Rys.1. Porównanie przeciętnych zawartości podstawowych składników osadów ściekowych i surowców stosowanych w produkcji adsorbentów węglowych.

Transkrypt

1 Sławomir Stelmach 1), Jan Figa 1), Krzysztof Jastrząb 2) 1) Instytut Chemicznej Przeróbki Węgla, ul. Zamkowa 1, Zabrze 2) Politechnika Śląska, Wydział Chemiczny, ul. Bolesława Krzywoustego 6, Gliwice BADANIA NAD WYKORZYSTANIEM KARBONIZATÓW Z OSADÓW ŚCIEKOWYCH W CHARAKTERZE ADSORBENTÓW Studies of carbonized materials from sewage sludge for adsorbent purposes Short english STRESZCZENIE W referacie - w oparciu o informacje prezentowane w literaturze fachowej oraz wyniki badań własnych - przedstawiono możliwości wykorzystania osadów ściekowych, jako prekursorów adsorbentów dla technologii ochrony środowiska. Karbonizat otrzymany przez pirolizę osadów ściekowych pochodzących z oczyszczalni ścieków komunalnych poddano badaniom adsorpcji zanieczyszczeń z fazy ciekłej oraz z fazy gazowej. Rezultaty oczyszczenia poszczególnych faz za pomocą karbonizatu z osadów ściekowych porównano do wyników uzyskanych z wykorzystaniem adsorbentów komercyjnych. Słowa kluczowe: osady ściekowe, piroliza, karbonizat, adsorpcja, adsorbent WPROWADZENIE Zastosowanie metod adsorpcyjnych w technologiach oczyszczania ścieków i gazów poprocesowych pozwala na osiąganie wysokich poziomów czystości strumieni odprowadzanych do środowiska naturalnego. Aktualna światowa produkcja węgli aktywnych na poziomie ok. 450 tys. Mg/rok [1] wydaje się zaspokajać rynkowe zapotrzebowanie na adsorbenty węglowe. Jego zwiększenie szczególnie w obszarze ochrony środowiska - wymaga poszukiwania możliwości obniżenia wysokich kosztów produkcji adsorbentów, m.in. poprzez stosowanie tanich prekursorów, np. odpadów o odpowiedniej charakterystyce fizyko-chemicznej. Stosowanie alternatywnych, zastępczych surowców w produkcji adsorbentów węglowych może być uzasadnione jedynie w przypadku, gdy bilans kosztów ich wytworzenia, aplikacji oraz utylizacji, wykaże rzeczywisty zysk. Adsorbenty węglowe mogą być wytwarzane z szerokiego spektrum surowców, które przede wszystkim muszą charakteryzować się wysoką zawartością pierwiastkowego węgla. Najczęściej wykorzystywane w produkcji adsorbentów węglowych surowce to drewno, torf, pestki owoców, skorupy orzechów oraz węgle brunatne, kamienne i antracyty. Podobieństwo podstawowego składu elementarnego osadów ściekowych do surowców stosowanych w produkcji adsorbentów węglowych (Rys.1) oraz ciągle aktualny problem z ich utylizacją są przyczynami podejmowania badań nad możliwością wykorzystania osadów ściekowych w produkcji adsorbentów. osady ściekowe węgiel wodór tlen popiół % % % % drewno torf węgiel brunatny węgiel kamienny antracyty Rys.1. Porównanie przeciętnych zawartości podstawowych składników osadów ściekowych i surowców stosowanych w produkcji adsorbentów węglowych.

2 AKTUALNY STAN ZAGADNIENIA Wykorzystanie osadów ściekowych w charakterze prekursorów dla wytwarzania adsorbentów nie jest aktualnie nigdzie stosowane na skalę przemysłową. Prowadzone są jednak badania nad możliwością takiego użycia osadów ściekowych. Pierwsze opublikowane wyniki badań dotyczących tego zagadnienia pochodzą z lat 70-tych ubiegłego stulecia [2,3]. J.M.Beeckmans i P.C.Ng badali proces pirolizy osadów ściekowych i możliwość wykorzystania karbonizatu z osadów do doczyszczania ścieków komunalnych. Przeprowadzone przez nich prace wykazały, że karbonizat z osadów ściekowych charakteryzuje się średnimi właściwościami adsorpcyjnymi, gorszymi od komercyjnego węgla aktywnego i lepszymi od zastosowanego dla celów porównawczych popiołu lotnego. Również H.Bosch i in. badali możliwość wytwarzania adsorbentów z osadów ściekowych i wykorzystania ich w oczyszczaniu ścieków komunalnych. Uzyskali oni zadowalające wyniki oczyszczania w porównaniu do komercyjnego węgla aktywnego. Adsorbenty z osadów ściekowych autorzy ci wytwarzali poprzez aktywację karbonizatu osadowego różnymi czynnikami utleniającymi parą wodną, tlenem oraz ich mieszaniną z azotem. Powierzchnia właściwa najlepszych otrzymanych adsorbentów przekraczała 200m 2 /g. M.P.Rumphorst i H.D.Ringel [4] badali w skali laboratoryjnej pirolizę nadmiarowych osadów ściekowych pochodzących z oczyszczalni ścieków komunalnych. Uzyskali oni karbonizaty o powierzchni BET osiągającej wartość ok. 100m 2 /g w przypadku dozowania osadów do zimnego reaktora, oraz ok. 80m 2 /g, w przypadku dozowania osadów do reaktora wstępnie nagrzanego do pożądanej temperatury. Autorzy ci przeprowadzili również testy adsorpcyjnego usuwania benzenu ze strumienia gazowego za pomocą wytworzonego karbonizatu oraz zastosowali go w charakterze środka pomocniczego w biologicznym bloku oczyszczalni ścieków. W przypadku oczyszczania gazu uzyskali zadowalający poziom redukcji zawartości benzenu, natomiast w przypadku wykorzystania karbonizatu w oczyszczaniu ścieków stwierdzili, że jego właściwości adsorpcyjne mają mniejsze znaczenie w porównaniu z jego inną rolą - nośnika (podłoża) dla rozwoju mikroorganizmów. Ziarna karbonizatu stają się zarodnikami kłaczków osadu, który staje się przez to cięższy, łatwiej sedymentuje i ułatwia końcowe sklarowanie ścieków oraz odwadnianie osadów. A.Bagreev i in. [5] badali możliwość uzyskiwania adsorbentów poprzez pirolizę zgranulowanych osadów ściekowych. W różnych warunkach pirolizy uzyskali oni z osadów karbonizaty o powierzchni BET dochodzącej do 120m 2 /g. Rozpuszczanie zawartego w karbonizacie popiołu pozwoliło na zwiększenie powierzchni właściwej do ok. 140m 2 /g. Na podstawie wykonanej analizy struktury chemicznej powierzchni uzyskanych produktów autorzy rekomendują je do sorpcyjnego usuwania składników kwaśnych odlotowych strumieni gazowych. P.C.Chiang and J.H.You [6] badali zagadnienie pirolizy przefermentowanych anaerobowo i aerobowo osadów ściekowych w złożu stałym (skala laboratoryjna) w połączeniu z chemiczną aktywacją chlorkiem cynku (ZnCl 2 ). Osady ściekowe traktowane były roztworami ZnCl 2 o różnym stężeniu, suszone i poddawane pirolizie. W wyniku zastosowania takiej procedury uzyskano adsorbenty o powierzchni właściwej dochodzącej do 585m 2 /g w przypadku osadu przefermentowanego aerobowo oraz 455m 2 /g w przypadku osadu anaerobowego. Autorzy ci badali ponadto proces adsorpcji par wybranych związków organicznych na wytworzonych adsorbentach. Testy te wykazały większą pojemność sorpcyjną adsorbentów otrzymanych z osadów przefermentowanych aerobowo. G.Dobele wraz z zespołem [7] badała możliwość wykorzystania w biologicznym oczyszczaniu ścieków adsorbentów otrzymanych poprzez pirolizę osadów ściekowych pochodzących z oczyszczalni ścieków zakładu celulozowo-papierniczego. Piroliza osadów prowadzona była w skali przemysłowej w reaktorze cyklonowym oraz w skali laboratoryjnej w reaktorze ze złożem stałym. W wyniku pirolizy osadów uzyskano adsorbenty o powierzchni BET m 2 /g (!). Zostały one wykorzystane w przemysłowych testach biosorpcyjnego oczyszczania ścieków. Uzyskane rezultaty wykazały, że dodanie sorbentu do zbiornika z osadem czynnym powoduje, iż proces oczyszczania przebiega nawet bardziej efektywnie niż w przypadku

3 użycia komercyjnego węgla aktywnego. G.Q.Lu i in. [8] badali w skali laboratoryjnej zmiany struktury porowatej w różnych warunkach pirolizy przefermentowanych anaerobowo osadów ściekowych. W różnych warunkach czasowo-temperaturowych uzyskali karbonizaty o powierzchni rozwiniętej dochodzącej do 80m 2 /g. Powierzchnia mikroporów w najkorzystniejszym przypadku (850 o C, 2h) osiągnęła wartość ponad 35m 2 /g. G.Q.Lu [9] badał również wpływ wstępnego suszenia osadów na zmiany struktury porowatej karbonizatów otrzymywanych w wyniku pirolizy osadów ściekowych. Uzyskane przez niego rezultaty wskazują, że wstępne podsuszanie osadów skutkuje uzyskiwaniem w trakcie pirolizy struktur o lepiej rozwiniętej mikroporowatości, najprawdopodobniej wskutek utleniania powierzchni. G.Q.Lu i D.D.Lau [10] oraz S.Jeyaseelan i G.Q.Lu [11] badali możliwość wykorzystania adsorbentów otrzymanych z osadów ściekowych w adsorpcyjnym oczyszczaniu fazy gazowej z H 2 S. Badania te wykazały, że pojemność sorpcyjna adsorbentów z osadów ściekowych względem H 2 S rośnie w zbadanym przedziale temperatury (25-75 o C) oraz ze wzrostem stężenia H 2 S (0,02-0,2%) w oczyszczanym gazie. W porównaniu do komercyjnego węgla aktywnego pojemność sorpcyjna adsorbentów z osadów ściekowych względem H 2 S wynosiła około 25% pojemności węgla. Przedstawione powyżej (z konieczności skrótowo) prace badawcze dotyczące możliwości wytwarzania i aplikacji adsorbentów z osadów ściekowych świadczą o istniejącym zainteresowaniu tym zagadnieniem oraz potwierdzonych badawczo możliwościach praktycznej realizacji takich procesów. Prawdopodobne jest, iż w niedalekiej przyszłości użycie osadów ściekowych do wytwarzania adsorbentów dla technologii ochrony środowiska stanie się faktem. Potwierdzeniem tej tezy mogą być prace prowadzone przez firmę Kawasaki Heavy Industries (Japonia), dotyczące wytwarzania adsorbentów z osadów ściekowych w skali pilotowej (200kg/h). Adsorbenty te zostały skuteczne przetestowane w usuwaniu dioksyn i furanów z gazów spalinowych ze spalarni odpadów oraz ze ścieków pochodzących ze skruberów oczyszczania i chłodzenia spalin [12]. BADANIA WŁASNE W niniejszym referacie zostaną zaprezentowane niektóre wyniki badań nad adsorpcyjnym wykorzystaniem karbonizatów z osadów ściekowych. Badania te były elementem szerszego programu badawczego dotyczącego określenia wpływu parametrów procesu pirolizy na rozwój struktury porowatej granulowanych osadów ściekowych [13]. Do prezentowanych poniżej badań wybrano jeden z wielu karbonizatów z osadów ściekowych wytworzonych w trakcie realizacji w/w projektu. Użyte w badaniach osady ściekowe pochodziły z oczyszczalni ścieków komunalnych zlokalizowanej w dużym mieście na terenie Górnego Śląska. Mechanicznie odwodnione, przefermentowane osady ściekowe poddawano granulacji z jednoczesnym podsuszaniem w granulatorze bębnowym. Uzyskany granulat pirolizowano w wybranych warunkach czasowotemperaturowych w złożu stałym. Bardziej szczegółowy opis tych badań można znaleźć w publikacji [14]. W tablicy 1 przedstawiono charakterystykę osadów ściekowych wybranych do badań, charakterystykę otrzymanego z nich granulatu oraz jednego z karbonizatów wytworzonych z granulowanych osadów ściekowych. Karbonizat ten otrzymano poprzez pirolizę granulatu z osadu ściekowego w temperaturze 530 o C i w czasie przebywania w reaktorze równym 90 minut. Posłużył on do przeprowadzenia testów adsorpcyjnego usuwania zanieczyszczeń z fazy ciekłej i gazowej, które zaprezentowano poniżej.

4 Charakterystyka badanych materiałów. Nadmiarowe osady ściekowe z oczyszczalni ścieków komunalnych po fermentacji, mechanicznie odwodnione zgranulowane, wysuszone karbonizat parametr wartość parametr wartość wilgoć(%) substancja organiczna (% s.m.) popiół (% s.m.) wartość opałowa (kj/g s.m.) C (% s.m.) H (% s.m.) N (% s.m.) P (% s.m.) O (% s.m.) S (% s.m.) Fe (ppm s.m.) Mn (ppm s.m.) Zn (ppm s.m.) Pb (ppm s.m.) Cd (ppm s.m.) Cu (ppm s.m.) Cr (ppm s.m.) Ni (ppm s.m.) Hg (ppm s.m.) 81,4 57,9 42,1 11,5 28,4 4,13 4,56 1,35 19,5 0, , ,6 wilgoć (%) popiół (% s.m.) udział frakcji (%) >15 mm 10,0 15,0 mm 6,0 10,0 mm 4,0 6,0 mm 2,5 4,0 mm <2,5 mm wytrzymałość mechaniczna (%) gęstość nasypowa (g/dm 3 s.m.) liczba jodowa (mg/g) BET benzen (m 2 /g) BET azot (m 2 /g) 9,3 42,1 97, ,4 1,6 0,3 17,3 36,3 34,9 6,9 4,3 ~0 67,4 95, ,6 39,3 Tablica 1. Adsorpcja z fazy ciekłej Dla przetestowania zdolności usuwania zanieczyszczeń z fazy ciekłej przez karbonizaty z osadów ściekowych wykonano test ciągłego oczyszczania wody zafenolowanej według procedury oznaczania pojemności sorpcyjnej węgli aktywnych zawartej w normie PN-C [15]. Zasada wykonanego oznaczenia polega na określeniu roboczej pojemności sorpcyjnej adsorbentu węglowego w stosunku do roztworu wodnego fenolu metodą dynamiczną w kolumnie adsorpcyjnej, przy założeniu 50% redukcji jego stężenia w wycieku. W kolumnie adsorpcyjnej umieszczono około 240g karbonizatu z osadów ściekowych; wysokość złoża zgodnie z normą wynosiła 250mm. Złoże przemyto 1000ml wody destylowanej, a następnie wprowadzano do kolumny pompą dozującą wodny roztwór fenolu o stężeniu 1000mg/dm 3. Prędkość przepływu roztworu przez złoże wynoszącą 40ml/min regulowano zaworem na wypływie z kolumny adsorpcyjnej. Czas kontaktu przepływającego roztworu ze złożem karbonizatu wynosił ok. 10 minut. Z dołu kolumny odbierano frakcje wycieku o objętości 1000ml, w których oznaczano stężenie fenolu. Oznaczenia prowadzono do chwili, aż stężenie fenolu w kolejnej porcji wycieku z kolumny adsorpcyjnej było zbliżone do stężenia roztworu wprowadzanego do kolumny. Dla celów porównawczych ten sam test wykonano z wykorzystaniem komercyjnego węgla aktywnego firmy Chemviron (BET=900m 2 /g). Oznaczanie zawartości fenolu w wyciekach z kolumny prowadzono z wykorzystaniem spektrofotometru CADAS 30s firmy Dr LANGE. Adsorpcja z fazy gazowej Karbonizat z osadów ściekowych poddano badaniom adsorpcyjnego usuwania SO 2 z syntetycznie generowanych gazów spalinowych. Określenie pojemności sorpcyjnej karbonizatu z osadów ściekowych względem SO 2 prowadzono w przepływie, w temperaturze 120ºC, przepuszczając oczyszczany gaz (0,3% obj. SO 2 ) przez złoże karbonizatu, zgodnie z procedurą opracowaną na Wydziale Chemicznym Politechniki Śląskiej. Schemat wykorzystanej w badaniach instalacji oraz bardziej szczegółowe omówienie zastosowanej metodyki badań można znaleźć w publikacji [16]. Opuszczający kolumnę oczyszczony gaz poddawany był analizie na zawartość SO 2 metodą jodometryczną. Po zakończeniu trzygodzinnego etapu sorpcji SO 2, przerwano

5 przepuszczanie gazów przez złoże, a karbonizat poddano termicznej regeneracji w atmosferze redukcyjnej w temperaturze 400ºC. Po zakończeniu procesu regeneracji karbonizat poddano ponownie testowi na zdolność adsorpcyjnego usuwania SO 2 z gazów spalinowych. Dla celów porównawczych wykonano również identyczny test adsorpcyjnego usuwania SO 2 z gazów spalinowych za pomocą ziarnistego koksu aktywnego HOK. Jest to koks aktywny o uziarnieniu 1 4mm wytwarzany z węgla brunatnego i stosowany w odsiarczaniu spalin ze spalarni odpadów. OMÓWIENIE WYNIKÓW BADAŃ Faza ciekła Przebieg zmian stężeń roztworu fenolu w wycieku z kolumny podczas prowadzenia adsorpcyjnego oczyszczania fazy ciekłej na złożu karbonizatu z osadów ściekowych oraz węgla aktywnego Chemviron prezentuje rysunek 2. Wyznaczona dla 50% stopnia redukcji stężenia wlotowego robocza pojemność sorpcyjna karbonizatu względem fenolu wyniosła ok. 1mg/g, co jest wynikiem słabym, nawet jeśli wziąć pod uwagę fakt, że zastosowany karbonizat jest produktem o niedużej powierzchni właściwej. Wyznaczona w porównawczym teście robocza pojemność sorpcyjna węgla aktywnego firmy Chemviron w stosunku do fenolu była równa 163mg/g. W przypadku karbonizatu z osadów ściekowych przekroczenie 50-cio procentowego poziomu oczyszczenia ścieków osiągnięto już po około 13 minutach, a tzw. przebicie złoża nastąpiło już po około 2 godzinach prowadzenia procesu. W porównaniu do komercyjnych adsorbentów węglowych jest to wynik co najmniej kilkudziesięciokrotnie gorszy. Dla węgla aktywnego Chemviron przekroczenie 50% poziomu oczyszczenia ścieków nastąpiło po około 875 minutach eksploatacji złoża, a pełnego przebicia złoża nie osiągnięto nawet po 15 godzinach prowadzenia testu. stężenie fenolu w wycieku [mg/dm 3 ] karbonizat z osadów ściekowych węgiel aktywny Chemviron czas [min] Rys.2. Przebieg procesu adsorpcyjnego usuwania fenolu z roztworu wodnego na złożu karbonizatu z osadów ściekowych oraz węgla aktywnego Chemviron. Przeprowadzony test wykazał bardzo słabe właściwości sorpcyjne karbonizatu z osadów ściekowych wobec fenolu. Można przypuszczać, że równie słabe właściwości posiadałby on wobec innych węglowodorów aromatycznych i ich pochodnych (np. BTX, THM, AOX), co w praktyce wyklucza możliwość zastosowania takich karbonizatów do adsorpcyjnego usuwania tej grupy związków z wód i ścieków. Faza gazowa

6 Na rysunku 3 przedstawiono zmiany bezwymiarowego stopnia sorpcji α w czasie trwania procesu usuwania SO 2 z gazów spalinowych. Bezwymiarowy współczynnik α jest ilorazem aktualnej różnicy stężenia wlotowego i wylotowego oraz stężenia wlotowego SO 2. Wyznaczona na podstawie wykonanych badań pojemność sorpcyjna karbonizatu z osadów ściekowych względem SO 2 wyniosła 15mg/g. Karbonizat poddany termicznej regeneracji zwiększył jeszcze swą pojemność sorpcyjną do 19mg/g. Przyczyną tego faktu mogą być zmiany struktury mikroporowatej karbonizatu, powodowane zachodzącą podczas desorpcji reakcją kwasu siarkowego z węglem pierwiastkowym. W obydwu testach z wykorzystaniem karbonizatu z osadów ściekowych czas przebicia złoża (w tym przypadku rozumiany jako czas pojawienia się śladów SO 2 na wylocie z kolumny) był dość krótki: 2min 23s i 2 min 35s. Komercyjny koks aktywny w porównaniu do karbonizatu z osadów ściekowych charakteryzował się około dwukrotnie większą pojemnością sorpcyjną, wynoszącą 34mg/g i dłuższym czasem pracy do momentu przebicia złoża 14 min koks aktywny HOK karbonizat z osadów ściekowych karbonizat z osadów ściekowych po regeneracji 0.6 α czas [min] Rys.3. Przebieg procesu adsorpcyjnego usuwania SO 2 z gazów spalinowych na złożu karbonizatu z osadów ściekowych oraz koksu aktywnego HOK. Uzyskany rezultat usuwania SO 2 z gazów spalinowych za pomocą karbonizatu z osadów ściekowych wskazuje na dobre właściwości adsorpcyjne tego materiału względem dwutlenku siarki, co może predysponować go do praktycznego zastosowania w procesach oczyszczania spalin. Mechanizm sorpcji SO 2 na badanym karbonizacie jest prawdopodobnie podobny do mechanizmu sorpcji SO 2 na koksach aktywnych [16], o czym świadczy fakt całkowitej desorpcji SO 2 z karbonizatu poddanego regeneracji (ilość zdesorbowanego SO 2 kontrolowano analitycznie). Wyklucza to więc praktycznie możliwość zachodzenia nieodwracalnej chemisorpcji na nieorganicznych składnikach karbonizatu. PODSUMOWANIE Zasadniczą przeszkodą dla otrzymania z osadów ściekowych adsorbentów o lepiej rozwiniętej strukturze porowatej, a tym samym lepszych właściwościach adsorpcyjnych, jest zbyt wysoka zawartość składników mineralnych (popiołu) w osadach. Jest to jednak właściwość charakterystyczna dla osadów ściekowych i nie należy liczyć na uzyskanie dużo lepszych rezultatów w przypadku wykorzystania osadów pochodzących z innych oczyszczalni ścieków. Duża zawartość popiołu poddaje w wątpliwość zasadność prowadzenia procesu częściowego zgazowania (aktywacji) karbonizatów w celu dalszego rozwinięcia ich struktury porowatej i

7 uzyskania adsorbentów o większej powierzchni właściwej. Proces zgazowania powoduje bowiem dalsze obniżenie zawartości substancji węglowej, a więc wzrost zawartości popiołu w aktywowanym materiale. Chcąc uzyskać z osadu adsorbent o wystarczająco dobrych parametrach jakościowych, należałoby więc usunąć lub ograniczyć zawartość popiołu w osadach ściekowych. Jest to oczywiście zagadnienie bardzo trudne do realizacji na skalę przemysłową i aktualnie ekonomicznie nieuzasadnione. Odpopielenie wysuszonych osadów ściekowych bądź wytworzonych z nich karbonizatów może być przeprowadzone np. poprzez częściowe rozpuszczenie popiołu kwasem solnym. Przeprowadzone przez autorów dodatkowe testy wymywania popiołu ze skarbonizowanych osadów ściekowych 18% roztworem HCl w temperaturze 80 o C pozwoliły na usunięcie z karbonizatów ok. 50% popiołu, co znacznie poprawiło ich właściwości sorpcyjne. Przeprowadzone z wykorzystaniem karbonizatu z osadów ściekowych badania adsorpcji fenolu z roztworu wodnego wskazują, że proces ten przebiega z bardzo niską wydajnością. Nawet bardzo małe koszty wytworzenia karbonizatu nie stanowiłyby wystarczającego argumentu dla zastosowania go w takim procesie. Z kolei dobre rezultaty sorpcji SO 2 wskazują na możliwość praktycznego wykorzystania karbonizatów z osadów ściekowych w procesach oczyszczania spalin. Oprócz dobrej pojemności sorpcyjnej za takim rozwiązaniem przemawia również ich bardzo wysoka wytrzymałość mechaniczna. Karbonizaty takie mogłyby zostać wykorzystane jako materiał sorpcyjny np. w przeciwprądowym oczyszczaniu spalin w złożu przesuwnym wg technologii WKV [17] lub w procesie MET-Mitsui-BF równoczesnego odsiarczania i usuwania tlenków azotu ze spalin [18]. Dla oceny możliwości realizacji tego drugiego procesu konieczne jest zbadanie skuteczności katalitycznej redukcji NO x amoniakiem na karbonizacie z osadów ściekowych, co będzie przedmiotem dalszych badań. LITERATURA 1) Schobert H.H., Song C.: Chemicals and materials from coal in the 21 st century, Fuel, 2002, 81, ) Beeckmans J.M., Ng P.C.: Pyrolyzed sewage sludge: its production and possible utility, Environmental Science&Technology, 1971, 5, 1, ) Bosch H., Kleerebezem G.J., Mars P.: Activated carbon from activated sludge, Journal Water Pollution Control Federation, 1976, 48,3, ) Rumphorst M.P., Ringel H.D.: Pyrolysis of sewage sludge and use of pyrolysis coke, Journal of Analytical and Applied Pyrolysis, 1994, 28, ) Bagreev A., Bandosz T.J., Locke D.C.: Pore structure and surface chemistry of adsorbents obtained by pyrolysis of sewage sludge-derived fertilizer, Carbon, 2001, 39, ) Chiang P.C., You J.H.: Use of sewage sludge for manufacturing adsorbents, The Canadian Journal of Chemical Engineering, 1987, 65, ) Dobele G., Bogdanovich N., Telysheva G., Viesturs U.: Application of sorbents obtained by pyrolysis of sewage sludge for biological treatment of waste water, Applied Biochemistry and Biotechnology, 1996, 57/58, ) Lu G.Q., F.Low J.C., Liu C.Y., Lua A.C.: Surface area development of sewage sludge during pyrolysis, Fuel, 1995, 74, 3, ) Lu G.Q.: Effect of pre-drying on the pore structure development of sewage sludge during pyrolysis, Environmental Technology, 1995, 16, ) Lu G.Q., Lau D.D.: Characterisation of sewage sludge-derived adsorbents for H 2 S removal. Part 2: Surface and pore structural evolution in chemical activation, Gas.Sep.Purif., 1996, 10, 2, ) Jeyaseelan S., Lu G.Q.: Development of adsorbent/catalyst from municipal wastewater sludge, Water Science and Technology, 1996, 34, 3-4, ) Kusuda H., Sawai M., Ozaki H., Ide Y.: Evaluation of activated charcoal produced from sewage sludge for a dioxin-remover, Proceedings of the 2002 Spring Conference of the Korea Society of Waste Management, The 6 th Korea-Japan Joint English Session, 2002, ) Projekt badawczy nr 3 T09B pt. Badanie rozwoju struktury mikroporowatej granulowanych osadów ściekowych podczas ich termicznej przeróbki. Praca finansowana ze środków KBN. IChPW Zabrze,

8 14) Stelmach S., Sobolewski A.: Osady ściekowe jako prekursory adsorbentów, Inżynieria i Ochrona Środowiska, 2002, 5, 2, ) PN-C Węgle aktywne - Oznaczanie pojemności sorpcyjnej (sierpień 1997). 16) Jastrząb K., Zin M.: Porównanie właściwości koksów aktywnych stosowanych w przemysłowych instalacjach oczyszczania gazów spalinowych, Inżynieria i Ochrona Środowiska, 2000, 3, 3-4, ) Witaliński G.: Przeciwprądowy system adsorpcyjnego oczyszczania spalin i przemysłowych gazów odlotowych metodą WKV z wykorzystaniem reaktorów ze złożem koksu/węgla aktywnego, Przegląd Komunalny, 1998, 3, ) Olson D.G., Tsuji K., Shiraishi I.: The reduction of gas phase air toxics from combustion and incineration sources using the MET-Mitsui-BF activated coke process, Fuel Processing Technology, 2000, 65-66, Summary Possibilities of application of sludges as adsorbent precursors for environment protection technologies have been presented on the background of the literature and own studies. Carbonizate obtained after pyrolysis of sludges coming from municipal sewage purification plant was analysed for abilities to adsorb impurities from the liquid phase and gaseous phase. The results of purification of both phases by the carbonizate were compared with those obtained using commercial adsorbents. Keywords: adsorption, carbonizate, phase, purification, sludge