CZY DOŚWIADCZENIA BIBLIOTEKARZY PRZY DIGITALIZACJI ZBIORÓW MOGĄ BYĆ PRZYDATNE MUZEALNIKOM?

Transkrypt

1 Tomasz Kalota CZY DOŚWIADCZENIA BIBLIOTEKARZY PRZY DIGITALIZACJI ZBIORÓW MOGĄ BYĆ PRZYDATNE MUZEALNIKOM? igitalizacja to termin, który jest już powszechn ie używany przez archiwistów, bibliotekarzy czy muzealników i coraz szybciej wkracza w kolejne obszary naszego życia. O digitalizacji mówi się coraz częściej w kontekście pozyskiwania funduszy na ochronę dziedzictwa kulturowego, wspierania edukacji, promocji regionu, miasta lub instytucji itp. Słowo digitalizacja stało się bardzo modne i popularne, a od pewnego czasu zaczyna również nabierać znaczenia marketingowego i politycznego. Wzrost zainteresowania digitalizacją jest bardzo wyraźny i możemy to potraktować jako pozytywny przejaw troski o rozwój naszego społeczeństwa informacyjnego. Budujące jest to, że coraz mniej dyskutujemy o tym czy powinniśmy digitalizować, natomiast coraz częściej zastanawiamy się jak digitalizować, i właśnie na tym zagadnieniu chciałbym się skupić w niniejszym artykule, a dokładniej na próbie dostrzeżenia analogii między praktykami dotyczącymi organizowania bibliotek i muzeów cyfrowych. Opisywane dalej spostrzeżenia i przemyślenia były prezentowane w 2008 r. na VIII konferencji Automatyzacja bibliotek publicznych w kontekście analizy konstrukcji polskiego systemu rozproszonych bibliotek cyfrowych. Po prawie trzech latach od ich prezentacji wydaje się, że mogą być pomocne w odniesieniu do kształtującego się obecnie polskiego systemu muzeów cyfrowych. Muzea i biblioteki, pomimo wielu różnic charakteryzujących typy zbiorów gromadzonych przez te instytucje, posiadają wiele cech wspólnych, które stwarzają okoliczności do współpracy między muzealnikami i bibliotekarzami. Synergia takiej współpracy oraz wymiana doświadczeń z pewnością jest korzystna dla obu śro- dowisk, a w kontekście digitalizacji oraz udostępniania zasobów cyfrowych może w zdecydowany sposób przysłużyć się podatnikowi i całemu społeczeństwu, dla których wspomniane instytucje istnieją. Aby mówić o organizacji digitalizacji w sposób racjonalny konieczne jest umiejscowienie jej jako kluczowego procesu produkcji zasobu cyfrowego w większym przedsięwzięciu, jakim jest popularyzacja i zabezpieczanie dziedzictwa kulturowego. Musimy sobie uświadomić, że digitalizacja, mimo że jest bardzo ważnym i koniecznym procesem (elementem produkcji), to nie jest jedynym i wystarczającym do wyprodukowania cyfrowego zasobu, z którego w prosty sposób będzie mógł korzystać użytkownik biblioteki czy muzeum cyfrowego. Dlatego na potrzeby dyskusji o digitalizacji oraz systemach prezentacji i upowszechniania dziedzictwa kulturowego chciałbym zaproponować pewien model graficzny, który może ułatwić postrzeganie całego ekosystemu. Spróbujmy zatem wyobrazić sobie model podstawowej komórki organizacyjnej odpowiedzialnej za stworzenie, opracowanie, udostępnianie i archiwizowanie zasobu cyfrowego. Pisząc o komórce, mam na myśli pewien fragment infrastruktury wykorzystywanej przez bibliotekę czy muzeum, funkcjonujące w danym regionie czy instytucji i realizujące zadania dla konkretnej społeczności. Użycie sformułowania podstawowa komórka poza próbą określenia fragmentu infrastruktury służy jeszcze podkreśleniu roli muzeum czy biblioteki, które funkcjonując dla określonej społeczności, jest w stanie najlepiej zidentyfikować jej oczekiwania i swoją działalnością najefektywniej na nie odpowiedzieć. Jest to istotne w kontekście postrzegania całego 96

2 ekosystemu jako organizmu zbudowanego z kompetentnych jednostek skutecznie realizujących lokalne cele, a jednocześnie sprawnie funkcjonujących globalnie. Taka konstrukcja jest zgodna z zasadą: Myśl globalnie działaj lokalnie. Taka podstawowa komórka składa się z czterech elementów, które na poniższym rysunku reprezentowane są przez odpowiednie kulki połączone ze sobą wzajemnymi relacjami. Elementami tymi są: 1. Prezentacja ogół metod i praktyk służących udostępnianiu i prezentowaniu zasobów cyfrowych użytkownikom. Na prezentację składają się: infrastruktura techniczna, oprogramowanie, sprzęt, interfejsy użytkowników, mechanizmy wymiany danych, obsługa techniczna i merytoryczna, komunikacja z użytkownikiem. 2. Archiwizacja ogół metod i praktyk służących zabezpieczaniu i długoterminowemu przechowywaniu wytwarzanych zasobów cyfrowych. Na archiwizację składają się: infrastruktura techniczna, oprogramowanie, sprzęt, interfejsy użytkowników, mechanizmy w ymiany danych, mechanizmy zabezpieczania i migracji danych, obsługa techniczna. 3. Metadane (opracowanie) ogół metod i praktyk służących profesjonalnemu opracowaniu zasobów cyfrowych, tak aby użytkownik mógł z nich bez problemu korzystać za pomocą mechanizmów prezentacyjnych. Na opracowanie składają się: merytoryczne przygotowanie metadanych zgodnie z obowiązującymi standardami, szkolenia w zakresie opracowania zasobów cyfrowych, integracja ze źródłami i systemami wspomagającymi prezentowanie i przeszukiwanie zasobów cyfrowych, analiza potrzeb użytkowników oraz wykorzystania zasobów cyfrowych. 4. Digitalizacja ogół metod i praktyk służących wytwarzaniu zasobów cyfrowych. Na digitalizację składają się: infrastruktura techniczna, oprogramowanie, sprzęt, stosowanie standardów technicznych i jakościowych, monitorowanie rynku i wdrażanie nowych rozwiązań technologicznych. Postarajmy się następnie wyobrazić sobie większy organizm zbudowany z podstawowych komórek, powiązanych ze sobą relacjami na poziomie poszczególnych elementów wymienionych wyżej. Następny rysunek przedstawia podstawowe komórki organizacyjne połączone ze sobą orbitami ilustrującymi relacje pomiędzy poszczególnymi składowymi elementami podstawowych komórek. Orbity nakreślają jednocześnie płaszczyzny współpracy określone zakresami działań, specyficznymi dla poszczególnych elementów. Jest to oczywiście model abstrakcyjny, ale może być pomocny w zidentyfikowaniu oraz umiejscowieniu obszaru wspólnych działań związanych z organizacją i logistyką digitalizacji, omawianych w niniejszym artykule. Kolejnym krokiem jest spojrzenie na digitalizację w kontekście globalnej integracji rożnych informatycznych systemów prezentacyjnych. Systemy informatyczne wykorzystujące otwarte standardy wymiany danych np. OAI-PMH 1 potrafią komunikować się pomiędzy sobą i wymieniać informacje na temat prezentowanych zasobów cyfrowych oraz zapewniają skalowalność. Przykładem takiej integracji jest komunikacja pomiędzy Federacją Bibliotek Cyfrowych (FBC) i Europejską Biblioteką Cyfrową (Europeana) 97

3 Digitalizacja W odpowiedzi na przykładowe zapytanie skierowane do Europeany: otrzymujemy przekierowania bezpośrednio do zbiorów udostępnianych m.in. w polskich bibliotekach cyfrowych, dzięki czemu lokalna działalność instytucji kultury eksponowana jest globalnie. Zanim przejdę do sedna sprawy, chciałbym jeszcze zwrócić uwagę na istotny problem w rozumieniu digitalizacji. Z punktu widzenia administratora projektów digitalizacji najkorzystniejszym rozwiązaniem byłoby zdefiniowanie w sposób bardzo konkretny zakresu wykonywanych prac, które zawsze miałyby jednakową wartość, co upraszczałoby planowanie zadań i tworzenie kosztorysów. Digitalizacja jest jednak procesem bardziej złożonym i nie da się go sprowadzić do kilku operacji powtarzalnych w każdym przypadku. Na koszty oraz czas realizacji projektów digitalizacji mają wpływ różne czynniki, między innymi: rodzaj, 98

4 jakość i stan zachowania materiałów przeznaczonych do skanowania, rodzaj posiadanego sprzętu, możliwości kadrowe, różne oczekiwania dotyczące prezentacji zasobów cyfrowych czy też metody obróbki i przetwarzania danych. To wszystko wpływa na złożoność procesów digitalizacji i konieczność projektowania dedykowanych linii technologicznych dla różnych rodzajów zbiorów. Zaprezentowany schemat blokowy ilustruje w uproszczony sposób ogólne zakresy prac wykonywane przy digitalizacji i udostępnianiu zasobów cyfrowych oraz pokazuje ich przepływy w obrębie podstawowej komórki. Przed rozpoczęciem planowania digitalizacji trzeba sobie odpowiedzieć na kilka pytań. Od tych odpowiedzi będą zależały decyzje inwestycyjne i organizacyjne. Pierwszą kwestią do rozstrzygnięcia jest odpowiedź na pytanie: czy tworzyć własną pracownię digitalizacji, czy skorzystać z outsourcingu (korzystanie z zasobów zewnętrznych) i zlecić część lub wszystkie zadania instytucjom bądź firmom zewnętrznym, które zajmują się świadczeniem tego typu usług. Przed podjęciem prac związanych z tworzeniem zasobu cyfrowego wskazane jest więc przeanalizowanie różnych wariantów oraz modeli współpracy wewnątrz własnej instytucji oraz z instytucjami zewnętrznymi. Przy podejmowaniu tej decyzji pomocna może być rada znanego amerykańskiego przemysłowca Henry ego Forda: Jeśli jest coś, czego nie potrafimy zrobić wydajniej, taniej i lepiej niż konkurenci, nie ma sensu, żebyśmy to robili i powinniśmy zatrudnić do wykonania tej pracy kogoś, kto zrobi to lepiej niż my 2. Innym rozwiązaniem jest Społeczna Pracownia Digitalizacji (SPD) model opracowany i wdrożony przez twórców Śląskiej Biblioteki Cyfrowej 3. Wiele ciekawych informacji na temat SPD można znaleźć na blogu Biblioteka 2.0 w artykule Społeczna Pracownia Digitalizacji ŚBC po roku działalności 4 oraz w prezentacji Agnieszki Koszowskiej i Remigiusza Lisa Biblioteka cyfrowa w wersji 2.0?: wybór możliwości 5. Kolejną decyzją, którą należy podjąć i która ma istotny wpływ na konfiguracje linii technologicznych, jest wybór odpowiedniego modelu muzeum cyfrowego dla digitalizowanych obiektów. Od tej decyzji uzależnione są kolejne, które dotyczą parametrów technicznych, sprzętu, oprogramowania, logistyki itd. Model muzeum cyfrowego analogicznie do modelu biblioteki cyfrowej określa funkcję oraz cele tworzonego zasobu cyfrowego. Koncepcję organizacji digitalizacji w kontekście modeli bibliotek cyfrowych sformułował Remigiusz Lis podczas dyskusji na forum EBIB 6 : Podstawą określenia modeli bibliotek cyfrowych może być, jak sądzę, funkcja takiego zasobu, a więc funkcja informacyjna oraz dokumentacyjna. Przyjęcie takiego podziału pozwala na ustalenie logik obu rodzajów zasobu cyfrowego: określenie ich cech, sposobu pozyskania, przetwarzania, konstrukcji i prezentacji 7. Rozróżniamy dwa podstawowe modele bibliotek cyfrowych dokumentacyjny oraz informacyjny. Model dokumentacyjny tworzony jest w celu zachowania wiernego wyglądu oryginału wraz ze wszystkimi jego szczegółami. Pliki źródłowe (master) charakteryzują się dużą objętością. Muszą zawierać wystarczającą ilość informacji do wiernego odwzorowania oryginału. Model ten dedykowany jest głównie dla archiwizacji i prezentacji obiektów zabytkowych, takich jak: rękopisy, inkunabuły, grafiki, zbiory kartograficzne, dzieła sztuki itp. Przykładem publikacji typowej dla modelu dokumentacyjnego może być rękopis udostępniany w Bibliotece Cyfrowej Uniwersytetu Wrocławskiego Topographia oder Prodromus Delineati Silesiae Ducatus 8. Model informacyjny tworzony jest głównie w celu zachowania i udostępniania warstwy informacyjnej. Pliki źródłowe (master) oraz pliki prezentacyjne charakteryzują się stosunkowo niedużą objętością oraz wyodrębnioną warstwą tekstową umożliwiającą wyszukiwanie informacji. Model ten jest właściwy dla archiwizacji i prezentacji publikacji współczesnych, takich jak: książki, czasopisma, publikacje born digital (materiał, który powstał w formie cyfrowej). Przykładem publikacji typowej dla modelu informacyjnego może być książka znajdująca się w Prawniczej Bibliotece Cyfrowej 9, wchodzącej w skład BCUWr Gospodarowanie za pomocą planowania: analiza krytyczna narodów 10. Oczywiście możliwy też jest model mieszany, który zawiera cechy charakterystyczne dla modelu informacyjnego i dokumentacyjnego, np. współczesna książka składająca się w znacznej części z tekstu i wzbogacona ilustracjami lub zdjęciami. Modele bibliotek cyfrowych mogą posłużyć jako punkt wyjściowy do określenia kryteriów charakteryzujących modele muzeów cyfrowych. Analizując bardzo ogólnie charakter zbiorów bibliotecznych i muzealnych, można sformułować wniosek, że w przypadku bibliotek dominujący będzie model informacyjny, natomiast w przypadku muzeów model dokumentacyjny. Ten bardzo ogólny wniosek determinuje już na samym początku dyskusję na temat standardów digitalizacji w muzeach, jednak mimo to celowe wydaje się rozpatrywanie wszystkich aspektów digitalizacji w kontekście konkretnych przypadków oraz celów podstawowych komórek. Przy planowaniu digitalizacji nie można pominąć 99

5 aspektu logistyki. Aby podstawowa komórka mogła sprawnie funkcjonować konieczne jest dokumentowanie wyników realizowanych przez nią zadań oraz monitorowanie efektywności poszczególnych stanowisk w celu zapewnienia im zsynchronizowanej współpracy. Dlatego na samym początku warto rozważyć wdrożenie systemu CRM do zarządzania pracą zespołową, co w konsekwencji powinno skutkować obniżeniem kosztów digitalizacji oraz zwiększeniem efektywności funkcjonowania podstawowej komórki. Odpowiadając na pytanie zawarte w tytule niniejszego artykułu, mogę stwierdzić, że doświadczenia bibliotekarzy mogą się przydać muzealnikom przy organizacji digitalizacji obiektów muzealnych. Po zapoznaniu się z takimi projektami, jak Cyfrowe Muzeum Narodowe w Warszawie ( czy Muzeum Pałac w Wilanowie ( jestem przekonany, że doświadczenia muzealników mogą być bardzo pomocne przy rozwijaniu bibliotek cyfrowych. Z pewnością wymiana doświadczeń oraz współpraca w obszarach zilustrowanych za pomocą elementów składowych podstawowej komórki przyczyniłaby się do rozwoju bibliotek i muzeów cyfrowych, które mają wiele wspólnych problemów do rozwiązania. Być może miejscem do takiej współpracy mógłby być serwis którego celem jest popularyzowanie zagadnień dotyczących digitalizacji. Na koniec chciałbym zacytować dr. Sebastiana Płóciennika, który w przedmowie do polskiego wydania książki Bogactwo sieci autorstwa Yochai Benklera napisał: Benkler w swojej książce stara się nas przekonać, że nowa gospodarka wygra, bo jest bardziej wydajna. Jej podstawa, czyli produkcja partnerska, nie rozwija się dzięki wierze jej uczestników w jakieś alternatywne polityczne ideologie (choć tych z pewnością nie brakuje), ale dzięki niskim kosztom transakcyjnym. Za pomocą tej samej logiki, którą Ronald Coase wyjaśniał kiedyś, dlaczego powstają firmy, Benkler pokazuje jak łatwo uczestnicy dysponujący swobodnym dostępem do informacji tworzą swoje otwarte, elastyczne, przyjazne wymianie struktury. A przecież im łatwiejsza wymiana, tym głębsza specjalizacja i więcej innowacyjnych pomysłów. Benkler przekonuje nas również, że usieciowiona gospodarka informacyjna to lepiej działająca sfera polityczna. Współczesna demokracja medialna stworzona przez gospodarkę przemysłową ma arterie zatkane nadmiarem kontroli i zmonopolizowanym przekazem, zaś jej podstawy są coraz częściej wstrząsane erupcjami populizmu 11. Myślę, że polski system rozproszonych bibliotek i muzeów cyfrowych można porównać do gospodarki, w której współistnieje na zasadzie symbiozy wiele mniejszych i większych gospodarstw specjalizujących się w różnych obszarach działań. Taka gospodarka mądrze koordynowana ma większe szanse na rozwój i przetrwanie niż pojedyncze gospodarstwo, nie będące w stanie poradzić sobie z mnogością i kalibrem problemów, których zaistnienia nie potrafimy nawet dzisiaj przewidzieć. Przypisy 1 Biblioteka cyfrowa jako repozytorium OAI-PMH. Tryb dostępu: play/kb/biblioteka+cyfrowa+jako+repozytorium+oai- PMH. 2 Wikicytaty. Tryb dostępu: Henry_Ford. 3 Tryb dostępu: 4 D. Śpiechowicz, E. Strokosz, Społeczna Pracownia Digitalizacji ŚBC po roku działalności. Biblioteka 2.0: Blog społeczności czytelników i bibliotekarzy cyfrowych. Tryb dostępu: 5 A. Koszowska, R. Lis, Biblioteka cyfrowa w wersji 2.0?: wybór możliwości. Małopolska Biblioteka Cyfrowa. Tryb dostępu: 6 Tryb dostępu: 7 Tryb dostępu: 8 Biblioteka Cyfrowa Uniwersytetu Wrocławskiego. Tryb dostępu: 9 Tryb dostępu: collectiondescription?dirids= Tryb dostępu: 11 Y. Benkler, Bogactwo sieci, Warszawa 2008, s

6 Tomasz Kalota Can Librarians Experiences with Digitalising Collections Be of Use for Museum Curators? Already in common usage among librarians, archivists and museum curators, the term digitalisation is more and more rapidly entering the successive domains of our life. Moreover, it is increasingly frequently discussed within the context of obtaining funds for protecting cultural heritage, supporting education, promoting a given region, city or institution, and so on. Highly fashionable and popular, the word is also gaining a marketing and political significance. One could half-jokingly claim that applications for financing activities in fields connected with the protection of cultural heritage should include the term repeated an appropriate number of times in order to receive a favourable opinion. The rise of interest in digitalisation is very distinct and can be treated as a positive manifestation of concern for the development of our information society. It is inspiring that the increas- ingly rare discussions whether we should digitalise are replaced by debates on digitalisation methods, and it is precisely the latter topic on which the author focused his article. In order to rationally discuss the organisation of digitalisation we need to define it as a key process of the production of digital resources within the larger undertaking of rendering cultural heritage popular and protecting it. We need to be aware of the fact that digitalisation albeit a highly important and essential process (a constituent of production) is not unique or sufficient to produce digital resources for effortless distribution among library or digital museum users. This is why for the purpose of discussing digitalisation and the systems of presenting and distributing cultural heritage I would like to introduce a graphic model that may make it easier to perceive the entire ecosystem. Tomasz Kalota, pracownik Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu, w której od 1998 r. zajmuje się digitalizacją zbiorów bibliotecznych oraz organizacją Biblioteki Cyfrowej Uniwersytetu Wrocławskiego; moderator forum dyskusyjnego Biblioteka 2.0 oraz Digitalizacja i biblioteki cyfrowe; założyciel serwisu Digitalizacja.pl; właściciel wydawnictwa elektronicznego ebooki.com.pl; tomasz.kalota@digitalizacja.pl 101