Między recepcją a atrybucją.

Transkrypt

1 GRZEGORZ JOACHIMIAK Uniwersytet Wrocławski Akademia Muzyczna im. Karola Lipińskiego we Wrocławiu Między recepcją a atrybucją. Kompozycje Esaiasa Reusnera mł. i Jacques a de Saint-Luca w utworach Johanna Christopha Lichtensteigera z kolekcji tabulatur lutniowych cystersów krzeszowskich Muzykalia zachowane po działalności kapeli cystersów w Krzeszowie stanowią obecnie jedną z ciekawszych kolekcji muzycznych ze Śląska. Wśród najcenniejszych materiałów znajdują się tam m.in. rękopisy z XVIII wieku przeznaczone na obsadę klasztornej kapeli muzycznej, które stały się przedmiotem pracy Rudolfa Waltera wydanej w 1996 roku 1. W podtytule tej książki słusznie ograniczył on zakres swoich badań do okresu sekularyzacji, gdyż data 30 października 1810 roku stała się momentem zwrotnym w dziejach Śląska, szczególnie bolesnym dla dalszego funkcjonowania klasztorów i mniszego życia. Doszło wówczas do kasaty krzeszowskiego klasztoru, a jedną z konsekwencji było wywiezienie najcenniejszych materiałów z opactwa, ponieważ zbiory z tej biblioteki nie uszły uwagi Głównej Komisji Sekularyzacyjnej reprezentowanej przez berlińskiego prawnika, germanistę, a z zamiłowania archeologa, doktora Johanna Gustava Gottlieba Büschinga ( ). Członkiem tej komisji był też wówczas Carl Friedrich Zelter znany pedagog, kompozytor i dyrygent, dyrektor berlińskiej sekcji kultury i szkolnictwa, który czasowo zajmował się sprawami muzykaliów z sekularyzowanych ośrodków kościelnych na Śląsku. W Krzeszowie Zelter pojawił się 6 września 2, a Büsching 1 R. Walter, Musikgeschichte des Zisterzienserklosters Grüssau von Anfang des. 18 Jahrhunderts bis zur Aufhebung im Jahre 1810 (w serii: Musik des Ostens 15), Kassel Por. F. Fritz, Der Codex Mf aus dem Musikalischen Instituts bei der Universität Breslau. Eine paläographische und stilistische Beschreibung (w serii: Schriften des Musikalischen

2 166 Grzegorz Joachimiak 27 września 1811 roku 3. Wywieziono wówczas do Wrocławia jedynie część zbiorów krzeszowskich, a wśród nich znalazły się również rękopisy tabulatur lutniowych z XVIII wieku 4. Omawiana kolekcja rękopisów tabulatur lutniowych cystersów krzeszowskich zawiera 959 utworów, z których kilka pojawia się parokrotnie w różnych rękopisach. Jest to repertuar bardzo różnorodny, ale wśród utworów znanego autorstwa najwięcej jest dzieł Silviusa Leopolda Weissa i Johanna Antona Losy von Losinthala 5. Wspomnieć też należy o słynnej Partie polonaise Georga Philippa Telemanna podpisanej anagramem Melante, Fantasii Johanna Sebastiana Bacha z jego Trio A-dur BWV 1025, którą opracował Carl Philipp Emanuel Bach, a kadencja z jego wariantu znajduje się w formie Praelud: w rękopisie tabulatury lutniowej zachowanej w Bibliotece Uniwersyteckiej we Wrocławiu, czy utworze Daniela Vettera Lieber Gott! Wann wird ich sterben, który został opracowany przez J.S. Bacha w jego kantacie BWV 8, a lutniowa intawolacja znajduje się w rękopisie tabulatury lutniowej PL-Wu RM Są tam zatem utwory przeznaczone zarówno na lutnię Instituts bei der Universität Breslau 2), Bd. 1 2, Breslau 1932, s. 23; R. Walter, Erhaltung kirchenmusikalischer Bestände bei der Säkularisation in Schlesien 1810/1811, Jahrbuch der Schlesischen Friedrich-Wilhelms-Universität zu Breslau R. 27: 1986, s. 309; R. Walter, Musikgeschichte, s ; A. Drożdżewska, Życie muzyczne na Uniwersytecie Wrocławskim w XIX i I połowie XX wieku. Edukacja muzyczna działalność naukowa ruch koncertowy, Wrocław 2012, s Por. PL-WRu OR sygn. IV.F.267, t. 4, s ; R. Walter, Erhaltung, s ; R. Walter, Musikgeschichte, s ; U. Bończuk-Dawidziuk, A. Jezierska, A. Wojtyła, Wykaz zawartości Akt Büschinga z lat ze zbiorów Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu, Hereditas Monasteriorum R. 3: 2013, s Na temat historii i zakresu rękopisów tabulatur lutniowych z kolekcji cystersów z Krzeszowa wspominam we wcześniejszym tomie z serii Tradycje śląskiej kultury muzycznej, zob. G. Joachimiak,»Casus«atrybucji utworów Carla Zedlacka z tabulatur lutniowych cystersów krzeszowskich w kontekście odnalezionych dokumentów archiwalnych, [w:] Tradycje śląskiej kultury muzycznej, red. A. Wolański i zespół, t. 13, Wrocław 2015, s Zob. Silvius Leopold Weiss: Sämtliche Werke für Laute. Complete Works for Lute, Bd. 1 10, hrsg. von D.A. Smith, T. Crawford, D. Kirsch, Frankfurt am Main, Kassel ; E. Vogl, The Lute Music of Johann Anton Losy, Journal of the Lute Society of America R. 14: 1981, s. 5 58; T. Crawford, New sources of the music of Count Losy, Journal of the Lute Society of America R.15: 1982, s ; E. Bielińska-Galas, The Composition of Johann Anton Losy in Lute Tablatures from Krzeszów, Musicology Today R. 1: 2004, s Zob. K. Wilkowska-Chomińska, Suita polska Telemanna, Muzyka R. 4: 1959, nr 2, s ; K.-E. Schröder, Zum Trio A-dur BWV 1025, Bach-Jahrbuch R. 79: 1995, s ; J. Żak, BWV 1025, ein Werk von Silvius Leopold Weiss und J.S. Bach?, referat wygłoszony na sympozjum Die Lautenmusik Johann Sebastian Bachs. Internationales Symposium der Hochschule für Künste Bremen vom November 2012, Brema 2012 (niepubl.); S. Rose, Daniel Vetter and the Domestic Keyboard Chorale in Bach s Leipzig, Early Music R. 33: 2005, nr 1, s ; G. Joachimiak, Liebster Gott wannwerd ich sterben. Recepcja kompozycji Daniela Vettera w repertuarze protestanckim i katolickim na przykładzie rękopiśmiennych tabulatur lutniowych cystersów krzeszowskich, referat wygłoszony na 44. Konferencji

3 Między recepcją a atrybucją 167 solo, jak i na obsadę kameralną, ale zachowane partie przeznaczone są wyłącznie dla lutni i zapisane w notacji tabulatury lutniowej francuskiej ze strojem, w większości wypadków, charakterystycznym dla lutni po drugiej połowie XVII wieku, a więc f 1 d 1 a f d A. Wśród tych zbiorów odnaleźć można też wiele unikatów, np. kompozycję Johanna Christopha Lichtensteigera. Dotychczas postać ta nie cieszyła się większym zainteresowaniem badaczy, więc w encyklopediach, leksykonach czy słownikach muzycznych nie ma zbyt wielu informacji na jej temat. Jako przypuszczalną datę urodzin kompozytora podaje się rok 1666, natomiast data śmierci to prawdopodobnie 2 czerwca 1719 roku 7. Informacje o Lichtensteigerze pojawiają się zazwyczaj w kontekście pobytu Silviusa Leopolda Weissa na dworze landgrafa Karla von Hessen-Kassel. Wspomina o tym m.in. Ernst Ludwik Gerber w drugim wydaniu swojego leksykonu, pisząc, że Lichtensteiger to dzielny lutnista kapeli landgrafa Karla von Hessen-Kassel w latach Rywalizował z nim w jego sztuce sławny Sylv.[ius] Weiß o służbę na dworze, ale po jakimś czasie wyjechał 8. Jeszcze krótszą informację przekazał Robert Eitner, powołując się na pracę [Karla?] Lynckera: [Lichtensteiger] pokazał się jako lutnista dworu książęcego w Kassel 9. Należy zwrócić w tym miejscu uwagę, że obaj lutniści Silvius Leopold Weiss i Johann Christoph Lichtensteiger spotkali się na dworze w Kassel być może dwukrotnie. Pierwszy raz gdy Weiss wyjechał z Wrocławia w podróż z księciem Karlem Philippem von Pfalz-Neuburg w roku 1706 i pozostał wówczas w Kassel na miesiąc 10. Drugi pobyt Weissa nie jest potwierdzony źródłowo. Istnieje przekaz autorstwa geografa i publicysty Alberta Schiffnera ( ), który planował wydanie encyklopedii kompozytorów drezdeńskich, ale zachował się jedynie szkic tego przekazu w Sächsische Landesbibliothek Staats- und Universitätsbibliothek w Dreźnie. Znajduje się tam hasło o Silviusie Leopoldzie Weissie, podające, że w roku 1715 spędził pewien czas w służbie na dworze Hessen-Kassel, gdzie rywalizował z nim Lichtensteiger 11. Informację o rywalizacji muzyków powielił David Muzykologicznej ZKP Muzykologia bez granic. Muzyka pogranicza, Wrocław, października 2015 r. (tekst w przygotowaniu do publikacji). 7 Rostocker Lautenmanuskripte II Mus. Saec. XVII : Ein Lautenbuch aus der Zeit um 1720 Universitätsbibliothek Rostock mit Werken von Gallot, Lichtensteiger, Losy, Weichenberger, Weiss u.a., hrsg. von M. Lutz, Frankfurt am Main 2005, s E.L. Gerber, Neues historisch-biographisches Lexikon der Tonkünstler, Bd. 3, Leipzig 1813, szp R. Eitner, Biographisch-Bibliographisches Quellen-Lexikon der Musiker und Musikgelehrten der christlichen Zeitrechnung bis zur Mitte des neunzehnten Jahrhunderts, Bd. 6, Leipzig 1902, s F. Legl, Zwischen Grottkau und Neuburg. Neues zur Biographie von Silvius Leopold Weiss, Die Laute. Jahrbuch der Deutschen Lautengesellschaft R. 4: 2000, s. 7, 21, D-Dl Mscr.dresd.e.197, s. 74: [Weiss] 1715 einige Zeit in Hessen-Casselschen Diensten [stand], wo Lichtensteiger zu Cassel mit ihm wetteiferte. Zob. F. Legl, Zwischen Grottkau und Neuburg, s. 5.

4 168 Grzegorz Joachimiak August von Apell w swoim leksykonie kompozytorów i wyróżniających się amatorów muzyki (Musik=Dilettanten) z 1806 roku. W haśle o Lichten steigerze napisał, że był on wielkim lutnistą, ponieważ nawet Weiss nie zdołał odebrać mu posady, natomiast w haśle o Weissie pojawia się wątek jego służby na dworze Hessen-Kassel w 1715 roku, z której miał zrezygnować, oddając posadę rywalowi najprawdopodobniej chodzi tu o Lichtensteigera 12. Przekaz Gerbera był później cytowany przez piszących o rodzinie Weissów, w tym przez autorów dwóch najważniejszych artykułów o tej muzycznej rodzinie: Hansa Volkmanna (1906) i Hansa Neemanna (1939) 13. Badając dzieje Silviusa Leopolda Weissa, bawarski historyk Frank Legl sprawdził księgi rachunkowe dworu Hessen-Kassel z 1715 roku i nazwisko Weissa się tam nie pojawia, co jednak nie wyklucza możliwości drugiego czasowego pobytu lutnisty na dworze w Kassel. Niestety, ani Gerber, ani Schiffner, ani Apell nie podali źródeł swoich informacji. Trudno zatem potwierdzić, że naprawdę doszło do pojedynku między Lichtensteigerem a Silviusem Leopoldem Weissem, a tym bardziej, że mógł go przegrać Weiss, zważając na jego podniesione kwalifikacje po pobycie na dworze Sobieskich w Rzymie w latach Nazwisko Johanna Christopha Lichtensteigera pojawia się również w pracy habilitacyjnej Wolfganga Boettichera z 1943 roku, ale zostało błędnie odczytane jako Sicht[ensteger] 15. Niepoprawna forma zapisu nazwiska występuje też w pracy Rudolfa Waltera o historii muzyki w klasztorze cystersów krzeszowskich jako Lichtenberger 16. Wspomnieć należy również o pracy magisterskiej Joanny Baszak napisanej w Akademii Muzycznej we Wrocławiu, której przedmiotem był rękopis tabulatury lutniowej o dawnej sygnaturze Mf Znajdują się w nim także utwory Lichtensteigera, ale autorka nie zajęła się bliżej jego kompozycjami ani wątkami biograficznymi 17. Natomiast w wydaniu faksymilowym 12 Por. D.A. von Apell, Gallerie der vorzüglichsten Tonkünstler und merkwürdigen Musik=Dilettanten in Cassel von Anfang des 16ten Jahrhunderts bis auf gegenwärtige Zeiten. Ein Beitrag zur Hessischen Kunst=Geschichte, Kassel 1806, s. 40 i n., 60; F. Legl, Between Grottkau and Neuburg: New Information on the Biography of Silvius Leopold Weiss, Journal of the Lute Society of America R. 31: 1998, s. 57; F. Legl, Zwischen Grottkau und Neuburg, s Zob. H. Volkmann, Sylvius Leopold Weiss der Letzte Grosse Lautenist, Die Musik R. 6: 1906/1907, nr 17, s ; H. Neemann, Die Lautenistenfamilie Weiss, Archiv für Musikforschung R. 4: 1939, s Zob. J. Żak, The Sobieskis in Silesia and in Rome: Weiss s First Royal Patrons, Journal of the Lute Society of America R. 33: 2000, s. 1 12; F. Vacca, Weiss in Rome ( ): First Archival Findings, Journal of the Lute Society of America R.33: 2000, s ; A. Markuszewska, Festa i muzyka na dworze Marii Kazimiery Sobieskiej w Rzymie ( ), Wilanów W. Boetticher, Studien zur solistischen Lautenpraxis des 16. und 17. Jahrhunderts, praca habilitacyjna, niepubl., Berlin 1943, s. 380 (Staatsbibliothek Preußischer Kulturbesitz zu Berlin). 16 R. Walter, Musikgeschichte, s J. Baszak, Tabulatura lutniowa z Krzeszowa Mf jako zabytek Dolnego Śląska, praca magisterska, Akademia Muzyczna im. K. Lipińskiego we Wrocławiu, Wrocław 2007.

5 Między recepcją a atrybucją 169 rękopisu tabulatury lutniowej z Biblioteki Uniwersyteckiej w Rostocku Markus Lutz przedstawił konkordancje do utworów z tego rękopisu, uwzględniając w nich dwie pojedyncze kompozycje Lichtensteigera, które przypisał wyłącznie na podstawie rękopisu tabulatury lutniowej przechowywanej obecnie w Bibliotece Uniwersyteckiej w Warszawie pod sygnaturą RM 4139, zamieścił tam również skromną notkę biograficzną o tym lutniście 18. Rękopis o sygnaturze PL-Wu RM 4139 (olim Mf. 2006) jest dotychczas jedynym źródłem, które umożliwia atrybucję kompozycji Johanna Christopha Lichtensteigera, dlatego warto poświęcić temu rękopisowi nieco więcej uwagi (zob. ilustracja 1, s. 170). Cały rękopis zapisany jest jednakowym duktem pisma, które pojawia się również w rękopisie z biblioteki Rudolfa Nydahla w Sztokholmie, zaginionym rękopisie o dawnej sygnaturze Mf , a także częściowo w rękopisie z dawnej Biblioteki Schaffgotschów w Cieplicach Śląskich. Dotychczas nie udało się ustalić autografu Lichtensteigera, a rękopis PL-Wu RM 4139 ze względu na to, że zawiera nazwisko i imiona kompozytora, posiada największy stopień heurezy w kontekście twórczości tego lutnisty. W całym rękopisie znajduje się 95 utworów, które zostały przez skryptora podzielone na 15 cyklicznych kompozycji autorstwa różnych twórców. Mimo że skryptor wyraźnie określił każdy z nich jako Concertus, ze względu na układ części oraz obsadę wykonawczą wykazują one cechy suit i partit orkiestrowych, w których lutnia ma za zadanie realizować głos melodyczny, nie zaś uzupełniać basso continuo (b.c.). Utwory w całym rękopisie przeznaczone są na lutnię z towarzyszeniem takich instrumentów, jak: chalameu, viola d amour, obój, viola, fagot, dodatkowo wymieniane są również viola da gamba i flet (prawdopodobnie podłużny). Z pewnością duże zainteresowanie w tych utworach może wzbudzać obecność chalameu i violi d amour, ale w wypadku utworów, które skryptor przypisał Lichtensteigerowi, liczba instrumentów towarzyszących lutni jest niewielka i dość typowa: skrzypce solo i basso w Concertus 5tus oraz wyłącznie skrzypce w Concertus 9nus i Concertus 10mus 20. Do tej obsady najprawdopodobniej należy dopisać instrumenty, które realizowały partię b.c., np. violę da gamba czy fagot. Konkordancje do wybranych części wymienionych utworów znajdują się w czternastu rękopisach tabulatur lutniowych, z czego aż cztery rękopisy to tabulatury lutniowe pochodzące z kolekcji cystersów krzeszowskich (zob. tabela 1) Rostocker Lautenmanuskripte, s Zob. J. Herrmann, Klingendes Schlesien. Musikkultur vom Mittelalter bis zum Barock, Breslau Deutsch Lissa 1938, s. 66; G. Joachimiak, W sprawie identyfikacji repertuaru zaginionej tabulatury lutniowej Mf z kolekcji opactwa cystersów w Krzeszowie, Muzyka R. 58: 2013, nr 3, s PL-Wu RM 4139, f. 6v 7v, 13v 15r, 15r 17r. 21 Niektóre konkordancje zamieszczone zostały również we wstępie do edycji Rostocker Lautenmanuskripte Markusa Lutza, część pochodzi z badań prowadzonych podczas przygotowywania pracy doktorskiej autora; por.: Rostocker Lautenmanuskripte, s. 9 20; G. Joachimiak, Rękopiśmienne tabulatury lutniowe z I połowy XVIII wieku ze zbiorów cystersów z Krzeszowa. Repertuar

6 170 Grzegorz Joachimiak Ilustracja 1. Karta tytułowa tabulatury lutniowej z kolekcji cystersów z Krzeszowa zawierającego utwory m.in. Johanna Christopha Lichtensteigera: Concertus Diversi Pro Testudine cui accedunt varia instrumenta: chalameau Viole d Amour, Hautbois Viol: et Basson Authorum diversorum. Reprodukcja rękopisu ze zbiorów Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie, sygn. PL-Wu RM 4139.

7 Między recepcją a atrybucją 171 Tabela 1. Konkordancje do trzech kompozycji Johanna Christopha Lichtensteigera zachowanych w rękopisie tabulatury lutniowej PL-Wu RM 4139 Tytuł kompozycji Concertus S tacet T. Concertus 5tus Mons. Lichtenstegers Con. Violin. solo et Bass. Tytuł części 1. Allemande 2. Courante 3. Sarabande Tonacja Foliacja Konkordancje wewnątrz kolekcji krzeszowskiej G-dur f. 6v S-Ssmf MMS 24, f. 22v 1 5 ( Allemande ) Konkordancje poza kolekcją krzeszowską 2. A-GÖ ms. Lautentabulatur Nr. 2, f. 75v 76r [bez tytułu] 3. A-SEI Ms. bez sygn., f. 83v 84r ( Allem: ) 4. CZ- -Nrlk ms. Kk.73, s. 8 [bez tytułu] 5. D-ROu ms. Mus. Saec. XVII , f. 39v 40r f. 6v r A-SEI Ms. bez sygn., f. 84v ( Cour: ) 2. A-KR Ms. L 79, f. 14r ( Courente ) 3. Esaias Reusner mł., Neue Lauten -früchte, Berlin 1676, s. 21 ( Courant de R. ) f. 7r Bouree f. 7r CZ-Nrlk ms. Kk. 49, s. 59 ( Bourée En Rondeau Du Mesme [Jacques de Saint -Luc]) 2. D-ROu ms. Mus. Saec. XVII , f. 15v ( Bourée Da Capo ) praktyka wykonawcza mecenat artystyczny, praca doktorska, wydruk komputerowy w Bibliotece Instytutu Muzykologii Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2016, Aneks nr 2: Katalog tematyczny rękopiśmiennych tabulatur lutniowych cystersów z Krzeszowa ze zbiorów wrocławskich (depozyt Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie), Schaffgotschów w Cieplicach Śląskich (depozyt Biblioteki Narodowej w Warszawie), Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu oraz z kolekcji Rudolfa Nydahla w Sztokholmie (dawnej biblioteki Wernera Wolffheima w Berlinie), nr

8 172 Grzegorz Joachimiak Tytuł kompozycji Tytuł części Tonacja Foliacja Konkordancje wewnątrz kolekcji krzeszowskiej 5. Menuet f. 7v 1 4 Konkordancje poza kolekcją krzeszowską 6. Gique f. 7v PL-Wu RM 4140, s. 144 ( 12. Gige ) 2. PL-Wu RM 4141, s ( 12 Gique ) 3. A-GÖ ms. Lautentabulatur Nr. 2, f. 76v 77r ( Gigũe ) Concertus 9nus M. Licht Con Violin 1. Allemande 2. Courante A-dur f. 13v 1 10 f. 13v r Menuet f. 14r Bouree f. 14v 1 6 Concertus 10mus M. Licht Con Violin 5. Canaries 1. Allemande 2. Courante f. 14v r GB-HAdolmetsch ms. II.B.2, s. 26 ( Canarie ) 2. F-B Ms , s ( La Muzette, Rondeau de M r de Visée. ) F-dur f. 15r CZ-Pa Ms. RPI 504, f. 21v 22r ( Allemande W ) f. 15v CZ-Pa Ms. RPI 3. Bouree f. 15v r , f. 22v ( W. Riguodon ) 4. Menuet f. 16r Trio f. 16r Gique f. 16v CZ-Pa Ms. RPI 504, f. 23v 24r ( Guigue )

9 Między recepcją a atrybucją 173 Tytuł kompozycji Tytuł części Tonacja Foliacja Konkordancje wewnątrz kolekcji krzeszowskiej Konkordancje poza kolekcją krzeszowską 7. Aria f. 16v 8 1. CZ-Pa Ms. RPI 11 17r , f. 23r ( W. Aria ) 8. Menuet f. 17r PL-Wu RM 4137, f. 47r CZ-Pa Ms. RPI 504, f. 22r ( W. Menuette ) 3. CZ-Ps bez sygn., f. 6v 7r ( 6. Men: ) Biorąc pod uwagę proweniencję wszystkich wymienionych źródeł, można zauważyć, że większość z nich znajduje się na terenach obecnych Czech i Austrii, które do 1742 roku należały do cesarstwa Habsburgów (zob. ilustracja 2). Ponadto aż pięć konkordancji spoza kolekcji krzeszowskiej zapisanych jest w rękopisach o proweniencji klasztornej. Są to klasztory: benedyktynów z Kremsmünster, Göttweig i Seitenstetten, pijarów z czeskich Kosmonosów i premonstratensów na Strahovie w Pradze. Co ciekawe, stosunkowo duża liczba konkordancji do utworów Lichtensteigera występuje w porównaniu z rękopisem z klaszoru pijarów w Kosmonosach, gdyż jest to niemalże cały Concertus 10mus. Wariantowość przekazów dotyczy niekiedy dźwięków przejściowych, sposobu rozłożenia akordu, rodzaju zastosowanego ornamentu, niekiedy widoczne są też odstępstwa w zakresie Ilustracja 2. Topograficzne rozmieszczenie proweniencji rękopisów zawierających konkordancje do utworów Johanna Christopha Lichtensteigera pochodzących z dawnego klasztoru cystersów w Krzeszowie.

10 174 Grzegorz Joachimiak faktury, ale dotyczą one krótkich odcinków przebiegu utworu. Uwagę przyciągają natomiast utwory, które nie są autorstwa Johanna Christopha Lichtensteigera: Courante z Concertus 5tus, który pochodzi z druku śląskiego lutnisty działającego na dworze Piastów Śląskich w Brzegu Esaiasa Reusnera mł., Neue Lauten-früchte, które zostało wydane podczas pobytu lutnisty na dworze w Berlinie w 1676 roku; Bouree pochodzące również z Concertus 5tus, które w rękopisie ze zbiorów Lobkowiczów w Roudnicach przypisane jest flamandzkiemu lutniście i gitarzyście Jacques owi de Saint-Lucowi; Canaries z Concertus 9nus, które w rękopisie z Besançon określone jest jako La Muzette, Rondeau autorstwa lutnisty, teorbisty i gitarzysty barokowego Roberta de Viséego. Szczególnie interesująco wygląda Concertus 5tus, w którym występuje Courante Esaiasa Reusnera młodszego (zob. ilustracje 3 i 4). Choć najprawdopodobniej utwór ten został odpisany z druku do rękopisu, to jednak oba przekazy nie są całkowicie identyczne. Różnice można zauważyć już na samym początku, gdyż w druku Reusnera mł. występuje rytm punktowany w przedtakcie, natomiast w wersji rękopiśmiennej pojawiają się trzy równe ósemki. Oba warianty są jednak konsekwentnie realizowane, bo tak samo zapisane zostały przedtakty drugiej części utworu w obu przekazach. Poza drobnymi przekształceniami, jak widoczne jest to w takcie czwartym odnośnie do sposobu rytmicznej realizacji akordu, w pierwszej części nie ma poważniejszych zmian. W drugiej części w rękopisie zaznaczono petite reprise po ósmym takcie, a ciekawy problem widoczny jest w takcie drugim. W druku Reusnera mł. zapisany został powtórzony akord D-dur o wartości rytmicznej półnuty z zaznaczeniem realizacji techniką tiré et rabattre, natomiast w rękopisie skryptor wzmocnił funkcję harmoniczną toniki, rozbudowując akord G-dur. Konsekwencje tej zmiany wywołują inne prowadzenie głosów, więc przekazy zgodne są dopiero w piątym takcie tej części. Pozostałe odstępstwa, np. w zakresie realizacji rytmu, wynikają z konwencji przyjętej na początku kompozycji, zatem w części Courante Lichtensteigera z rękopisu PL-Wu RM 4139 znajduje się mniej fragmentów z rytmem punktowanym niż w utworze z druku Reusnera mł. Zakładając, że wariant utworu w rękopisie z krzeszowskiej kolekcji jest wierny intencji zapisu Lichtensteigera, można przypuszczać, że inspirował się on dziełami śląskiego lutnisty. Co ciekawe, w egzemplarzu druku Neue Lauten-früchte z berlińskiej Staatsbibliothek zachowały się odręczne dopiski Reusnera mł., które wskazują, że solowe utwory opracowywał on na obsadę kameralną, a z kolei wzorem dla niego były utwory François Dufaulta, na co zwrócił już wcześniej uwagę Tim Crawford Zob. E. Reusner mł., Neue Lauten-Früchte Allen dieses Instruments Liebhabern zur Ergötzlichkeit, Übung und Nutzen, mit besonderem Fleisseauff gesetzet und verleget, Berlin 1676, sygn. egz. D-B Mus. ms ; T. Crawford, The historical importance of François Dufault and his influence on musicians outside France, [w:] Luths et luthistesen Occident. Actes du colloque mai 1998, Paris 1999, s

11 Między recepcją a atrybucją Ilustracja 3. J.Ch. Lichtensteiger, Allemande, Courante, Sarabande i Bouree z Concertus 5tus. Reprodukcja rękopisu ze zbiorów Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie, sygn. PL-Wu RM 4139, f. 6v 7r. 175

12 176 Grzegorz Joachimiak Ilustracja 3. Cd.

13 Między recepcją a atrybucją 177 Ilustracja 4. E. Reusner mł., Allemande i Courante. Reprodukcja za: E. Reusner, Neue Lauten- -früchte, Berlin 1676, s. 21. Zapis z rękopisu PL-Wu RM 4139 również wskazuje na kameralną formę realizacji utworu, choć w obu wypadkach porównywane są partie wyłącznie na lutnię solo, gdyż nie odnaleziono dotąd zapisów w wersji kameralnej. Być może takie zapisy w ogóle nie powstały poza notatkami jak w egzemplarzu druku Reusnera, lecz grano utwór bezpośrednio z tabulatury lutniowej na zasadzie colla parte. Nie można też wykluczyć, że kompozycje Esaiasa Reusnera mł. były stosunkowo często wykonywane na dworze landgrafa Karla von Hessen-Kassel. Jego matką była Hedwiga Sophia von Brandenburg ( ), a jedną z jego sióstr Elisabeth Henriette von Hessen-Kassel ( ). W ostatnim zbiorze Reusnera zawierającym protestanckie chorały opracowane na lutnię w style brisé zamieszczona została w niektórych egzemplarzach dedykacja zarówno dla Hedwigi Sophii, jak i dla Elisabeth Henrietty, które Reusner mł. określił jako Meiner gnädigsten Fürstin und Frauen / Als auch Meiner gnädigsten Fürstin und Princessin (zob. ilustracja 5) 23. Umieszczenie utworu Reusnera mł. w ramach suity orkiestrowej Lichtensteigera można uważać za świadectwo uznania dla śląskiego lutnisty i autorytetu w sposobie posługiwania się idiomem style brisé, ale może być też widziane jako przykład recepcji czy wręcz popularności kompozycji Reusnera mł. na heskim dworze. Niewykluczone, że Lichtensteiger celowo skopiował utwór Reusnera mł., aby zyskać dodatkową aprobatę kompozycji wśród swoich mecenasów. Być może na podobnej zasadzie znalazły się w ramach cyklu jego utworów pojedyncze części zaczerpnięte 23 E. Reusner mł., Hundert Geistliche Melodien Evangelischer Lieder, Berlin [1678], sygn. egz. D-B SA 851 (zbiory zwrócone z Kijowa).

14 178 Grzegorz Joachimiak Ilustracja 5. Karta tytułowa wraz z dedykacją dla Hedwigi Sophii von Brandenburg i Elisabeth Henrietty von Hessen-Kassel. Reprodukcja za: E. Reusner mł., Hundert Geistliche Melodien Evangelischer Lieder, Berlin [1678], Staatsbibliothek zu Berlin Preußischer Kulturbesitz, zbiór dawnej Sing-Akademie zu Berlin.

15 Między recepcją a atrybucją 179 Ilustracja 5. Cd.

16 180 Grzegorz Joachimiak od innych kompozytorów, takie jak Bourée od Jacques a de Saint-Luca czy Canaries z La Muzette, Rondeau Roberta de Viséego. W kompozycjach Johanna Christopha Lichtensteigera zapisanych w całości w rękopisie PL-Wu RM 4139 części, które najprawdopodobniej nie są jego autorstwa (a na pewno utwór E. Reusnera mł.), nie różnią się pod względem stylu od pozostałych części w jego utworze. Jest to zatem przykład adaptacji stylu gry na lutni opartej na wzorach muzyki francuskich lutnistów XVII wieku, z wyraźnym jeszcze osadzeniem w konwencji łamanych akordów i rozwijającej się harmonii, której szczyt z techniką snucia motywicznego można obserwować w utworach Silviusa Leopolda Weissa. Utwory Lichtensteigera zawierają charakterystyczną fakturę muzyki lutniowej, z wykorzystaniem specyficznych dla tego instrumentu technik gry i sposobu ornamentacji, co wskazuje, że jest to twórczość wykształconego lutnisty, który w wysokim stopniu poznał idiom sztuki gry na lutni. Tym samym uznać można, że kompozycje Johanna Christopha Lichtensteigera powinny być porównywane do twórczości jemu współczesnych najlepszych lutnistów działających w Europie Środkowej z okresu przedweissowego, a więc przełomu XVII i XVIII wieku, czyli na przykład twórców koncertów lutniowych, takich jak Wenzel Ludwig von Radolt ( ) 24 czy Ferdinand Ignaz Hinterleithner 25. Nie są to zatem kompozycje drugiego sortu, lecz twórczość funkcjonująca zgodnie z najnowszym stylem gry na lutni w tym okresie, w którym kategoria kulturowej różnorodności nabierała coraz większego znaczenia 26. Jak wskazują wymienione konkordancje, kompozycje Lichtensteigera wprawdzie nie były tak znane jak dzieła jego rówieśników, ale cieszyły się zainteresowaniem zarówno w kręgach dworskich, jak i w klasztorach środkowej Europy. Szczególne znaczenie dla działalności Lichtensteigera mają jednak rękopisy tabulatur lutniowych z kolekcji cystersów z Krzeszowa, które stanowią podstawowe źródło informacji o twórczości tego kompozytora. sygn. A-GÖ ms. Lauten tabulatur Nr. 2 sygn. A-KR Ms. L 79 sygn. A-SEI Ms. bez sygn. Bibliografia Rękopisy muzyczne W.L. von Radolt, Die aller treieste, verschwigneste und nach so wohl fröhlichen als traurigen Humor sich richtende Freindin, Wien F.I. Hinterleitner, Lauthen Concert mit Violin, Bass: und Lauthen. Ihro Maij:, Wien E.G. Baron, Historisch-theoretische und practische Untersuchung des Instruments der Lauten, Nürnberg 1727, s Abrewiacje miejsc przechowywania wymienionych źródeł podano według nomenklatury przyjętej w RISM.

17 Między recepcją a atrybucją 181 sygn. CZ-Nrlk ms. Kk. 49 sygn. CZ-Nrlk ms. Kk.73 sygn. CZ-Pa Ms. RPI 504 sygn. CZ-Ps bez sygn. sygn. D-ROums. Mus. Saec. XVII sygn. F-B Ms sygn. GB-HAdolmetsch ms. II.B.2 sygn. PL-Wu RM 4137 sygn. PL-Wu RM 4139 sygn. PL-Wu RM 4140 sygn. PL-Wu RM 4141 sygn. S-Ssmf MMS 24 sygn. D-Dl Mscr.dresd.e.197 sygn. PL-WRu OR sygn. IV.F.267 Archiwalia Starodruki muzyczne Baron Ernst Gottlieb, Historisch-theoretische und practische Untersuchung des Instruments der Lauten, Nürnberg Hinterleitner Ferdinand Ignatius, Lauthen Concert mit Violin, Bass: und Lauthen. Ihro Maij:, Wien Radolt Wenzel Ludwig von, Die aller treieste, verschwigneste und nach so wohl fröhlichen als traurigen Humor sich richtende Freindin, Wien Reusner mł. Esaias, Hundert Geistliche Melodien Evangelischer Lieder, Berlin [1678]. Edycje muzyczne Reusner mł. Esaias, Neue Lauten-Früchte Allen dieses Instruments Liebhabern zur Ergötzlichkeit, Übung und Nutzen, mit besonderem Fleisseauff gesetzet und verleget, Berlin 1676, faksymile, posłowie Joachima Jaeneckego, Leipzig Rostocker Lautenmanuskripte II Mus. Saec. XVII : Ein Lautenbuch aus der Zeit um 1720 Universitätsbibliothek Rostock mit Werken von Gallot, Lichtensteiger, Losy, Weichenberger, Weiss u.a., red. Markus Lutz, Frankfurt am Main Silvius Leopold Weiss: Sämtliche Werke für Laute. Complete Works for Lute, Bd. 1 10, hrsg. von Douglas Alton Smith, Tim Crawford, Dieter Kirsch, Frankfurt am Main, Kassel Leksykografia muzyczna Eitner Robert, Biographisch-Bibliographisches Quellen-Lexikon der Musiker und Musikgelehrten der christlichen Zeitrechnung bis zur Mitte des neunzehnten Jahrhunderts, Bd. 6, Leipzig Gerber Ernst Ludwig, Neues historisch-biographisches Lexikon der Tonkünstler, Bd. 3, Leipzig 1813.

18 182 Grzegorz Joachimiak Literatura Apell David August von, Gallerie der vorzüglichsten Tonkünstler und merkwürdigen Musik=Dilettanten in Cassel von Anfang des 16ten Jahrhunderts bis auf gegenwärtige Zeiten. Ein Beytrag zur Hessischen Kunst=Geschichte, Kassel Baszak Joanna, Tabulatura lutniowa z Krzeszowa Mf jako zabytek Dolnego Śląska, praca magisterska, Akademia Muzyczna im. K. Lipińskiego we Wrocławiu, Wrocław Bielińska-Galas Ewa, The Composition of Johann Anton Losy in Lute Tablatures from Krzeszów, Musicology Today R. 1: Boetticher Wolfgang, Studien zur solistischen Lautenpraxis des 16. und 17. Jahrhunderts, praca habilitacyjna, niepubl., Berlin 1943 (Staatsbibliothek Preußischer Kulturbesitz zu Berlin). Bończuk-Dawidziuk Urszula, Jezierska Anna, Wojtyła Arkadiusz, Wykaz zawartości Akt Büschinga z lat ze zbiorów Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu, Hereditas Monasteriorum R. 3: Crawford Tim, New sources of the music of Count Losy, Journal of the Lute Society of America R. 15: Crawford Tim, The historical importance of François Dufault and his influence on musicians outside France, [w:] Luths et luthistesen Occident. Actes du colloque mai 1998, Paris Drożdżewska Agnieszka, Życie muzyczne na Uniwersytecie Wrocławskim w XIX i I połowie XX wieku. Edukacja muzyczna działalność naukowa ruch koncertowy, Wrocław Feldmann Fritz, Der Codex Mf aus dem Musikalischen Instituts bei der Universität Breslau. Eine paläographische und stilistische Beschreibung (w serii: Schriften des Musikalischen Instituts bei der Universität Breslau 2), Bd. 1 2, Breslau Herrmann Joachim, Klingendes Schlesien. Musikkultur vom Mittelalter bis zum Barock, Breslau-Deutsch Lissa Joachimiak Grzegorz, W sprawie identyfikacji repertuaru zaginionej tabulatury lutniowej Mf z kolekcji opactwa cystersów w Krzeszowie, Muzyka R. 58: 2013, nr 3. Joachimiak Grzegorz,»Casus«atrybucji utworów Carla Zedlacka z tabulatur lutniowych cystersów krzeszowskich w kontekście odnalezionych dokumentów archiwalnych, [w:] Tradycje śląskiej kultury muzycznej, red. Andrzej Wolański i zespół, t. 13, Wrocław Joachimiak Grzegorz, Liebster Gott wannwerd ich sterben. Recepcja kompozycji Daniela Vettera w repertuarze protestanckim i katolickim na przykładzie rękopiśmiennych tabulatur lutniowych cystersów krzeszowskich, referat wygłoszony na 44. Konferencji Muzykologicznej ZKP Muzykologia bez granic. Muzyka pogranicza, Wrocław, października 2015 r. (tekst w przygotowaniu do publikacji). Joachimiak Grzegorz, Rękopiśmienne tabulatury lutniowe z I połowy XVIII wieku ze zbiorów cystersów z Krzeszowa. Repertuar praktyka wykonawcza mecenat artystyczny, praca doktorska, wydruk komputerowy w Bibliotece Instytutu Muzykologii Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław Legl Frank, Between Grottkau and Neuburg: New Information on the Biography of Silvius Leopold Weiss, Journal of the Lute Society of America R. 31: Legl Frank, Zwischen Grottkau und Neuburg. Neues zur Biographie von Silvius Leopold Weiss, Die Laute. Jahrbuch der Deutschen Lautengesellschaft R. 4: Markuszewska Aneta, Festa i muzyka na dworze Marii Kazimiery Sobieskiej w Rzymie ( ), Wilanów Neemann Hans, Die Lautenistenfamilie Weiss, Archiv für Musikforschung R. 4: 1939.

19 Między recepcją a atrybucją 183 Rose Stephen, Daniel Vetter and the Domestic Keyboard Chorale in Bach s Leipzig, Early Music R. 33: 2005, nr 1. Schröder Karl-Ernst, Zum Trio A-dur BWV 1025, Bach-Jahrbuch R. 79: Vacca Francesca, Weiss in Rome ( ): First Archival Findings, Journal of the Lute Society of America R. 33: Vogl Emil, The Lute Music of Johann Anton Losy, Journal of the Lute Society of America R. 14: Volkmann Hans, Sylvius Leopold Weiss der Letzte Grosse Lautenist, Die Musik R. 6: 1906/1907, nr 17. Walter Rudolf, Erhaltung kirchenmusikalischer Bestände bei der Säkularisation in Schlesien 1810/1811, Jahrbuch der Schlesischen Friedrich-Wilhelms-Universität zu Breslau R. 27: Walter Rudolf, Musikgeschichte des Zisterzienserklosters Grüssau von Anfang des. 18 Jahrhunderts bis zur Aufhebung im Jahre 1810 (w serii: Musik des Ostens 15), Kassel Wilkowska-Chomińska Krystyna, Suita polska Telemanna, Muzyka R. 4: 1959, nr 2. Żak Jerzy, The Sobieskis in Silesia and in Rome: Weiss s First Royal Patrons, Journal of the Lute Society of America R. 33: Żak Jerzy, BWV 1025, ein Werk von Silvius Leopold Weiss und J.S. Bach?, referat wygłoszony na sympozjum Die Lautenmusik Johann Sebastian Bachs. Internationales Symposium der Hochschule für Künste Bremen vom November 2012, Brema 2012 (niepubl.). Between Reception and Attribution. Compositions by Esaias Reusner Junior and Jacques de Saint-Luc in the Works by Johann Christoph Lichtensteiger from Grüssau (Krzeszów) Cistercians Collection of Lute Tablatures Summary The only source which may indicate Johann Christoph Lichtensteiger as the author of lute works is the lute manuscript PL-Wu RM 4139 from the collection of Grüssau (Krzeszów) Cistercians which contains compositions for ensemble but only the lute part has survived. This manuscript allows us to attribute two suite cycles to J.Ch. Lichtensteiger. In musicological research so far, his name has appeared in the context of landgrave Karl von Hessen-Kassel s court where he probably met the Silesian lutenist Silvius Leopold Weiss twice. The story is connected with some assumptions concerning a competition between the musicians that was parodoxically finished in Lichtensteiger s favour. However, the sources of inspiration for Lichtensteiger s works are much more certain. They were compositions by the Flemish lutenist and guitarist Jacques de Saint-Luc and the Silesian lutenist Esaias Reusner junior. It may be supported by the found concordances to some parts of Lichtensteiger s compositions. One of the compositions ascribed to him by a scribe of the PL-Wu RM 4139 manuscript is an example of not only the attribution of the compositions but also the reception of other lutenists works which was quite common in the 17th and 18th

20 184 Grzegorz Joachimiak centuries. However, it is significantly interesting that the reception concerns one of the Silesian lutenist and the composition s attribution to Lichtensteiger is possible only thanks to the Silesian lute tablature manuscripts of Grüssau (Krzeszów) Cistercians.