżetów 5436599,73 698590565,16 1048121461,53 887015112,12 929774710,52 województw (bez środków pozyskanych z innych źródeł w tym nowego zadłużenia) Dotacje celowe z budżetu 78293768,52 201789243,24 1186831,30 158234957,44 89709801,80 państwa Dochody własne razem 178919319,03 245950964,85 237965048,48 173286621,11 241131295,73 Podatek dochodowy od osób 28754028, 33186528, 29124666, 28848682, 33380105, fizycznych Podatek dochodowy od osób 133820536,01 112624163,42 110812048,18 102154154,46 131158926,43 prawnych Dochody z majątku 3466671,79 6147364,05 788408,47 2859167,89 4388698,19 województwa Pozostałe dochody 12878083,23 93992909,38 97239925,83 39424616,76 72203566,11 Subwencje ogólne 188071845, 247228707, 299368052, 332145522, 2934034, Dochody majątkowe (bez 1636743,96 94672839,14 263458235,91 2119094,98 252518028, dochodów ze sprzedaży majątku) Wolne środki finansowe 5436501, 6985905,65 10481214,62 8870151,12 9297747,11 1% dochodów Źródło: Opracowanie własne na podstawie BDL 16 S t r o n a
Tabela 9. Wydatki zmniejszające potencjał inwestycyjny województwa podkarpackiego w latach 27-2011 [zł] wyszczególnienie 27 28 29 2010 2011 całkowite wydatki bieżące 162435348,02 221832458,56 288253246,93 340637558,70 339996057,19 wynagrodzenia 66869777,71 86323404,67 1629477,09 110135847,24 122805622,93 składki na ubezpieczenia 12418888,74 14573809,30 16735531,03 17826406,52 19969118,53 pozostałe wydatki bieżące 83146681,57 120935244,59 170888238,81 212675304,94 197221315,73 Wydatki na obsługę długu 2042013,87 2048890,85 187,07 7170475,81 13588677,78 publicznego (bez wypłat z tytułu gwarancji i poręczeń) dotacje 182968011,67 209168272,91 353041441,23 183419272,51 180787933,19 Wartość nakładów 7028699, 7883112, 8534953, 10288683, x inwestycyjnych Koszty spłat zadłużenia 10422737,51 10422737,51 10422737,51 10422737,51 10422737,51 sprzed 28 roku - 1,5% dochodów 28-2015 Średnioroczne nowe 5365826,40 68950888,78 103449588,25 87548391,57 91768763,93 zadłużenie 9,87% dochodów wg IBnGR Źródło: Opracowanie własne na podstawie BDL Tabela 10. Dochody powiatów województwa podkarpackiego w latach 27-2011 [w zł] wyszczególnienie 27 28 29 2010 2011 Dochody budżetów 1105272620,23 1224103536,51 1475198038,76 1602409509,16 1671782286,97 powiatów (bez środków pozyskanych z innych źródeł w tym nowego zadłużenia) Dotacje celowe z budżetu 237246775,08 301415074,17 325474438,59 348521148,95 321914681,68 państwa Dochody własne razem 279501263,90 345436425,31 349649976,60 370715365,20 381996424,13 Podatek dochodowy od 135125394, 156505996, 1330768, 133360128, 155573732, osób fizycznych Podatek dochodowy od 7553132,88 7541420,80 6853637,67 5664888,42 7724678,80 osób prawnych Dochody z majątku 26395807,86 15691210,72 20392281,98 28301786,41 11652062,57 województwa Pozostałe dochody 110426929,16 165697797,79 189328048,95 203388562,37 207045950,76 Subwencje ogólne 5138204, 554123240, 655517415, 721934150, 732554075, Dochody majątkowe (bez 97452916,79 120148159,95 233277233,68 274675095,34 302370961,64 dochodów ze sprzedaży majątku) Wolne środki finansowe 10721144,42 11873804,30 14309420,98 15543372,24 16216288,18 0,97 % dochodów Źródło: Opracowanie własne na podstawie BDL 17 S t r o n a
Tabela 11. Wydatki zmniejszające potencjał inwestycyjny powiatów województwa podkarpackiego w latach 27-2011 [w zł] wyszczególnienie 27 28 29 2010 2011 całkowite wydatki bieżące 928365660,27 1025450113,72 1172781069,96 1255341839,52 1269382607,78 wynagrodzenia 464994696,43 519642815,77 572041096,51 611315138,84 658084909,91 składki na ubezpieczenia 101741602,71 1162676,45 87430733,96 93081963,36 1235943,15 pozostałe wydatki bieżące 361629361,13 389547221,50 513309239,49 550944737,32 511061754,72 Wydatki na obsługę długu 8078101,45 9913690,46 8103057,77 10797323,33 16333833,11 publicznego (bez wypłat z tytułu gwarancji i poręczeń) dotacje 61140932,69 70149675,87 74426739,40 78269846,59 81691514,03 Wartość nakładów 7028699, 7883112, 8534953, 10288683, x inwestycyjnych Spłata zobowiązań sprzed 223474, 223474, 223474, 223474, 223474, 28 roku 1,6% dochodów 28-2015 Źródło: Opracowanie własne na podstawie BDL Tabela 12. Dochody gmin bez miast na prawach powiatu województwa podkarpackiego w latach 27-2011 [w zł] wyszczególnienie 27 28 29 2010 2011 Dochody budżetów gmin 3808948821,61 4111618483,52 4413460821,31 5157084279,60 5111779652,31 (bez środków pozyskanych z innych źródeł w tym nowego zadłużenia) Dotacje celowe z budżetu 833104403,90 856085916,38 845248354,17 1149803237,96 981908374,32 państwa Dochody własne razem 1333050795,32 1576430908,23 1579371778,30 1705610670,56 1821226156,87 Podatek rolny 52840715,67 65535470,42 67456307,42 53930801,32 57936912,11 Podatek od 406936516,56 413554508,30 436277779,85 470525750,66 521890721,89 nieruchomości Podatek od środków 25520181,07 25795889,44 26887101,84 28121852,29 31119510,22 transportowych Podatek od czynności 30138629,67 32937854,36 29586579,50 28035643,03 27946528,28 cywilnoprawnych Dochody z majątku 97468121,37 130440244,90 122965274,36 141284518,94 136701324,91 Udziały w podatku 476596869, 556570924, 476109635, 479780551, 562653373, dochodowym od osób fizycznych Udział w podatku 36014442,87 36144717,97 32782924,82 27043832,73 37206931,94 dochodowym od osób prawnych Subwencje ogólne 1492888808, 1646718569, 1826459125, 1912790191, 1941665085, Wolne środki finansowe 183210438,32 197768849,06 212287465,51 248055753,85 245876601,28 wg założeń IBnGR (4,81% dochodów) Źródło: Opracowanie własne na podstawie BDL 18 S t r o n a
Tabela 13. Wydatki zmniejszające potencjał inwestycyjny gmin bez miast na prawach powiatu województwa podkarpackiego w latach 27-2011 [w zł] wyszczególnienie 27 28 29 2010 2011 Całkowite wydatki 2142674373,33 A 3409774695,68 3655868540,29 4256197850,16 4205645056,86 bieżące Wydatki bieżące na 1212874546,67 A 1333907985,23 1468433011,57 1613470980,67 1728189848,66 wynagrodzenia Wydatki bieżące na 239268466,09 A 236878238,04 255902278,88 282054365,32 3780825,40 pochodne od wynagrodzeń Pozostałe wydatki X 1838988472,41 1931533249,84 2360672504,17 2176674382,80 bieżące Świadczenia na rzecz osób 780701138,35 764163795,20 762549276,70 1010919422,73 868015676,30 fizycznych Obsługa długu publicznego 19937182,36 27644183,90 25301532,53 40793849,26 68259509,40 (bez wypłat z tytułu gwarancji i poręczeń) dotacje 185044670,70 2125763,06 235370957,61 249392501,66 246551797,06 Spłata zobowiązań sprzed 229525469, 229525469, 229525469, 229525469, 229525469, 28 roku 4,7% dochodów 28-2015 Źródło: Opracowanie własne na podstawie BDL A - wydatki bieżące jednostek budżetowych ogółem Tabela 14. Dochody miast na prawach powiatu województwa podkarpackiego w latach 27-2011 [w zł] wyszczególnienie 27 28 29 2010 2011 Dochody budżetów miast 1106235827,55 1265739203,08 1208183618,13 1471656088,34 16325705,22 na prawach powiatu A Dotacje celowe z budżetu 152530813,64 172474581, 155455792,63 236409466,99 174092940,19 państwa Dochody własne razem 513691666,26 680168462,76 571457181,99 593846869,98 697767842,48 Podatek rolny 13628, 1906310,75 2110391,65 1675984,76 1814172,28 Podatek od 124197895,83 128804593,24 132815311,48 149035095,93 158678301,43 nieruchomości Podatek od środków 8052190,88 8075124,47 9063233,87 8721144,41 8990378,15 transportowych Podatek od czynności 27110711,44 24933503,93 15661878,46 12957745,15 15056327,51 cywilnoprawnych Dochody z majątku 32721727,74 68908323,22 35539662,93 41622277,06 47947024,04 Udziały w podatku 223402553, 256384540, 245805420, 237734345, 2732713, dochodowym od osób fizycznych Udział w podatku 24431069,82 22792845,08 24478956,27 23031032,21 27312143,26 dochodowym od osób prawnych Subwencje ogólne 369902948, 404358452, 464453675, 508059491, 525803072, Wolne środki finansowe -570, -570, -570, -570, -570, wg założeń IBnGR (średnioroczny niedobór) Źródło: Opracowanie własne na podstawie BDL A-bez środków pozyskanych z innych źródeł w tym nowego zadłużenia 19 S t r o n a
Tabela 15. Wydatki zmniejszające potencjał inwestycyjny miast na prawach powiatu województwa podkarpackiego w latach 27-2011 [w zł] wyszczególnienie 27 28 29 2010 2011 Całkowite wydatki 609123271,82 A 9973533,34 1094989611,98 1237624255,02 1247168691,29 bieżące Wydatki bieżące na 359297015,84 A 408366939,51 446335111,02 482662280,69 572071450,61 wynagrodzenia Wydatki bieżące na 66728301,11 A 70680356, 71364540,97 75824055,26 89671781,74 pochodne od wynagrodzeń Pozostałe wydatki X 518302737,83 577289959,99 679137919,07 585425458,94 bieżące Świadczenia na rzecz osób 116486669,72 109235883,05 110667324,68 185997336,30 122558475,33 fizycznych Obsługa długu publicznego 12665715,42 17769556,02 17671721,32 18495405,31 26669695,48 (bez wypłat z tytułu gwarancji i poręczeń) dotacje 133694385,82 153382039,84 171521259,62 183135427,90 119909773,61 Spłata zobowiązań sprzed 38829537, 38829537, 38829537, 38829537, 38829537, 28 roku 2,7% dochodów 28-2015 Źródło: Opracowanie własne na podstawie BDL A - wydatki bieżące jednostek budżetowych ogółem Sytuacja finansowa gmin i powiatów województwa podkarpackiego Tabela 16. Wynik bieżący w gminach województwa podkarpackiego Wyszczególnienie 2011 2012 2013 2014 2015 Liczba gmin 156 156 156 156 156 gminy, w których dochody bieżące większe niż wydatki bieżące 150 153 153 156 156 gminy, w których dochody bieżące mniejsze niż wydatki bieżące 6 3 3 0 0 Źródło: Sytuacja finansowa gmin i powiatów województwa podkarpackiego w latach 2011-2015, WF, Warszawa,2012 Tabela 17. Wynik bieżący w powiatach województwa podkarpackiego Wyszczególnienie 2011 2012 2013 2014 2015 Liczba powiatów 21 21 21 21 21 powiaty, w których dochody bieżące większe niż wydatki bieżące 21 20 20 20 21 powiaty, w których dochody bieżące mniejsze niż wydatki bieżące 0 1 1 1 0 Źródło: Sytuacja finansowa gmin i powiatów województwa podkarpackiego w latach 2011-2015, WF, Warszawa,2012 Tabela 18. Wynik gmin województwa podkarpackiego Wyszczególnienie 2011 2012 2013 2014 2015 Liczba gmin z nadwyżką 42 54 140 147 146 Liczba gmin z deficytem 114 91 12 3 0 Liczba gmin z budżetem zrównoważonym 0 11 4 6 10 Źródło: Sytuacja finansowa gmin i powiatów województwa podkarpackiego w latach 2011-2015, WF, Warszawa,2012 20 S t r o n a