Spis tre ci. Od Autorów... 5

Transkrypt

1

2 Spis tre ci Od Autorów Dzia 1. RÓ NORODNO ORGANIZMÓW Lekcja 1. Na Ziemi yj ró norodne organizmy Lekcja 2. Bezkr gowce nie maj szkieletu wewn trznego Lekcja 3. Najliczniejsz grup bezkr gowców s stawonogi Lekcja 4. Najliczniejsz grup kr gowców s ryby Lekcja 5. P azy cz ycia sp dzaj w wodzie, a cz na l dzie Lekcja 6. Gady sk adaj jaja na l dzie Lekcja 7. Ptaki s kr gowcami przystosowanymi do lotu Lekcja 8. Ssaki karmi m ode mlekiem Lekcja 9. Jakie s charakterystyczne cechy zwierz t? Lekcja 10. Organy ro lin s przystosowane do pe nienia ró nych funkcji Lekcja 11. Poznaj mchy i paprocie Lekcja 12. Poznaj ro liny nasienne Lekcja 13. Jakie s charakterystyczne cechy ro lin? Lekcja 14. Jak zobaczy komórki? Lekcja 15. Organizmy jednokomórkowe s ró norodne Lekcja 16. Jak odró ni glony od innych organizmów? Lekcja 17. Poznaj grzyby i porosty Lekcja 18. Jeszcze raz o czynnikach, które mog wywo ywa choroby Lekcja 19. Powtórzenie dzia u Ró norodno organizmów Dzia 2. PLANETA ZIEMIA Lekcja 20. Ziemia planeta, na której yjemy Lekcja 21. Co to s wspó rz dne geogra czne? Lekcja 22. Ruch obrotowy Ziemi powoduje, e po nocy jest dzie Lekcja 23. Ruch obiegowy Ziemi powoduje, e wyst puj pory roku Lekcja 24. Na Ziemi wyznaczono strefy ró ni ce si o wietleniem Lekcja 25. Poznaj l dy i oceany na Ziemi Lekcja 26. Poznaj ycie w oceanach Lekcja 27. Z czego jest zbudowana Ziemia? Lekcja 28. Istniej ró ne rodzaje ska Lekcja 29. Co to jest masa, obj to i g sto? Lekcja 30. Poznaj tajemnic magnesów Lekcja 31. Nasza planeta wykazuje magnetyzm Lekcja 32. Powtórzenie dzia u Planeta Ziemia Dzia 3. NASZ WIAT Lekcja 33. Azja jest kontynentem kontrastów Lekcja 34. Afryka le y po obu stronach równika Lekcja 35. Poznaj Ameryk Pó nocn Lekcja 36. Ameryka Po udniowa kontynent, na którym znajduj si p uca Ziemi

3 Lekcja 37. Australia jest najmniejszym kontynentem wiata Lekcja 38. Antarktyda jest pustyni lodow Lekcja 39. Klimaty na Ziemi uk adaj si strefowo Lekcja 40. W pobli u równika ro nie wilgotny las równikowy Lekcja 41. Na Ziemi s morza traw sawanny i stepy Lekcja 42. Poznaj wielkie pustynie wiata Lekcja 43. Okolice Morza ródziemnego maj charakterystyczny klimat i krajobraz Lekcja 44. Poznaj ycie w tajdze i tundrze Lekcja 45. Czy w okolicach biegunów istnieje ycie? Lekcja 46. Japonia poznaj ycie na wyspach Lekcja 47. Hawaje s wyspami pochodzenia wulkanicznego Lekcja 48. Parki narodowe chroni najcenniejsze fragmenty przyrody Lekcja 49. Powtórzenie dzia u Nasz wiat Dzia 4. ZIEMIA WE WSZECH WIECIE Lekcja 50. S o ce jest gwiazd, dzi ki której istniejemy Lekcja 51. Poznaj planety Uk adu S onecznego Lekcja 52. Ksi yc jest naturalnym satelit Ziemi Lekcja 53. Na niebie s widoczne ró ne obiekty astronomiczne Lekcja 54. W jaki sposób ludzie poznaj wszech wiat? Lekcja 55. Powtórzenie dzia u Ziemia we wszech wiecie Dzia 5. OSI GNI CIA CZ OWIEKA Lekcja 56. Podró e pozwala y coraz lepiej poznawa wiat Lekcja 57. Odkrycia i wynalazki zmienia y ycie ludzi Lekcja 58. Przemys rozwija si od bardzo dawnych czasów Lekcja 59. rodki transportu zmienia y si na przestrzeni lat Lekcja 60. Co nazywamy pr dem elektrycznym? Lekcja 61. Gdzie jest wykorzystywany pr d elektryczny? Lekcja 62. Dlaczego ludzie poszukuj nowych róde energii? Lekcja 63. Jak dzia aj rodki przekazu informacji? Lekcja 64. Osi gni cia medycyny s ogromne Lekcja 65. Polacy przyczynili si do rozwoju nauki Lekcja 66. Powtórzenie dzia u Osi gni cia cz owieka Dzia 6. PROBLEMY WSPÓ CZESNO CI Lekcja 67. Zanieczyszczenia rodowiska zagra aj wszystkim organizmom Lekcja 68. Czy klimat Ziemi zmienia si pod wp ywem dzia alno ci cz owieka? Lekcja 69. Niedo ywienie i choroby dotykaj miliardów ludzi Lekcja 70. Ludzie szukaj recepty na napraw wiata S owniczek Literatura dla ucznia Wykonawcy rycin Gra edukacyjna Wyprawa dooko a wiata

4 Najliczniejsz grup bezkr gowców s stawonogi Poznano ju ponad 1,5 mln gatunków stawonogów. Nale do nich m.in. owady, paj czaki i skorupiaki. Cechami wyró niaj cymi te zwierz ta s : okrycie cia a pancerzykiem i odnó a sk adaj ce si z kilku ruchomych wzgl dem siebie cz ci. Wi kszo owadów wykazuje zdolno latania Do owadów nale m.in.: motyle, wa ki, chrz szcze, muchy, komary, pszczo y i osy. Cia o owada sk ada si z trzech wyra nie wyodr bnionych cz ci: g owy, tu owia i odw oka (ryc. 3.1). Na g owie s widoczne oczy, czu ki i aparat g bowy. Za pomoc czu ków owad odbiera np. wra enia dotykowe. Aparat g bowy s u y do pobierania pokarmu. Na tu owiu owada zawsze wyst puj trzy pary odnó y krocznych (ryc. 3.2). Poza tym wi kszo owadów jest wyposa ona w skrzyd a. Ryc Na przyk adzie mrówki dobrze wida podzia cia a na trzy cz ci Odnó a kroczne Odw ok Tu ów 14 G owa Czu ki

5 Odnó a kroczne Czu ki Okrywy skrzyde Ryc Kozioróg d bosz jak wszystkie chrz szcze wytwarza chitynowe okrywy skrzyde Larwy (stadia rozwojowe owadów nast puj ce po wykluciu si z jaja) cz sto s zupe nie inne ni postaci doros e. Przyk adem mo e by g sienica motyla (ryc. 3.3a). U wielu owadów mi dzy stadium larwy a postaci doros (ryc. 3.3c) wyst puje dodatkowo stadium poczwarki (ryc. 3.3b). Wymiana gazowa u owadów odbywa si dzi ki tchawkom systemowi rurek rozprowadzaj cych powietrze zawieraj ce tlen po ca ym ciele. a b c Ryc W rozwoju pazia królowej wyró nia si kolejne stadia: g sienicy (a), poczwarki (b) i postaci doros ej (c) 15

6 s. 39 Wyj tkow i nieliczn grup ssaków stanowi stekowce (ryc. 8.1c). Wi kszo przedstawicieli tej grupy zamieszkuje Australi. Zwierz ta te sk adaj jaja, w których rozwijaj si m ode. Jednak po wykluciu si z jaj m ode s karmione przez samice mlekiem i z tego wzgl du zwierz ta te s zaliczane do ssaków. a b c Ssaki opanowa y ró norodne rodowiska Cho liczba gatunków ssaków na Ziemi jest mniejsza ni ptaków czy gadów, zwierz ta te opanowa y wiele rodowisk i prowadz zró nicowany tryb ycia. Grup t cechuje ogromna ró norodno kszta tów i rozmiarów. Nietoperze (ryc. 8.2a) s jedynymi ssakami zdolnymi do aktywnego lotu. Do ssaków zaliczamy m.in. znane ci ju gryzonie (ryc. 8.2b), ro lino erne sarny, osie i jelenie, wszystko erne dziki, drapie ne wilki i wiele innych zwierz t l dowych, w tym hodowane przez cz owieka, np. byd o (krowy), owce i winie. Niektóre ssaki, jak np. krety, doskonale przystosowa y si do ycia w glebie. Funkcjonowanie wielu ssaków jest ci le zwi zane z wod. W wodach s odkich mo emy spotka m.in. bobry i wydry, w wodach s onych foki, morsy (ryc. 8.2c) i ogromne p etwale. Jedne ssaki, np. lwy, antylopy czy yrafy, wyst puj w gor cych cz ciach wiata. Inne, jak nied wiedzie polarne czy renifery, zasiedlaj bardzo ch odne obszary. Szeroki zasi g wyst powania ssaków wynika m.in. z ich bardzo wa nej cechy sta ocieplno ci. 32 Ryc Borowiec wielki (a) jest przedstawicielem polskich nietoperzy i jak wszystkie ssaki z tej grupy jest obj ty ochron ; orzesznica (b) nocny gryzo w Polsce bardzo rzadki, jest obj ty cis ochron gatunkow ; morsy (c) to doskonale p ywaj ce i nurkuj ce pot ne ssaki morskie

7 Skóra ssaków wytwarza gruczo y i w osy Wspóln cech ssaków jest wyst powanie w ich skórze ró nych gruczo ów. S to, oprócz znanych ci ju gruczo ów ojowych i potowych, gruczo y zapachowe oraz mlekowe produkuj ce od ywczy pokarm dla m odych, czyli mleko. W skórze ssaków wyst puj te w osy. Tworz one sier chroni c cia o zwierz cia przed wych odzeniem lub nadmiernym nagrzaniem. Tworami skóry ssaków, podobnie jak gruczo y i w osy, s : paznokcie, pazury i rogi. Rogi i poro a Rogi wyst puj u takich zwierz t, jak: byd o domowe, ubry, bizony (ryc. a) i antylopy. Rogów nie nale y myli z poro em kostnym wytworem pozbawionym substancji rogowej. Poro e zazwyczaj wyst puje u samców takich zwierz t, jak jelenie (ryc. b), sarny i osie. a b Ssaki stanowi grup sta ocieplnych kr gowców zamieszkuj cych ró norodne rodowiska. Ze wzgl du na sposób rozwoju ssaki mo na podzieli na trzy grupy: o yskowce, torbacze i stekowce. Tworami skóry ssaków s m.in.: gruczo y ojowe i potowe, w osy, rogi, pazury i paznokcie. M ode ssaków s karmione mlekiem matki produkowanym przez gruczo y mlekowe. 1. Na wybranych przyk adach udowodnij, e ssaki zamieszkuj ró norodne rodowiska. 2. Omów znaczenie sta ocieplno- ci ssaków. 3. Wymie twory skóry ssaków i okre l ich rol. 4. Porównaj sposoby rozwoju m odych ssaków: o yskowców, torbaczy i stekowców. 33

8 s. 56 Ruch obiegowy Ziemi powoduje, e wyst puj pory roku W ci gu roku S o ce w po udnie znajduje si w ró nych miejscach nad widnokr giem. Zmiany wysoko ci S o ca nad widnokr giem, d ugo ci dnia i nocy oraz zmiany pór roku s wynikiem ruchu obiegowego Ziemi. Ziemia obiega S o ce, a o jej obrotu jest nachylona wzgl dem p aszczyzny obiegu Ruch Ziemi wokó S o ca to ruch obiegowy Ziemi; trwa on 365 dni, 5 godzin, 48 minut i 42 sekundy (w zaokr gleniu 365 dni i 6 godzin). Poniewa rok kalendarzowy trwa 365 dni, w ka dym wi c zostaj dodatkowe godziny, które co 4 lata daj cznie jedn ca dob. Wtedy mamy rok przest pny, który trwa 366 dni. O ziemska nie zmienia swojego nachylenia w stosunku do p aszczyzny, wyznaczonej przez obiegaj c S o ce Ziemi. Nachylenie to wynosi ok. 66,5, a o Ziemi jest skierowana w stron Gwiazdy Polarnej. Podczas obiegu ró ne cz - ci Ziemi s zwrócone do S o ca pod innym k tem. Dlatego, gdy w kierunku S o ca jest zwrócona pó nocna pó kula Ziemi, w Polsce jest lato (ryc. 23.1). Ryc Ziemia, podobnie jak inne planety, obiega S o ce po orbicie, czyli wykonuje ruch obiegowy 84

9 Pory roku zale od o wietlenia Ziemi 21 marca (pierwszego dnia wiosny) i 23 wrze nia (pierwszego dnia jesieni) wyst puje równonoc, to znaczy, e dzie i noc trwaj na ca ej kuli ziemskiej po 12 godzin. Ziemia znajduje si w stosunku do S o ca w takim po o eniu, e obie pó kule pó nocna i po udniowa s jednakowo o wietlone, a a promienie s oneczne padaj na powierzchni Ziemi na wysoko ci równika pod k tem prostym (ryc. 23.2a i c). 22 czerwca jest dla mieszka ców pó kuli pó nocnej pierwszym dniem lata, a dla mieszka ców pó kuli po- udniowej pierwszym dniem zimy. Na pó kuli pó nocnej S o ce tego dnia znajduje si najwy ej nad widnokr giem i jest najd u ej widoczne b na niebie. Dlatego ten dzie, zwany przesileniem letnim, jest najd u szym dniem w roku; trwa ponad 16 godzin. Promienie s oneczne padaj prostopadle na powierzchni Ziemi na wysoko ci równole nika zwanego zwrotnikiem Raka (ryc. 23.2b). Pó kula pó nocna jest silniej ogrzana przez promienie s oneczne, poniewa c o ziemska jest wówczas zwrócona w stron S o ca. 22 grudnia jest dla mieszka ców pó kuli pó nocnej pocz tkiem zimy, a dla mieszka ców pó kuli po udniowej pocz tkiem lata. Jest to najkrótszy dzie w roku na pó kuli pó nocnej. Mówimy wtedy o przesileniu zimowym. S o ce tego dnia znajduje d si najni ej nad widnokr giem i jego droga na niebie jest najkrótsza. W rezultacie pó kula ta jest s abiej o wietlona i ogrzana przez S o ce. Promienie s oneczne padaj prostopadle na Ryc Pory roku zale od k ta padania promieni s onecznych 85

10 Powtórzenie dzia u Planeta Ziemia Globus (ryc.) jest modelem Ziemi. Dzi ki zaznaczonej na nim siatce geogra cznej utworzonej przez po udniki oraz równole niki mo emy okre la wspó rz dne geogra czne (szeroko geogra czn i d ugo geogra czn ) dowolnego punktu na Ziemi. Charakterystyk równole ników i po udników i zamieszczono w tabeli: Równole niki przecinaj po udniki pod k tem prostym s okr gami maj ró ne d ugo ci najd u szym równole nikiem jest równik okre laj szeroko geogra czn pó nocn lub po udniow Po udniki cz biegun pó nocny z po udniowym s pó okr gami s tej samej d ugo ci okre laj d ugo geogra czn wschodni lub zachodni Ziemia wykonuje jednocze nie dwa ruchy: ruch obrotowy dooko a w asnej osi i ruch obiegowy dooko a S o ca. 116 Porównywane cechy Ruch obrotowy Ruch obiegowy Ruch wokó w asnej osi wokó S o ca Czas trwania 24 godziny doba 365 dni rok Nast pstwa dzie i noc pory roku

11 Ziemi umownie podzielono na 24 strefy czasowe. Szeroko ka dej strefy czasowej powinna wynosi 15 d ugo ci geogra cznej. Czas po udnika zerowego przyj to jako czas uniwersalny. W wielu krajach jest okre lany tzw. czas urz dowy. Wzd u po udnika 180 wyznaczono mi dzynarodow lini zmiany daty (ryc.). Ziemia, ze wzgl du na nachylenie jej osi obrotu do p aszczyzny obiegu wokó S o ca, w ci gu roku jest o wietlana przez promienie s oneczne w ró ny sposób: silniej lub s abiej. W zwi zku z tym na Ziemi wyst puj pory roku. W Polsce s to wiosna, lato, jesie i zima. Ze wzgl du na d ugo dnia i wysoko S o ca nad widnokr giem na Ziemi wyró nia si trzy strefy o wietlenia. Strefa Mi dzyzwrotnikowa Umiarkowana Podbiegunowa pó nocna po udniowa pó nocna po udniowa Po o enie mi dzy zwrotnikiem Raka a zwrotnikiem Kozioro ca mi dzy zwrotnikiem Raka a pó nocnym ko em podbiegunowym mi dzy zwrotnikiem Kozioro ca a po udniowym ko em podbiegunowym wokó bieguna pó nocnego wokó bieguna po udniowego Na kuli ziemskiej wyró nia si sze kontynentów: Eurazj, Afryk, Ameryk Pó nocn, Ameryk Po udniow, Antarktyd oraz Australi z Oceani. Na kuli ziemskiej znajduj si cztery oceany: Ocean Spokojny (Pacy k), Ocean Atlantycki (Atlantyk), Ocean Indyjski, Ocean Arktyczny. Ziemia jest zbudowana z trzech warstw: j dra, p aszcza i skorupy ziemskiej. W ród wchodz cych w jej sk ad pierwiastków chemicznych wyró nia si metale i niemetale. Pierwiastki chemiczne dziel si na: metale substancje sta e (z wyj tkiem rt ci) cechuj ce si po yskiem metalicznym dobrze przewodz ce pr d elektryczny i ciep o niemetale substancje wyst puj ce we wszystkich stanach skupienia le przewodz ce pr d elektryczny i ciep o 117

12 W 1971 r. Rosjanie umie cili na orbicie stacj kosmiczn Salut 1, której zadaniem jest badanie Ziemi z kosmosu. Stacja pozostaje w przestrzeni kosmicznej i mo e by odwiedzana przez astronautów. Cztery lata pó niej nast pi o po czenie w kosmosie dwóch statków kosmicznych: ameryka skiego Apolla i rosyjskiego Sojuza. W 1981 r. podró kosmiczn odby Polak Miros aw Hermaszewski. Ryc Neil Armstrong i Edwin Aldrin byli pierwszymi lud mi, którzy odbyli spacer na Ksi ycu Mi dzynarodowa Stacja Kosmiczna Na bazie rosyjskiej stacji kosmicznej Mir jest realizowany trzeci etap budowy Mi dzynarodowej Stacji Kosmicznej (ryc). Jej zadaniem jest umo liwienie ludziom sta ego przebywania w kosmosie. Po zako czeniu budowy (w 2010 r.) na stacji znajdzie si kilka laboratoriów, w których b d prowadzone badania naukowe. Poznawanie wszech wiata odbywa si dzi ki teleskopom, satelitom, sondom, wahad owcom oraz stacjom kosmicznym. Loty kosmiczne rozpocz to w 1957 r. Pierwszym cz owiekiem w kosmosie by Jurij Gagarin. Neil Armstrong i Edwin Aldrin byli pierwszymi lud mi, którzy odbyli spacer na Ksi ycu. 1. Omów dokonania Miko aja Kopernika i Galileusza. 2. Podaj nazwiska pierwszych kosmonautów. 3. Wymie ró nice mi dzy sond kosmiczn i promem kosmicznym. 4. Co to jest stacja kosmiczna i do czego s u y? 203

13 Naturalnym satelit Ziemi jest Ksi yc. Kszta t Ksi yca, który widzimy z Ziemi, zale y od jego po o enia wzgl dem S o ca. W zale no ci od tego, która cz powierzchni jest o wietlana przez S o ce, wyró niamy nast puj ce fazy Ksi yca: pe ni (ryc. a), nów (na ryc. b widoczny Ksi yc kilka dni po przekroczeniu nowiu), pierwsz kwadr (ryc. c) i ostatni kwadr (ryc. d). a b c d W celu uporz dkowania gwiazd na niebie uczeni pogrupowali je w gwiazdozbiory. Najbardziej znane s gwiazdozbiory zodiakalne (ryc. na s. 206 u góry), to znaczy takie, na których tle przechodzi S o ce w danym miesi cu, oraz Wielka i Ma a Nied wiedzica. Wszystkie widoczne na niebie gwiazdy nale do jednej z bardzo wielu galaktyk Drogi Mlecznej. 205