Interdyscyplinarne Seminarium pt. Konflikty w gospodarowaniu przestrzenią i zasobami Ziemi

Transkrypt

1 Wydział Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego Centrum Studiów Polarnych (KNOW) Polskie Towarzystwo Geograficzne Oddział Katowicki Interdyscyplinarne Seminarium pt. Konflikty w gospodarowaniu przestrzenią i zasobami Ziemi STRESZCZENIA REFERATÓW red. Jarosław Badera 10 czerwca 2016 Wydział Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego Sosnowiec

2 Komitet Naukowy: Prof. dr hab. Marek Dutkowski (Uniwersytet Szczeciński) Prof. dr hab. Adam Idziak (Uniwersytet Śląski) Prof. dr hab. inż. Andrzej Kraszewski (Politechnika Warszawska) dr hab. Urszula Myga-Piątek (Uniwersytet Śląski) dr Jerzy Parusel (Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska) Prof. dr hab. inż. Elżbieta Pietrzyk-Sokulska (Instytut Gosp. Surowcami Mineralnymi i Energią, PAN) mgr Jolanta Prażuch (Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Katowicach) Prof. dr hab. Jerzy Runge (Uniwersytet Śląski) Prof. dr hab. Lesław Teper (Uniwersytet Śląski) Komitet Organizacyjny: Jarosław Badera przewodniczący Marta Chmielewska sekretarz Renata Dulias Adam Hibszer 1

3 Cel i tematyka seminarium Zasoby naturalne Ziemi (powietrze, woda, skały, gleby, świat roślin i zwierząt) od tysięcy lat są przedmiotem działalności gospodarczej, zaspokajającej potrzeby jednostek i całych społeczeństw. Efektywność ekonomiczna przedsięwzięć związanych z gospodarowaniem nimi powinna iść w parze z odpowiedzialnością społeczną i środowiskową, a zrównoważony rozwój na poziomie lokalnym i globalnym jest jednym z najważniejszych wyzwań współczesności. Każde przedsięwzięcie ingerujące w szeroko rozumiane środowisko wymaga zatem wnikliwej oceny uwarunkowań społeczno-środowiskowych. Dotyczy to w szczególności eksploatacji kopalin i zasobów wodnych, produkcji energii, utylizacji odpadów, procesów urbanizacji, kierunków rekultywacji i rewitalizacji, ustanawiania nowych form ochrony przyrody oraz szeregu innych sposobów gospodarowania przestrzenią i zasobami Ziemi. Zagadnienia te są tradycyjnie przedmiotem zainteresowania nauk o Ziemi, w tym także badań prowadzonych na WNoZ Uniwersytetu Śląskiego. Realizacja idei zrównoważonego rozwoju nie jest prosta, o czym świadczą różnego rodzaju konflikty społeczne. Są one związane z odmiennymi systemami wartości, przeciwstawnymi interesami poszczególnych grup interesariuszy oraz wieloma innymi przyczynami. W demokratycznym państwie konflikty tego typu wydają się nieuniknione, jednak nie są one w swojej istocie zjawiskiem negatywnym. Ścieranie się różnych opcji wymusza bowiem kompromis, uniemożliwiając przyjęcie rozwiązań skrajnych, zwykle niekorzystnych z punktu widzenia dobra publicznego. Tym niemniej dążyć należy do optymalizacji zarządzania zaistniałymi i prognozowanymi konfliktami, zwłaszcza poprzez deliberację w ramach dialogu społecznego oraz eliminację zjawisk patologicznych towarzyszących konfliktom. Znaczne zainteresowanie tematyką Seminarium świadczy, iż waga problemu i potrzeba szerokiej dyskusji w przedmiotowym zakresie zostały dostrzeżone. Uczestnicy i prelegenci przybyli z różnych regionów kraju i reprezentują środowiska naukowe, administrację rządową i samorządową, organizacje pozarządowe oraz przemysł. Stwarza to niepowtarzalną okazję do wymiany poglądów na temat przyczyn i mechanizmu konfliktów oraz doświadczeń i pomysłów w zakresie ich łagodzenia i szeroko rozumianej profilaktyki. Zdajemy sobie sprawę, że czas jest wystarczający zaledwie do zasygnalizowania wybranych zagadnień, mamy jednak nadzieję, że stanie się to wystarczającym impulsem do dalszego rozwoju teorii i praktyki, że zostaną nawiązane nowe kontakty, które zaowocują współpracą instytucjonalną i personalną dla dobra publicznego, zgodnie z ideą zrównoważonego rozwoju. Mamy też nadzieję, że proponowana formuła spotkania sprawdzi się i nasze Seminarium wpisze się już na stałe w kalendarz spotkań ludzi nauki, praktyki i wszystkich zainteresowanych pogłębianiem dialogu społecznego. W imieniu Komitetu Organizacyjnego 2

4 PROGRAM SEMINARIUM Rejestracja uczestników Otwarcie seminarium i Sesja plenarna (s. 123 im. E. Romera) Marek Dutkowski (Uniwersytet Szczeciński, WNoZ) Ogólna poszerzona typologia konfliktów społecznych na tle gospodarowania dobrami środowiskowymi Elżbieta Pietrzyk-Sokulska (IGSMiE PAN) Konflikty środowiskowe. Przyczyny i możliwości rozwiązań Przerwa kawowa Sesja panelowa Surowce mineralne (s. 123) Aleksander Lipiński (Uniwersytet Śląski, WPiA) Wydobywanie kopalin a obszarowe formy ochrony przyrody Janusz Kmiecik (Dolomit S.A.) Jak uniknąć konfliktu przestrzennego - przykład kopalni Chruszczobród Lech Poprawski, Mirosław Wąsik (Uniwersytet Wrocławski, IG), Mirosław Okińczyc (Akszak Consulting) Konflikty społeczne związane z ochroną i wydobywaniem kopalin - wybrane przykłady Wojciech Naworyta (AGH) O potrzebie weryfikacji krajowych zasobów węgla brunatnego ze względu na zagospodarowanie powierzchni nad złożami Krzysztof Galos, Alicja Kot-Niewiadomska (IGSMiE PAN), Jarosław Badera (Uniwersytet Śląski, WNoZ) Uwarunkowania środowiskowe i społeczne jako element metodologii wyznaczania złóż kopalin o znaczeniu publicznym w projekcie MINATURA 2020 Łukasz Trembaczowski (Uniwersytet Śląski, WNS) Subpolityka surowcowa w społeczeństwie światowego ryzyka Sesja panelowa W mieście i na wsi (s. 128) Adam S. Górski (Uniwersytet im. J. Kochanowskiego w Kielcach, IG) Tereny mieszkaniowe a procesy depopulacji w polskich miastach jako przykład współczesnych konfliktów w przestrzeni miejskiej Adam Hamerla (GIG, Zakład Ochrony Wód) Systemowe rozwiązania odbioru i oczyszczania ścieków komunalnych na terenach podmiejskich aspekty społeczne i środowiskowe Natalia Tomczewska-Popowycz (Uniwersytet Śląski, WNoZ) Obszary chronione miasta na terenie Bielska-Białej w świadomości uczniów szkół ponadgimnazjalnych Tomasz Noszczyk, Agnieszka Głowacka (Uniwersytet Rolniczy w Krakowie) Potencjalne konflikty społeczno-przestrzenne wywołane niekorzystną strukturą obszarów wiejskich i nieaktualną ewidencją gruntów i budynków 3

5 Dariusz Rakowski (Uniwersytet Szczeciński, WNoZ) Wykorzystanie obszarów wiejskich na potrzeby odnawialnych źródeł energii Jan M. Waga, Maria Fajer (Uniwersytet Śląski, WNoZ) Wiatraki na obszarach osuwiskowych nowa koncepcja w planowaniu przestrzennym? 13:45-14:30 Przerwa obiadowa Sesja plenarna W regionach (s. 123) Piotr Skubała (Uniwersytet Śląski, WBiOŚ) Sacrum czy profanum? Spór o przyszłość Puszczy Białowieskiej Barbara Osóch (Uniwersytet Szczeciński, WNoZ) Zróżnicowanie problemów społecznych i środowiskowych w rejonie Zalewu Szczecińskiego Agnieszka Latocha (Uniwersytet Wrocławski, IGiRR) Konflikty społeczno-środowiskowe w Sudetach (wybrane przykłady) Michał Sobala (PTG, Komisja Krajobrazu Kulturowego) Krajobrazowe skutki konfliktów w gospodarowaniu przestrzenią. Ujęcie historyczne na przykładzie Beskidu Śląskiego i Żywieckiego Karolina Kania (Uniwersytet Warszawski, WGiSR) Konflikty społeczno-środowiskowe a zagospodarowanie turystyczne na Île des Pins (Nowa Kaledonia) Przerwa kawowa Sesja plenarna ocena ryzyka, mediacje i inne zagadnienia (s. 123) Anicenta Bubak, Joanna Topuszczak (JARS Sp. z o.o.) Wykorzystanie oceny ryzyka zdrowotnego dla potrzeb opracowania opinii w sprawie terenów zanieczyszczonych Marta Putyra (Uniwersytet Śląski, WPiA) Normy sanitarne w zakresie zakładania cmentarzy Katarzyna Góralczyk (Akademia Krakowska) Pomiędzy tęsknotą a niezrozumieniem. Cmentarzyska dla zwierząt punktem zapalnym światopoglądowych konfliktów miejskiej społeczności lokalnej Marta Kolibabska, Katarzyna Skrzek (Ministerstwo Rozwoju) Mediacje metody polubownego rozwiązywania konfliktów w gospodarowaniu przestrzenią i zasobami Ziemi; szanse i zagrożenia na tle doświadczeń europejskich Grzegorz Frączek (Uniwersytet Śląski, Ośrodek Mediacji) Postępowanie mediacyjne w sprawach dotyczących inwestycji przemysłowych i infrastrukturalnych Podsumowanie i zakończenie Seminarium 4

6 STRESZCZENIA REFERATÓW ZAMIESZCZONE SĄ W KOLEJNOŚCI ALFABETYCZNEJ WEDŁUG NAZWISK AUTORÓW PEŁNE PUBLIKACJE UKAŻĄ SIĘ W JĘZ. ANGIELSKIM W RECENZOWANYM CZASOPIŚMIE Environmental & Socio-economic studies Nr 3 i 4/2016 oraz 1/2017 (DeGruyter) 5

7 Anicenta Bubak 1, Joanna Topuszczak 2 JARS Sp. z o.o., Dział Ekspertyz Środowiskowych WYKORZYSTANIE OCENY RYZYKA ZDROWOTNEGO DLA POTRZEB OPRACOWANIA OPINII W SPRAWIE TERENÓW ZANIECZYSZCZONYCH Zakup nieruchomości o nieznanej historii może wiązać się z ryzykiem nabycia terenu zanieczyszczonego. Zbywający nieruchomość powinien udzielać informacji kupującemu na temat wszelkich wad prawnych. W praktyce, dochodzenie roszczeń odbywa się już po zakończeniu transakcji, na drodze postępowania sądowego. Strony sporu w celu udowodnienia swoich racji mogą wykorzystywać analizę stężeń substancji zanieczyszczających w glebie lub gruncie. Dodatkowym narzędziem dostarczającym argumentów w sprawie jest ocena ryzyka zdrowotnego. Zastosowanie tej metody pozwala na określenie wpływu zanieczyszczeń występujących w glebie lub gruncie na zdrowie potencjalnych osób, które mogą przebywać na terenie przedmiotowej nieruchomości. Ocenę wykonuje się najczęściej ze względu na docelowy sposób zagospodarowania terenu. Metoda oceny ryzyka zdrowotnego pozwala zastosować wiele scenariuszy narażenia. W analizowanym przypadku, w związku z mieszkaniowym wykorzystaniem terenu rozważano kilka możliwych scenariuszy narażenia: 1. narażony mieszkaniec osoba dorosła, 2. narażony mieszkaniec dziecko, 3. narażony użytkownik terenu rekreacyjnego osoba dorosła, 4. narażony użytkownik terenu rekreacyjnego dziecko 5. narażony pracownik budowlany w czasie przekopywania terenu osoba dorosła. Brano pod uwagę narażenie na substancje o działaniu toksycznym (nie-kancerogenne) oraz działające rakotwórczo (kancerogennie). Wyniki oceny ryzyka zdrowotnego porównano także z wartościami granicznymi określonymi dla gruntów z grupy B zaliczonych do użytków rolnych z wyłączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod rowami, gruntów leśnych oraz zadrzewionych i zakrzewionych, nieużytków, a także gruntów zabudowanych i zurbanizowanych z wyłączeniem terenów przemysłowych, użytków kopalnianych oraz terenów komunikacyjnych według rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów jakości gleby oraz standardów jakości ziemi (Dz. U. Nr 165, poz.1359). 1 a.bubak@jars.pl 2 j.topuszczak@jars.pl 6

8 Marek Dutkowski 3 Uniwersytet Szczeciński, Wydział Nauk o Ziemi, Katedra Badań Miast i Regionów OGÓLNA POSZERZONA TYPOLOGIA KONFLIKTÓW ŚRODOWISKOWYCH Konflikty środowiskowe jako specyficzna odmiana konfliktów społecznych można porządkować i grupować korzystając z różnych kryteriów. W referacie proponuje się ich ogólną typologię opartą na koncepcji autorskiej opublikowanej w roku 1995, poszerzoną o nowe obserwacje i ustalenia nauk społecznych. Wyróżnia się cztery rodzaje konfliktów środowiskowych: przekonań, interesów, wartości oraz emocji. Badane empirycznie konflikty należą do jednego rodzaju lub, znacznie częściej, zawierają składniki kilku, a nawet wszystkich z nich. Poszerzenie dotychczasowej typologii o konflikty emocji należy odróżniać od powszechnego zjawiska emocjonalizacji konfliktów społecznych, w tym konfliktów środowiskowych. Każdy z tych czterech rodzajów powiązany jest z odpowiednim podsystemem środowiska życia człowieka, podsystemem funkcjonalnym społeczeństwa oraz sposobem pojmowania przyrody. Strony i uczestnicy konfliktów na tle korzystania z dóbr środowiskowych posiadają uświadomione lub nieuświadomione przekonania co do ich stanu, związane z nimi interesy, nadawane im wartości oraz wywoływane przez nie emocje. Omówione zostaną specyficzne cechy poszczególnych rodzajów konfliktów środowiskowych, oraz ich kombinacji, a także potencjalne możliwości zapobiegania im, łagodzenia i rozwiązywania. Na trzech przykładach konfliktów społecznych: (1) na tle dalszego wydobycia węgla kamiennego w Polsce, (2) na tle lokalizacji farm wiatrowych, (3) na tle ochrony wilka, przedstawiona zostanie przydatność proponowanej typologii w badaniach empirycznych. 3 marek.dutkowski@univ.szczecin.pl 7

9 Grzegorz Frączek 4 Uniwersytet Śląski w Katowicach, Ośrodek Mediacji Fundacji WPiA Facultas Iuridica" POSTĘPOWANIE MEDIACYJNE W SPRAWACH DOTYCZĄCYCH INWESTYCJI PRZEMYSŁOWYCH I INFRASTRUKTURALNYCH Postępowanie mediacyjne stwarza stronom możliwość rozwiązania zaistniałego między nimi sporu w drodze ugody zawieranej przed mediatorem. Jest to alternatywna do klasycznego postępowania sądowego. W drodze mediacji mogą być rozwiązywane wszelkie spory o charakterze cywilnym i gospodarczym, w których dopuszczalne jest zawarcie ugody. Prowadzenie inwestycji przemysłowych i infrastrukturalnych niejednokrotnie generuje sytuacje sporne między stronami. Jednym ze źródeł powstałego między stronami sporu może być nieprawidłowo sporządzona dokumentacja geologiczno-inżynierska, bądź błędna opinia geotechniczna. Kolejna grupa przyczyn sporów najczęściej związana jest z koniecznością wykonania określonych prac dodatkowych, które nie zostały przewiedziane na etapie podpisywania umowy o kompleksową realizację inwestycji, bądź umowy o roboty budowlane. Sytuacje sporne mogą zaistnieć między stronami także już podczas realizacji określonej inwestycji. Podkreślenia wymaga, że przedsięwzięcia inwestycyjne są z reguły bardzo skomplikowane pod względem technicznym oraz często wymagają zaangażowania wielu wyspecjalizowanych podwykonawców. Zaistnienie wyżej wskazanych przyczyn może spowodować, że określona inwestycja nie zostanie zrealizowana w terminie przewidzianym w umowie zawartej między stronami. Taka sytuacja co do zasady rodzi konieczność zapłaty tzw. kary umownej, której zastrzeganie jest cechą charakterystyczną tego typu kontraktów. Niejednokrotnie finansowy poziom kar umownych przekracza wartość niewykonanego zakresu prac określonych w umowie łączącej strony. W takiej sytuacji, wykonawca ma prawo żądać ich zmniejszenia (tzw. miarkowanie kary umownej). Podczas posiedzenia mediacyjnego strony mogą podjąć próbę wypracowania kompromisu w tym zakresie. W wyniku ugody zawartej w drodze mediacji najczęściej dochodzi do zminimalizowana wysokości naliczonych kar umownych, bądź stosowane są rozwiązania alternatywne. Zasadniczym atutem prowadzenia postępowania mediacyjnego dotyczącego procesów inwestycyjnych jest to, że strony mogą w krótkim czasie przy udziale fachowego mediatora osiągnąć satysfakcjonujące porozumienie (ugodę), które następnie zatwierdzane jest przez sąd. 4 gfraczek@mediatorzy.com.pl 8

10 Krzysztof Galos 5, Alicja Kot-Niewiadomska 6 Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energią PAN, Pracownia Polityki Surowcowej Jarosław Badera 7 Uniwersytet Śląski w Katowicach, Wydział Nauk o Ziemi, Katedra Geologii Stosowanej Uwarunkowania środowiskowe i społeczne jako element metodologii wyznaczania złóż kopalin o znaczeniu publicznym w projekcie MINATURA 2020 Celem projektu MINATURA 2020, finansowanego przez Komisję Europejską w ramach programu Horyzont 2020, jest opracowanie metodologii wyznaczania złóż kopalin o znaczeniu publicznym na poziomie Unii Europejskiej, kraju i określonego regionu. Zgodnie z założeniami projektu, eksploatacja złóż kopalin ma kluczowe znaczenie dla zaspokojenia potrzeb surowcowych w sposób zrównoważony. Osiągnięcie tego celu wymaga jednak akceptacji lokalnej społeczności dla możliwości prowadzenia poszukiwań i eksploatacji tych złóż, bez uszczerbku dla potrzeb obecnych i przyszłych pokoleń. Tym samym, potencjał możliwych do eksploatacji niezagospodarowanych (w tym zaniechanych) złóż kopalin powinien zostać oceniony również w kontekście uwarunkowań przestrzennych, środowiskowych i społecznych. Metodologia wyznaczania złóż kopalin o znaczeniu publicznym powinna opierać się na zestawie kryteriów uwzględniających w pierwszej kolejności wielkość zasobów, jakość kopaliny i geologiczno-górnicze warunki jej zalegania. W kolejnym etapie dostępność złóż o największym potencjale powinna zostać zweryfikowana w kontekście istniejących uwarunkowań środowiskowych i przestrzennych, a także społecznych. Istnienie określonych form ochrony poszczególnych elementów środowiska przyrodniczego, jak również istniejąca infrastruktura i zabudowa, mogą wykluczyć dostępność do przyszłej eksploatacji niektórych złóż lub ich fragmentów. W określonych przypadkach pochodną konfliktów środowiskowych i przestrzennych może stać się również brak akceptacji dla działalności górniczej ze strony lokalnej społeczności. Jak się wydaje, poziom akceptacji zależy również od czynników społeczno-ekonomicznych, takich jak charakter lokalnego rynku pracy, struktura dochodów gminy i jej mieszkańców, jak też od wskaźników demograficznych. 5 Krzysztof.galos@min-pan.krakow.pl 6 a.kn@min-pan.krakow.pl 7 jaroslaw.badera@us.edu.pl 9

11 Adam Sebastian Górski 8 Uniwersytet im. Jana Kochanowskiego w Kielcach, Instytut Geografii TERENY MIESZKANIOWE A PROCESY DEPOLOPULACJI W POLSKICH MIASTACH JAKO PRZYKŁAD WSPÓŁCZESNYCH KONFLIKTÓW W PRZESTRZENI MIEJSKIEJ We współczesnym świecie miasto, jego przestrzeń staje się jednym z najważniejszych obiektów badań przez różne dyscypliny naukowe. Miasto ze względu na złożoność płaszczyzn, które je tworzą, staje się miejscem konfliktów. Przenikanie się działalności człowieka i uwarunkowań środowiska naturalnego jest jednym z podstawowych konfliktów w przestrzeni miejskiej. Przykładem wielopłaszczyznowych zależności, które możemy obserwować w mieście, jest wzrost powierzchni terenów mieszkaniowych oraz ich wpływ na środowisko naturalne. Należy jednak zwrócić uwagę, iż przy stałym wzroście terenów mieszkaniowych w polskich miastach obserwuje się proces ich depopulacji i rozwój stref podmiejskich (suburbanizacja). Proces depopulacji wpływa na zwiększenie kosztów funkcjonowania miast czy też gmin, w których to zjawisko występuje. Nieracjonalna gospodarka gruntami powoduje zmiany w krajobrazie i przekształcanie terenów rolniczych na budowlane. Sama delimitacja przestrzeni miejskiej staje się coraz trudniejsza w wyniku procesu suburbanizacji oraz powiązań funkcjonalnych jednostek osadniczych, które często wykraczają poza podział administracyjny. Tym samym konflikt przestrzenny obejmuje już nie tylko przekształcenia funkcjonalne obszarów i wpływu na środowisko naturalne, ale dotyczy także ekonomicznej efektywności funkcjonowania miast i gmin. Konflikty w przestrzeni miejskiej są jednym z elementów zarządzania miastem. Są one konsekwencją zogniskowania na danym obszarze wielu płaszczyzn (nie tylko w aspekcie funkcjonowania człowieka, ale także jego otoczenia), które przenikają się na różnym poziomie (od poszczególnych jednostek, poprzez zbiorowości czy całą populację miasta). Przykład terenów mieszkaniowych oraz procesu depopulacji w polskich miastach jest odzwierciedleniem złożoności i wieloaspektowości konfliktów w gospodarowaniu przestrzenią w Polsce. 8 gorski.adam.sebastian@gmail.com 10

12 Adam Hamerla 9 Główny Instytut Górnictwa, Zakład Ochrony Wód SYSTEMOWE ROZWIĄZANIA ODBIORU I OCZYSZCZANIA ŚCIEKÓW KOMUNALNYCH NA TERENACH PODMIEJSKICH ASPEKTY SPOŁECZNE I ŚRODOWISKOWE Powierzchnia terenów zurbanizowanych w Polsce oraz liczba mieszkańców je zamieszkujących ulega ciągłym zmianom przy jednoczesnym przeniesieniu części funkcji miejskich na obrzeża i tereny podmiejskie. Struktura sieci osadniczej, charakteryzująca się wyższym stopniem rozproszenia niż w większości krajów europejskich, powoduje wzrost zarówno gospodarczych jak i środowiskowych kosztów obsługi mieszkańców m. in. w zakresie inżynierii komunalnej. Wzrost kosztów obciąża zarówno jednostki samorządowe, jak i mieszkańców nie tylko terenów nowo urbanizowanych. Skutkuje to nie tylko obciążeniem budżetu, ale również obniżeniem jakości świadczenia usług i istniejącej infrastruktury na terenach miejskich. Efektem podrażania kosztów usług odprowadzania i oczyszczania ścieków jest spadek gotowości użytkowników do przyłączania nieruchomości do zbiorczego systemu. Skutkuje to również wydłużaniem czasu uzyskania efektu ekologicznego deklarowanego na etapie planowania i wdrażania inwestycji infrastrukturalnych. Drogą do spełnienia oczekiwań mieszkańców, zapewnienia odpowiedniego poziomu życia i obsługi w aspekcie gospodarki wodno-ściekowej, a zarazem zapewnienie odpowiedniego poziomu ochrony środowiska przyrodniczego jest wdrożenie zintegrowanego planowania przestrzeni uwzględniającego uwarunkowania zlewniowe oraz systemowe podejście do rozwoju gospodarki wodno-ściekowej. Pożądanym jest opracowanie i wdrożenie w jak najkrótszym czasie metod planowania rozwoju miast, które umożliwią zintegrowanie zasad zlewniowego gospodarowania wodami i planowania ładu przestrzennego oraz zapewniających odpowiedni poziom obsługi mieszkańców przy jednoczesnej racjonalizacji kosztów. Konieczna jest współpraca podmiotów zarządczych oraz koordynacja działań w zakresie porządkowania gospodarki ściekowej, uwzględniająca m.in. uwarunkowania przyrodnicze do lokalizacji alternatywnych rozwiązań oczyszczania ścieków komunalnych, mogących stanowić ważną i w pełni wartościową część tego systemu. W artykule przedstawione zostały uwarunkowania prowadzenia gospodarki ściekowej na terenach podmiejskich wraz z modelowym podejściem do planowania i wdrażania różnych rozwiązań odbioru i oczyszczania ścieków umożliwiających zapewnienie odpowiedniego stopnia redukcji stopnia zanieczyszczeń odprowadzanych do środowiska. Ponadto wskazane zostały wzajemne powiązania obszarów zarządzania obszarami miejskim, narzędzia wspomagające podejmowanie decyzji oraz ich rola w programowaniu gospodarki wodno-ściekowej. 9 ahamerla@gig.katowice.pl 11

13 Karolina Kania 10 Uniwersytet Warszawski, Wydział Geografii i Studiów Regionalnych, Zakład Geografii Regionalnej Świata KONFLIKTY SPOŁECZNO-ŚRODOWISKOWE A ZAGOSPODAROWANIE TURYSTYCZNE NA ÎLE DES PINS (NOWA KALEDONIA) Nowa Kaledonia, położona na Południowym Pacyfiku, od 1853 roku pozostaje pod władzą rządu francuskiego (najpierw jako kolonia, następnie po II wojnie światowej jako terytorium zamorskie, wreszcie jako zbiorowość sui generis w procesie postępowej dekolonizacji ). Chociaż gospodarka tego terytorium opiera się głównie na wydobyciu niklu, w przypadku Île des Pins to turystyka odgrywa kluczową rolę. Współczesne zagadnienia związane z rozwojem przemysłu turystycznego na wyspie należy odnieść do bardzo szczególnego kontekstu politycznego, społecznego i kulturowego. Walka Kanaków o niepodległość, przywiązanie do tradycji i zwyczajów wynikających z prawa zwyczajowego, postępowa dekolonizacja archipelagu kwestie te należy rozpatrywać w szerszym kontekście sytuacji kolonialnej/postkolonialnej. Melanezyjska Île des Pins na Południowym Pacyfiku, to niezaprzeczalnie turystyczny raj, tak często obecny w wyobrażeniowym świecie turystów. Przejrzyste wody Morza Koralowego, plaże z białym piaskiem, palmy i przyjemny klimat sprawiają, że jest to główny kierunek turystów udających się na Nową Kaledonię. Kunié autochtoni stanowiący 95% mieszkańców wyspy, wciąż starają się oprzeć masowej turystyce, która jest jednak ich głównym źródłem zarobku. Rozwój turystyki na Île des Pins ma duży wpływ na zmianę stylu życia lokalnej społeczności, która konfrontowana jest z różnymi systemami wartości. Z jednej strony tradycyjne wartości i zwyczaje są nadal bardzo ważne dla Kunié, którzy praktykują je w codziennym życiu. Jednocześnie, mając do czynienia ze zjawiskiem globalizacji, mieszkańcy Île des Pins dążą do znalezienia równowagi pomiędzy swoimi tradycjami oraz rozwojem działalności turystycznej. Co kryje się za kulisami działalności turystycznej mieszkańców tej małej wyspy, która wciąż jest zależna od Francji? Jakie są przyczyny konfliktów związanych z rozwojem turystyki na wyspie? W trakcie wystąpienia, odnosząc się do badań terenowych przeprowadzonych na Nowej Kaledonii jesienią 2014 oraz wiosną 2016 roku, omówię uwarunkowania zagospodarowania turystycznego Île des Pins oraz przyjrzę się dokładniej zagadnieniom związanym z prawem zwyczajowym oraz ziemiami zwyczajowymi, na których działalność turystyczna ma miejsce, a także problemom, jakie z tej działalności wynikają. 10 kania.kar@gmail.com 12

14 Janusz Kmiecik 11 PPUH "Dolomit" Kopalnia Ząbkowice S.A. JAK UNIKNĄĆ KONFLIKTU PRZESTRZENNEGO PRZYKŁAD KOPALNI CHRUSZCZOBRÓD Przed przystąpieniem do podjęcia jakichkolwiek działań związanych z zamiarem uruchomienia inwestycji górniczej należy dokonać pełnej oceny lokalnych i środowiskowych uwarunkowań dotyczących przedmiotowego złoża. Przy podejmowaniu decyzji niezbędne jest uzyskanie informacji, jakie stosunki własnościowe dotyczą okolicznych gruntów, czy dla danego terenu istnieje Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego i czy uwzględnia on udokumentowane złoże, jakie są możliwości wprowadzania zmian lub opracowania nowego planu. Konieczne jest przeprowadzenie wstępnych rozmów z władzami samorządowymi, co do zamierzeń inwestycyjnych, w celu uzyskania opinii lub stanowiska w przedmiotowej sprawie. W uzasadnieniu należy zapoznać radnych z zakresem planowanej inwestycji, sposobem i metodą prowadzonego wydobycia i przetwórstwa, wreszcie oceną oddziaływania na środowisko w oparciu o opracowany raport. Konsultacje z miejscową ludnością w rejonie planowanej inwestycji powinny uwzględniać w szczególności środowiska opiniotwórcze. W prowadzonych rozmowach z zainteresowanymi gremiami należy opierać się na faktach i konkretach dotyczących całokształtu planowanego przedsięwzięcia. Istnieje potrzeba sprecyzowania korzyści dla całej społeczności lokalnej i perspektyw rozwoju miasta, gminy lub powiatu we wszystkich aspektach życia mieszkańców. Także kierunki rekultywacji po zakończeniu eksploatacji muszą uwzględniać sugestie władz samorządowych oraz opinię publiczną. Opisane zasady zobrazowano na przykładzie rozpoczętego niedawno wydobycia dolomitu w kamieniołomie Chruszczobród w gminie Łazy (woj. śląskie). Zaczęło się niełatwo mieszkańcy byli przeciwni nowej kopalni, a władze sceptyczne. Po około 1,5 roku wszyscy byli na tak i dziś inwestycja realizowana jest bez przeszkód. 11 prezes@dolomit.com.pl 13

15 Marta Kolibabska 12 Ministerstwo Rozwoju, Departament Prawny Katarzyny Skrzek 13 Ministerstwo Rozwoju, Departament Doskonalenia Regulacji Gospodarczych MEDIACJE METODA POLUBOWNEGO ROZWIĄZYWANIA KONFLIKTÓW W GOSPODAROWANIU PRZESTRZENIĄ I ZASOBAMI ZIEMI. SZANSE I ZAGROŻENIA NA TLE DOŚWIADCZEŃ EUROPEJSKICH Realizacji inwestycji przemysłowych i infrastrukturalnych w sposób nieunikniony towarzyszy konflikt. Od umiejętności przewidzenia skali tego konfliktu oraz rozwiązania go w sposób tworzący wartość dodaną zarówno dla inwestora, jak i lokalnych społeczności, zależy nie tylko czas realizacji inwestycji ale niejednokrotnie także sama możliwość rozpoczęcia tej inwestycji. W proponowanym referacie przedstawimy specyfikę konfliktów związanych z gospodarowaniem przestrzenią i zasobami Ziemi, określanych w literaturze jako konflikty społeczno-przestrzenne, konflikty funkcjonalne czy po prostu konflikty w gospodarowaniu dobrami środowiskowymi. Zastanowimy się nad skutecznością ich rozwiązywania w drodze mediacji. Jako że seminarium będzie także przyczynkiem do dyskusji na temat potencjalnego instrumentarium systemowego w zakresie rozwiązywania konfliktów społeczno-przetrzennych, w referacie przedstawimy regulacje obowiązujące w porządkach prawnych tych państw UE, które wypracowały rozwiązania w opisywanym zakresie (na przykładzie Austrii i Niemiec). Opierają się one na partycypacyjnym udziale lokalnej społeczności w procesie decyzyjnym dotyczącym lokalizacji i kształtu inwestycji (realizowanym w szczególności poprzez konsultacje, stosowanie narzędzi mediacyjnych, moderowanie). Zobrazujemy je doświadczeniami tych Państw, w radzeniu sobie z konfliktami społecznymi towarzyszącymi konkretnym inwestycjom infrastrukturalnym. Referat będzie także omawiał przykłady dialogu obywatelskiego z wykorzystaniem mediacji i innych alternatywnych metod rozwiązywania sporów, prowadzonego przez polskie organy i instytucje. Zastanowimy się nad ewentualną potrzebą wprowadzenia do polskiego porządku prawnego nowych rozwiązań, ułatwiających osiągnięcie porozumienia między grupami interesariuszy tworzącymi się wokół przedsięwzięć związanych z gospodarowaniem zasobami naturalnymi Ziemi. 12 Marta.Kolibabska@mr.gov.pl 13 Katarzyna.Skrzek@mr.gov.pl 14

16 Agnieszka Latocha 14 Uniwersytet Wrocławski, Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego KONFLIKTY SPOŁECZNO-ŚRODOWISKOWE W SUDETACH (WYBRANE PRZYKŁADY) W okresie powojennym na wielu obszarach w Sudetach zaznaczył się proces renaturalizacji. Po pierwsze, był on efektem stałego odpływu mieszkańców i stopniowego zaniku sieci osadniczej, zwłaszcza w górskich terenach wiejskich. Po drugie, wynikał on także z postępującego zaniechania działalności gospodarczej: nieodrodzenia się wielu działalności po II wojnie światowej, nasilającego się porzucania gruntów ornych, stopniowego upadku lokalnego przemysłu oraz likwidacji Państwowych Gospodarstw Rolnych w latach 90. XX w. Środowisko przyrodnicze i krajobraz ulegały szybkim przemianom, przede wszystkim wskutek spontanicznie rozwijającej się wtórnej sukcesji roślinnej na nieużytkowane tereny. W efekcie w regionie ukształtowało się wiele obszarów cennych przyrodniczo i krajobrazowo, objętych obecnie różnymi formami ochrony przyrody. Jednak dalsze zmiany polityczno-ekonomiczne i społeczne w kraju doprowadziły do ponownego nasilenia antropopresji w Sudetach w ostatnich kilkunastu latach. Podejmowane są nowe lub intensyfikowane są wcześniejsze funkcje gospodarcze regionu, co w wielu przypadkach prowadzi do rozwoju konfliktu pomiędzy celami ochrony przyrody i krajobrazu, dobrobytem mieszkańców, działaniami władz samorządowych oraz interesami przedsiębiorców i inwestorów. Celem pracy jest przedstawienie wybranych przykładów konfliktów przestrzennych, jakie miały miejsce w ostatnich latach w Sudetach oraz wskazanie obszarów zagrożeń walorów przyrodniczych i krajobrazowych wskutek antropopresji. Prezentowane przykłady dotyczą najważniejszych kierunków działań gospodarczych w regionie, które budzą najwięcej kontrowersji. Obejmują one następujące zagadnienia: 1) rozwój turystyki, w tym rozbudowa infrastruktury narciarskiej (Czarna Góra/Sienna, Zieleniec, Międzygórze, Karkonosze); 2) rozwój nowego budownictwa letniskowego, pensjonatowego i hotelowego (m.in. Krowiarki, Lasówka, Karpacz); 3) wznowienie lub intensyfikacja działalności eksploatacyjnej w licznych kamieniołomach (m.in. konflikty w Rybnicy Leśnej i Wojcieszowie); 4) projekty budowy farm wiatrowych (Pogórze Izerskie, pogranicze polsko-czeskie/ziemia kłodzka). Prezentowane konflikty dotyczą różnych zagadnień, zarówno zagrożeń walorów krajobrazowych, utraty cennych gatunków i różnorodności biologicznej, jak i pogorszenia się warunków życia mieszkańców. 14 agnieszka.latocha@uwr.edu.pl 15

17 Aleksander Lipiński 15 Uniwersytet Śląski w Katowicach, Wydział Prawa i Administracji, Katedra Prawa Górniczego i Ochrony Środowiska WYDOBYWANIE KOPALIN A OBSZAROWE FORMY OCHRONY PRZYRODY Złoża kopalin są elementami środowiska, których wykorzystywanie stanowi niezbędną przesłankę rozwoju gospodarczego, a jednocześnie negatywnie wpływa na pozostałe składniki środowiska. Rozmieszczenie złóż jest nierównomierne, co w konsekwencji staje się źródłem wielu konfliktów. Przykładem mogą być tzw. obszarowe oraz indywidualne formy ochrony przyrody. Do form ochrony obszarowej zaliczono parki narodowe, rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu oraz obszary Natura Stanowiące konsekwencje ich ustanowienia rygory ochronne albo wyraźnie zabraniają wydobywania znajdujących się tam złóż kopalin, albo co najmniej ograniczają możliwość podejmowania takiej działalności. Za sprawą niestarannej techniki legislacyjnej ustalenie szczegółów nasuwa jednak sporo wątpliwości, zwłaszcza że niektóre z tych zakazów obowiązują z mocy samego prawa, niektóre zaś są ustanawiane aktami tworzącymi dane formy ochrony przyrody. Nieco mniejsze znaczenie ma ten problem w odniesieniu do indywidualnych form ochrony przyrody, tj. pomników przyrody, stanowisk dokumentacyjnych, użytków ekologicznych oraz zespołów przyrodniczo-krajobrazowych. Odrębnym problemem jest odpowiedź na pytanie, jak w istocie kształtują się granice przestrzenne wspomnianych form ochrony, a zwłaszcza czy ich istnienie powoduje również ograniczenia w odniesieniu do złóż kopalin znajdujących się we wnętrzu skorupy ziemskiej, pod powierzchnią nieruchomości objętych wspomnianymi formami ochrony. Odrębnym problemem są wreszcie obszary Natura Co prawda obowiązujący w ich granicach reżim ochronny nie przewiduje bezwzględnego zakazu wydobywania kopalin, jednakże jest on wyznaczony przy użyciu wyjątkowo nieprecyzyjnych i uznaniowych przesłanek. Warto także wspomnieć, że do chwili obecnej nie utworzono w Polsce ani jednego obszaru siedliskowego. Co prawda zakazy, jakie ustawa wiąże z istnieniem obszarów Natura 2000 stosuje się odpowiednio do obszarów siedliskowych znajdujących się w fazie tworzenia, tyle że mechanizmy te trudno pogodzić ze standardami praworządności. 15 aleks@pro.onet.pl 16

18 Wojciech Naworyta 16 Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie, Wydział Górnictwa i Geoinżynierii, Katedra Górnictwa Odkrywkowego O POTRZEBIE WERYFIKACJI POLSKICH ZASOBÓW ZŁÓŻ WĘGLA BRUNATNEGO ZE WZGLĘDU NA ZAGOSPODAROWANIE POWIERZCHNI Polska jest krajem zasobnym w węgiel brunatny. Pod względem powierzchni rejony występowania tej kopaliny zajmują łącznie ok. 22% powierzchni kraju. Geologiczne bilansowe zasoby polskich złóż węgla brunatnego szacuje się na poziomie 22,6 mld Mg, jednak w większości (75%) stopień ich rozpoznania nie upoważnia do dokładnej ilościowej oceny ich zasobów. Niezależnie od tego ilość węgla brunatnego w polskich złożach umożliwia, przynajmniej teoretycznie, eksploatację i produkcję energii na dotychczasowym poziomie przez co najmniej 200 lat. Jest to jedyny surowiec krajowy, na bazie którego można oprzeć bezpieczeństwo energetyczne kraju również w przyszłości. Ze względu na stosowaną, w znakomitej większości kopalń, odkrywkową technikę wydobywania węgla brunatnego, rzeczywista ilość dostępnej do wydobycia kopaliny zależy nie tylko od właściwości samego złoża, ale w znacznej mierze od sposobu zagospodarowania powierzchni terenu nad złożem, jak również od wrażliwości środowiska w otoczeniu przyszłej kopalni. Po dokładniejszej analizie można stwierdzić, że ze względu na zagospodarowanie terenu nad złożami oraz ich wartość ekologiczną tylko nieliczne z udokumentowanych złóż nadają się rzeczywiście do eksploatacji. W tym kontekście te złoża, których eksploatacja mimo niekwestionowanego wpływu na środowisko nie zagraża wartościowym jego zasobom, powinny podlegać szczególnej ochronie pod kątem ich przyszłej eksploatacji, szczególnie przed niefrasobliwą zabudową, która w przyszłości mogłaby uniemożliwić ich zagospodarowanie. W artykule przeanalizowano przyczyny konfliktów jakie występują w procesie górniczego zagospodarowania złóż. Przedstawiono kilka przykładów krajowych złóż, które zdaniem autora ze względu na konflikt wynikający z zagospodarowania przestrzeni należałoby wykreślić z bilansu zasobów ponieważ ich eksploatacja jest mało prawdopodobna. Utrzymywanie takich złóż w bilansie i posługiwanie się wielkimi liczbami w kontekście oceny bazy zasobowej prowadzi do nieuzasadnionego poczucia bogactwa, co w konsekwencji nie skłania do ochrony tych złóż, które rzeczywiście mogą być w niedalekiej przyszłości przedmiotem racjonalnej eksploatacji. 16 naworyta@agh.edu.pl 17

19 Tomasz Noszczyk 17 Uniwersytet Rolniczy w Krakowie, Wydział Inżynierii Środowiska i Geodezji, Katedra Gospodarki Przestrzennej i Architektury Krajobrazu Agnieszka Głowacka 18 Uniwersytet Rolniczy w Krakowie, Wydział Inżynierii Środowiska i Geodezji, Katedra Geodezji Rolnej, Katastru i Fotogrametrii POTENCJALNE KONFLIKTY SPOŁECZNO-PRZESTRZENNE WYWOŁANE NIEKORZYSTNĄ STRUKTURĄ OBSZARÓW WIEJSKICH I NIEAKTUALNĄ EWIDENCJĄ GRUNTÓW I BUDYNKÓW Obecna struktura przestrzenna obszarów wiejskich, szczególnie południowej Polski, nie należy do najlepszych. Gospodarstwa są bardzo rozdrobnione i rozproszone składają się z dużej liczby działek o niewielkiej powierzchni, które w dodatku są położone w sporej odległości od siedziby gospodarstwa. Jednocześnie ewidencja gruntów i budynków zwana też katastrem nieruchomości, będąca podstawą wielu kluczowych dziedzin życia, jest w Polsce nieaktualna. Ten państwowy rejestr prowadzony przez starostów, będący przykładowo podstawą naliczania podatków od nieruchomości, powinien być wiarygodny i systematycznie aktualizowany, co niestety nie zawsze ma miejsce. Sytuacja ta wywołuje szereg problemów i stwarza potencjalne konflikty zarówno przestrzenne, jak i społeczne. Przykładowo brak dostępu działek do drogi publicznej, zbytnie ich rozproszenie czy rozdrobnienie mogą powodować wzrost kosztów produkcji rolniczej czy wręcz jej nieopłacalność. Nieaktualna ewidencja gruntów z kolei może powodować nieprawidłowe naliczanie podatków często bowiem bywa tak, iż budynki znajdują się na gruncie, który w ewidencji figuruje jako użytek rolny a nie grunt zabudowany, przez co naliczany jest mniejszy podatek. Okoliczności te są częstym powodem sytuacji konfliktowych. Celem pracy jest przedstawienie działań które mogą wpływać na poprawę struktury przestrzennej obszarów wiejskich i powodować wzrost aktualności ewidencji gruntów. Przedstawione zostaną zarówno pozytywne, jak i negatywne skutki procesu scalania i wymiany gruntów oraz modernizacji EGiB oraz ich wpływ na konflikty społeczno-przestrzenne. 17 noszczyk.tomek@gmail.com 18 a.glowacka@ur.krakow.pl 18

20 Barbara Osóch 19 Uniwersytet Szczeciński, Wydział Nauk o Ziemi, Katedra Geografii Społecznej i Organizacji Przestrzeni ZRÓŻNICOWANIE PROBLEMÓW SPOŁECZNYCH I ŚRODOWISKOWYCH NA OBSZARZE ZALEWU SZCZECIŃSKIEGO Akwen Zalewu Szczecińskiego i jego lądowe otoczenie jest różnorodne pod względem fizjograficznym, intensywności użytkowania oraz wykorzystania zasobów. Mnogość tych czynników powoduje nieuniknione konflikty związane z gospodarowaniem na tej ograniczonej przestrzeni. Sprzeczności interesów dotyczą najczęściej zagadnień związanych z aspektami środowiskowymi Zalewu a działalnością człowieka. Niejednokrotnie powodem tych problemów jest infrastruktura dostępowa do portu w Szczecinie, urbanizacja terenów nadzalewowych i zabudowa nabrzeży, zanieczyszczenie wód, aktywność gospodarcza tj. rybołówstwo, wędkarstwo, masowa sezonowa turystyka, pozyskiwanie trzciny. Procesy przyrodnicze zostały poddane intensywnej antropopresji w wyniku czego obserwuje się zanikanie najuboższych zbiorowisk leśnych, cennych gatunków roślin, zmniejszanie populacji zwierząt związanych z ekstensywnym użytkowaniem siedlisk podmokłych, słonawych czy suchych. Ocenie poddano wybrane składniki przestrzeni geograficznej akwenu przez pryzmat doświadczeń, emocji, potrzeb i przyzwyczajeń jej użytkowników żeglarzy. Poza identyfikacją konfliktów wszystkich grup w obrębie szeroko rozumianego środowiska Zalewu Szczecińskiego, w niniejszym opracowaniu zawarto szczegółowe omówienie konfliktów towarzyszących uprawianiu żeglarstwa na wodach zarówno Małego jak i Wielkiego Zalewu. Przeprowadzonym analizom przyświeca założenie, że jedne i te same miejsca mogą być źródłem odmiennych doświadczeń dla ludzi. Percepcja i waloryzacja przestrzeni przez jej użytkowników jest wypadkową szeregu czynników, np. wspólnych doświadczeń osobistych powstałych w zbliżonych warunkach materialnych, społecznych i kulturowych, podobnego nastawienia estetycznego kształtowanego przez ten sam system szkolno-wychowawczy i środki masowego przekazu czy też wspólne doświadczenia powstałe na skutek penetrowania tego samego obszaru. 19 blew@univ.szczecin.pl 19

21 Elżbieta Pietrzyk-Sokulska 20 Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energią PAN, Pracownia Badań Strategicznych KONFLIKTY ŚRODOWISKOWE PRZYCZYNY I MOŻLIWOŚCI ROZWIĄZAŃ Konflikt środowiskowy traktowany jest jako szczególna odmiana sytuacji konfliktowej, w której przedmiotem jest środowisko, a grupa (lub grupy) są podmiotem. Do konfliktu takiego dochodzi najczęściej między grupą np. mieszkańców, organizacji pozarządowych lub ekologicznych, a inwestorem i różnego rodzaju instytucjami państwowymi. W dobie wzrostu urbanizacji i industrializacji, a spadku powierzchni jeszcze niezagospodarowanych (np. przyrodniczo lub kulturowo wartościowych), liczba konfliktów zwiększa się. Społeczeństwo chce bowiem żyć we w miarę komfortowym jakościowo środowisku, tym bardziej, że doświadczenia poprzedniego wieku, nie są w tym zakresie dobre. Społeczeństwo pamięta obszary ekologicznego zagrożenia, często o księżycowym krajobrazie, ze zdewastowanym środowisku, w którym było zmuszone żyć. W XXI w. jednak wiele się zmieniło w tym zakresie na lepsze, raz z powodu zamykania wielu uciążliwych zakładów przemysłowych, ale także zaostrzonych, rygorystycznie przestrzeganych dopuszczalnych norm przekształcania różnych komponentów środowiska. Jednocześnie w ostatnich latach obserwuje się także wzrost świadomości polskiego społeczeństwa. Przedsiębiorcy reprezentujący duże zakłady przemysłowe (ale i MŚP) stają się odpowiedzialni za środowisko i jego stan, nie tylko ze względu na istniejące w tym zakresie przepisy, ale także ze względu na swój wizerunek na rynku wewnętrznym i zewnętrznym. Zdają sobie sprawę, że każda działalność jest ingerencją w środowisko, o mniejszym lub większym zasięgu i nasileniu, co przekłada się także na jakość życia mieszkańców w otoczeniu zakładów. Podejmują więc działania zapobiegawcze, a w ostateczności naprawcze. Mimo to często przy powstawaniu nowych inwestycji, które w świadomości społeczeństwa pozostały jako uciążliwe, dochodzi do konfliktu lub nawet ostrych protestów, których efektem jest odejście od ich realizacji. Związane jest to bardzo często z brakiem chęci obu stron, a często i nieumiejętnego prowadzenia dialogu, do znalezienia kompromisu zadowalającego wszystkich (lub większość). Często jednak przedmiotem konfliktu środowiskowego w Polsce są sytuacje odwrotne. Władza publiczna chce na wartościowym przyrodniczo lub kulturowo obszarze utworzyć np. rezerwat czy obszar Natura Wtedy też społeczność lokalna, dzięki takiemu działaniu, ma zagwarantowaną egzystencję w dobrej jakości środowisku. Jaki więc tym razem jest powód wystąpienia konfliktu? W grę wchodzi interes pewnej grupy społeczności, która czuje się zagrożona obostrzeniami prawnymi, utrudniającymi (lub uniemożliwiającymi) prowadzenie dotychczasowej (lub planowanej) działalności. W takiej sytuacji po jednej stronie konfliktu jest władza publiczna (niekiedy wspierana przez organizacje ekologiczne i część społeczności lokalnej), a po drugiej społeczność lokalna (jej grupy). W obydwu przypadkach należy prowadzić dialog (negocjacje), ale odpowiednio przygotowany po obydwu stronach. W prezentacji podjęto próbę przedstawienia dobrych i złych stron konfliktu, ale także możliwości jego pozytywnego rozwiązania dla obu stron. 20 eps@min-pan.krakow.pl 20

22 Lech Poprawski 21, Mirosław Wąsik 22 Uniwersytet Wrocławski, Instytut Nauk Geologicznych Mirosław Okińczyc 23 Akszak Consulting KONFLIKTY ZWIĄZANE Z OCHRONĄ I WYDOBYCIEM KOPALIN WYBRANE PRZYKŁADY Planowane przedsięwzięcia związane z podjęciem lub rozszerzeniem działalności górniczej często powodują konflikty społeczne oraz brak akceptacji dla proponowanych rozwiązań. Dotyczy to szczególnie obszarów objętych różnego rodzaju ochroną oraz terenów w sąsiedztwie zabudowy mieszkaniowej. Konflikty takie ujawniają się już na etapie planowania przestrzennego, a potęgują w fazie postępowania środowiskowego związanego z projektowaniem konkretnych inwestycji oraz uzyskiwaniem koncesji na wydobycie kopalin. Stronami niezadowolonymi są najczęściej organizacje ekologiczne, grupy mieszkańców i radni samorządowi. Istotną rolę w procedurze udziału społeczeństwa w postępowaniach środowiskowych oraz w procesie dialogu społecznego odgrywają krajowe i unijne przepisy dotyczące dostępu do informacji o środowisku i udziale społeczeństwa w podejmowaniu decyzji dotyczących środowiska. Ważną rolę odgrywa też podpisana w 1998 r. w Aarhus konwencja EKG ONZ o Dostępie do informacji, udziale społeczeństwa w podejmowaniu decyzji oraz dostępie do sprawiedliwości w sprawach dotyczących środowiska. Przy braku komunikacji i dialogu społecznego procesy decyzyjne mogą być blokowane i zahamowane na długie lata, co nie sprzyja rozwojowi gospodarczemu. Aby nawiązać dialog społeczny potrzebne są wola i zaangażowanie obu stron władzy lokalnej i obywateli. Z sytuacjami konfliktowymi autorzy bardzo często spotykają się podczas postępowań administracyjnych związanych z uzyskiwaniem decyzji środowiskowych. W pracy przedstawiono trzy wybrane sytuacje konfliktowe oraz podłoże konfliktów: 1. Przyjęcie projektu Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta Kołobrzeg (wpływu zapisów studium na złoże borowiny Obszaru Górniczego Mirocice ). 2. Postępowanie środowiskowe związane z uzyskaniem koncesji na eksploatację melafiru ze złoża Rybnica I k/mieroszowa (Dolny Śląsk). 3. Postępowanie środowiskowe związane z uzyskaniem koncesji na wydobycie kruszywa ze złoża Szewce II k/obornik Śląskich (Dolny Śląsk). 21 lech.poprawski@uwr.edu.pl 22 miroslaw.wasik@uwr.edu.pl 23 akszak@akszak.pl 21

23 Marta Putyra 24 Uniwersytet Śląski w Katowicach, Wydział Prawa i Administracji NORMY SANITARNE W ZAKRESIE ZAKŁADANIA CMENTARZY Prawo administracyjne jest dziedziną, która przejawia się w wielu sferach życia każdego człowieka. Nie bez kozery mówi się nawet, że życie zaczyna się i kończy wydaniem aktu administracyjnego, czyli aktu urodzenia i zgonu. Ze śmiercią ściśle powiązane jest zagadnienie pochówku. Tę problematykę reguluje ustawa z dnia 31 stycznia 1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych (t.j. Dz.U. z 2015 r., poz. 2126) oraz liczne akty wykonawcze. W polskim porządku prawnym istnieją różne kategorie cmentarzy (np. komunalne czy wojskowe). Zakładanie i utrzymywanie cmentarzy komunalnych jest domeną gmin. O utworzeniu cmentarza komunalnego decyduje rada gminy, a w miastach na prawach powiatu rada miasta, po uzyskaniu zgody właściwego państwowego inspektora sanitarnego. Przez wzgląd na ochronę zasobów Ziemi oraz dobrostan mieszkańców danego terenu, prawodawca drobiazgowo unormował sanitarne reguły zakładania cmentarzy. Odnoszą się one m.in. do sfery gruntu, wody i roślinności, a także odległości od różnego rodzaju zabudowań. W toku wystąpienia zaprezentowana zostanie analiza odpowiednich przepisów z uwzględnieniem dorobku doktryny i orzecznictwa. Elementem wypowiedzi będzie również krótkie przedstawienie idei nowoczesnego cmentarza kurhanu w Karniowicach (woj. małopolskie), która to inwestycja wzbudzała w mieszkańcach obawy o bezpieczeństwo sanitarne. 24 marta.putyra@op.pl 22

24 Rakowski Dariusz 25 Uniwersytet Szczeciński, Wydział Nauk o Ziemi, Katedra Geografii Społecznej i Organizacji Przestrzeni WYKORZYSTANIE OBSZARÓW WIEJSKICH NA POTRZEBY ODNAWIALNYCH ŹRÓDEŁ ENERGII W referacie zaprezentowane zostaną wybrane zagadnienia z obszaru odnawialnych źródeł energii (OZE). Skupiono się na uprawach roślin rolniczych na potrzeby produkcji biopaliw. Sytuacja na polskim rynku wytwórczym biopaliw w ostatnich latach jest w miarę stabilna. Realizacja Narodowego Celu Wskaźnikowego (NCW), który określa minimalny udział biopaliw wprowadzanych w danym roku jest konsekwentnie realizowana. Obecnie, wg danych za rok 2015, w Polsce zużywa się ich coraz więcej ponad 7%. W perspektywie do roku 2020, zużycie to powinno ono stanowić około 10%. Udział biopaliw jest realizowany przede wszystkim przez biokomponenty dodawane do paliw normatywnych oraz biopaliwa ciekłe. Wśród tych ostatnich dominują biodiesel z oleju nasion rzepaku oraz etanol z kukurydzy. W związku z tym ogromną rolę i znaczenie mają obszary wiejskie, gdzie wykorzystuje się coraz to większe areały upraw tych roślin na potrzeby OZE. Uprawą rzepaku i kukurydzy w Polsce zajmuje się coraz więcej gospodarstw rolnych. Wg ostatnich danych GUS ponad 74 tys. gospodarstw produkuje rzepak, z czego prawie 65% zbiorów przeznaczanych jest na produkcję biopaliwa. Jeśli dodamy do tego rolników zajmujących się uprawą kukurydzy przeznaczonej na etanol, to w efekcie otrzymamy od 80 do 100 tysięcy gospodarstw posiadających uprawy na potrzeby biopaliw. Produkcja roślin na cele energetyczne przyczynia się do stabilizacji opłacalności ich upraw. Poza tym zarówno w Polsce jak i w Europie występuje nadpodaż surowców rolnych. Dlatego też rolnictwo jawi się tutaj jako efektywna gałąź, która zagospodarowuje te nadwyżki. Dane z ostatnich lat pokazują dużą podaż tych produktów. W kwestii opłacalności tej produkcji oczekiwane są przez producentów zmiany na poziomie korzystnych założeń polityki biopaliwowej w Polsce tzn. podmiotów paliwowych realizujących NCW. Należy zaznaczyć, że produkcja rzepaku i kukurydzy przeznaczana na biopaliwa nie wpływa negatywnie na opłacalność tych samych produktów przeznaczanych na cele spożywcze lub paszowe. W artykule zwrócono także uwagę na biopaliwa nowej generacji, które nie generują zapotrzebowania na grunty rolne. 25 rakowski@univ.szczecin.pl 23

25 Skubała Piotr 26 Uniwersytet Śląski w Katowicach, Wydział Biologii i Ochrony Środowiska, Katedra Ekologii SACRUM CZY PROFANUM? SPÓR O PRZYSZŁOŚĆ PUSZCZY BIAŁOWIESKIEJ Na przełomie lat 2015 i 2016 konflikt dotyczący ochrony Puszczy Białowieskiej odżył z powodu kilkukrotnego zwiększenia limitu pozyskania drewna w Nadleśnictwie Białowieża. Pretekstem dla tej zmiany jest trwająca od kilku lat gradacja kornika drukarza. Zdaniem Ministerstwa Środowiska i Lasów Państwowych w Puszczy zanikają siedliska i gatunki priorytetowe. Przyczyną drastycznego pogorszenia stanu siedlisk priorytetowych dla Wspólnoty Europejskiej ma być ignorowanie zaleceń wiedzy z zakresu leśnictwa i wiedzy praktyków, a przede wszystkim drastyczne zmniejszenie pozyskania drewna w całej Puszczy. Zwolennicy walki z kornikiem podkreślają, że Puszcza to dzieło rąk ludzkich i dziedzictwo kulturowoprzyrodnicze, którego podmiotem jest miejscowa ludność. W reakcji na decyzję Ministra Środowiska zatwierdzającej plany zwiększenia pozyskania drewna na terenie Puszczy Białowieskiej przedstawiciele świata nauki w Polsce i zagranicą wyrazili zdecydowany sprzeciw. Zaniepokojenie propozycją walki z kornikiem wyraziła także Komisja Europejska i UNESCO. Naukowcy i społeczeństwo stanowczo protestują przeciwko tezom zawartym w Programie dla Puszczy Białowieskiej oraz wyrażanym publicznie przez Ministra Środowiska opiniom o antropogenicznym pochodzeniu Puszczy Białowieskiej, a także pogorszeniu się stanu ochrony siedlisk i gatunków objętych programem Natura 2000 w wyniku zaniechania zwalczania kornika. Opinie te są niezgodne z wiedzą naukową, podważają unikatowość Puszczy Białowieskiej. Podważają ponadto rzetelność naukową oraz zaprzeczają wynikom długoletnich badań prowadzonych w Puszczy Białowieskiej przez polskich i zagranicznych uczonych z wielu ośrodków naukowych. Literatura przedmiotu i praktyka wskazują, że gradacji kornika drukarza w warunkach Puszczy nie da się ograniczyć metodą proponowaną przez Lasy Państwowe. Umieszczenie Puszczy Białowieskiej na liście Światowego Dziedzictwa, uznanie jej unikatowej wartości jest ogromnym zobowiązaniem dla naszego kraju i stanowi kwestię wiarygodności Polski wobec społeczności międzynarodowej. Przychylając się do jednej ze stron konfliktu o przyszłość Puszczy Białowieskiej należałoby odpowiedzieć na pytanie: czy chcemy, aby Puszcza Białowieska pozostała unikatowym w skali europejskiej i rozpoznawalnym na całym świecie obiektem przyrodniczym, który stanowi wizytówkę Polski i powód do dumy wielu pokoleń Polaków? Czy też uważamy, że Puszcza powinna stać się lasem urządzonym według ludzkich wyobrażeń i podporządkowana potrzebom gospodarczym. 26 piotr.skubala@us.edu.pl 24

26 Michał Sobala 27 Polskie Towarzystwo Geograficzne, Komisja Krajobrazu Kulturowego KRAJOBRAZOWE SKUTKI KONFLIKTÓW W GOSPODAROWANIU PRZESTRZENIĄ. UJĘCIE HISTORYCZNE NA PRZYKŁADZIE BESKIDU ŚLĄSKIEGO I ŻYWIECKIEGO Konflikty w gospodarowaniu przestrzenią i zasobami Ziemi są istotnym czynnikiem wpływającym na zmiany krajobrazu. Sposób użytkowania ziemi zmienia się w czasie w zależności od wzrostu znaczenia różnych grup interesów, powodując tym samym zmiany krajobrazu. Na przykładzie wyższych partii Beskidu Śląskiego i Żywieckiego wykazano, że konflikty jakie rodzą się pomiędzy gospodarką pasterską, rolnictwem, gospodarką leśną, a współcześnie także budownictwem i zagospodarowaniem turystycznym mają istotny wpływ na krajobraz. W celu wykazania tego związku zastosowano metody analizy historycznej bazujące na źródłach kartograficznych, archiwalnych fotografiach oraz historycznych opracowaniach naukowych. W wyniku przeprowadzonych badań wskazano podstawowe źródła konfliktów, które skorelowano z okresami historycznymi i dominującymi sposobami użytkowania krajobrazu. 27 m-sobala@wp.pl 25

27 Natalia Tomczewska-Popowycz 28 Uniwersytet Śląski w Katowicach, Wydział Nauk o Ziemi OBSZARY CHRONIONE MIASTA NA TERENIE BIELSKA-BIAŁEJ W ŚWIADOMOŚCI UCZNIÓW SZKÓŁ PONADGIMNAZJALNYCH Ustawy, konwencje oraz inne ważne dokumenty zobowiązują rozpowszechniać edukację ekologiczną wśród dzieci oraz młodzieży, a także zamieszczać informacje o problematyce ochrony środowiska do podstawy programowej na wszystkich etapach kształcenia. Bardzo cenne z przyrodniczego punktu widzenia obszary oraz obiekty występują w Bielsku-Białej. Na terytorium miasta znajduje się dwanaście przyrodniczych obszarów chronionych: dwa rezerwaty przyrody, dwa parki krajobrazowe, cztery zespoły przyrodniczo-krajobrazowe, dwa użytki ekologiczne oraz dwa obszary Natura 2000, a także 62 zabytki przyrody. W niniejszym opracowaniu przedstawiono wyniki badań sondażowych przeprowadzonych wśród licealistów państwowych szkół ogólnokształcących Bielska-Białej na temat znajomości ochrony przyrody w obrębie miasta. Badania wykazały, że znaczna część młodzieży nie interesuje się ochroną środowiska. Co więcej, wiedza uczniów o przyrodniczych obszarach chronionych jest niezadowalająca. 28 natalia.tomczewska.p@gmail.com 26

28 Łukasz Trembaczowski 29 Uniwersytet Śląski w Katowicach, Instytut Socjologii SUBPOLITYKA SUROWCOWA W SPOŁECZEŃSTWIE ŚWIATOWEGO RYZYKA W swoim wystąpieniu chciałbym wykorzystać koncepcję społeczeństwa światowego ryzyka do analizy kwestii ograniczonych zasobów. Kwestia ograniczeń surowcowych jest problemem globalnym, który w szczególny sposób przenika sferę społeczną. Kwestie ograniczonych zasobów są więc problemem świata wewnętrznego, a nie tylko zewnętrznego. W tym ujęciu problem ograniczonych zasobów jest problemem społecznym, a nie wyłącznie kwestią świata naturalnego. Wyczerpywanie się, kurczenie zasobów (zwłaszcza paliw kopalnych) włącza tę kwestię w dyskurs ryzyka. Prezentowane podejście ma charakter słabo konstruktywistyczny (nie podważa realności ograniczonych zasobów, ale wskazuje, że owe ograniczenia są problemem dla nas, a nie dla abstrakcyjnie pojmowanej przyrody). Przedstawienie wyczerpywania się zasobów jako problemu jest samo w sobie pewnym mechanizmem konstruowania rzeczywistości i na tym skupić się musi analiza społeczeństwa światowego ryzyka. Podstawowym problemem stają się więc strategie i fabrykacje związane z tym konstruktem oraz odpowiadające na nie strategie alternatywne. Tutaj konieczne jest przywołanie pojęcia globalnej subpolityki zarówno w wymiarze oddolnym, jak i odgórnym. Przykładem oddolnej subpolityki kryzysu surowcowego może być powstanie Zakładów Energetycznych Schönau. Wywodząc się z ruchu kontestacyjnego, Ursula i Michael Sladek przyczynili się do oddolnych zmian, które doprowadziły do rozpoczęcia tzw. Energiewende w Niemczech. Przykładem odgórnej subpolityki może być raport Klubu Rzymskiego Granice Wzrostu, który stał się osiągnięciem inscenizacyjnym pozwalającym skupić uwagę na problemie ograniczeń surowcowych i przedstawić je w formie dylematu. Jednocześnie na poziomie instytucjonalnym (zarówno państwowym, jak i biznesowym) pojawiają się fabrykacje rzeczywistości, które bazują na odwrotnych wnioskach wyciągniętych z ograniczeń zasobów. Tego typu strategie mają de facto charakter konfrontacyjny. W odwrotności do problematyzacji kwestii jako ryzyka odwracają je w strategie bezpieczeństwa, podając alternatywne rozwiązanie dla dylematu skończonych zasobów. Istotą teorii społeczeństwa światowego ryzyka jest ograniczenie możliwości odnalezienia utraconego bezpieczeństwa na drodze instytucjonalnej, charakterystycznej dla prostej nowoczesności. Takie próby zarządzania ryzykiem są skazane na niepowodzenie w czasie nowoczesności refleksyjnej. Tym samym niepowodzenia w zapewnieniu utraconego bezpieczeństwa stają się elementami delegitymizującymi porządek instytucjonalny i same instytucje. 29 lukasz.trembaczowski@us.edu.pl 27

29 Jan Maciej Waga 30 Uniwersytet Śląski w Katowicach, Wydział Nauk o Ziemi, Katedra Geografii Fizycznej Maria Fajer 31 Uniwersytet Śląski w Katowicach, Wydział Nauk o Ziemi, Katedra Rekonstrukcji Środowiska Geograficznego WIATRAKI NA OBSZARACH OSUWISKOWYCH NOWA KONCEPCJA W PLANOWANIU PRZESTRZENNYM? Rząd Polski zobowiązał się do obniżenia emisji CO 2 do atmosfery o 20% do 2020 roku. Znaczny udział w produkcji CO 2 ma w naszym kraju energetyka oparta na węglu, dlatego niektóre środowiska gospodarcze preferują rozwój energetyki wiatrowej. Zaczęły pojawiać się programy jej dotowania. Energetyka wiatrowa budzi jednak także kontrowersje ze względów technicznych (niestabilność produkcji energii), przyrodniczych, krajobrazowych i społecznych. Mimo to odnosi się wrażenie, że jest ona na obszarze naszego kraju usilnie promowana. Siłownie wiatrowe planuje się w każdym miejscu, gdzie występują dogodne warunki anemologiczne. Zachęcone obietnicami władze gmin, licząc na korzyści finansowe, często nie biorą pod uwagę protestów mieszkańców i sąsiednich gmin. Przykładem jest gmina Rudniki w woj. opolskim, gdzie przyjęto uchwałę w sprawie miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego w zakresie niezbędnym do realizacji zespołu elektrowni wiatrowych (Dz.U. Województwa Opolskiego nr 74 z dnia 9 lipca 2010 r.). W dokumencie wskazano 32 punkty, w których mogą stanąć siłownie wiatrowe o wysokości 170 m i mocy minimalnej 2 MW każda. Zmiany w planie zagospodarowania przestrzennego objęły duże obszary, w tym nie nadające się do lokalizacji takich inwestycji. Zdaniem autorów przyjmowanie, że tereny nieprzydatne pod inwestycje będą eliminowane w następnych etapach planowania jest merytorycznie błędne. Wielokrotnie okazywało się, że inwestycje powstawały w miejscach nieodpowiednich, ponieważ nie nastąpiło ujawnienie okoliczności niekorzystnych dla ich realizacji. Często takie okoliczności były przemilczane lub negowane w przedłużających się dyskusjach i procedurach. Autorzy rozpoznali na pograniczu gmin Krzepice i Rudniki strefę podatną na rozwój ruchów masowych. Występują tam różnego wieku osuwiska oraz strefy pełznięcia iłów środkowojurajskich, zawodnionych piasków i glin zwałowych. Jest to obszar niestabilny pod względem geologicznoinżynierskim, niesprzyjający wznoszeniu wysokich budowli narażonych na wibracje. Zdaniem autorów stan środowiska geograficznego gmin jest przedstawiany w sposób niedostatecznie dokładny w większości studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego oraz opracowań ekofizjograficznych. Należy zmienić tryb prac nad planami zagospodarowania przestrzennego. Najpierw powinny być wykonywane dla gmin dokładne opracowania fizjograficzne, opisujące rzeczywisty stan wszystkich komponentów środowiska, w tym zaniedbywanych w ostatnim czasie zagadnień geologicznych, geomorfologicznych, hydrograficznych i klimatologicznych. 30 jan.waga@us.edu.pl 31 maria.fajer@us.edu.pl 28

30 Sponsoring: Patronat medialny: Patrz również: 29