SPÓŁKA WĘGLOWA JAWORZNO Sp. z o.o. WERSJA ZAKTUALIZOWANA NA PODSTAWIE PISMA URZĘDU MIEJSKIEGO W JAWORZNIE Z DN OŚ ŚR

Transkrypt

1 INWESTOR: SPÓŁKA WĘGLOWA JAWORZNO Sp. z o.o. WYKONAWCA: RAPORT O ODDZIAŁYWANIU NA ŚRODOWISKO PRZEDSIĘWZIĘCIA POLEGAJĄCEGO NA URUCHOMIENIU WYDOBYCIA NA OBSZARZE ZLIKWIDOWANEJ KOPALNI JAN KANTY DLA PRZYZNANIA KONCESJI DLA KOPALNI JAN KANTY 1 WERSJA ZAKTUALIZOWANA NA PODSTAWIE PISMA URZĘDU MIEJSKIEGO W JAWORZNIE Z DN OŚ ŚR KATOWICE, WRZESIEŃ 2012 R.

2 SPIS RYSUNKÓW Rysunek 1. Mapa lokalizacji złoża Jan Kanty 1 14 Rysunek 2. Mapa własności powierzchni w rejonie szybów 17 Rysunek 3. Lokalizacja obiektów projektowanej kopalni Jan Kanty 1 18 Rysunek 4. Lokalizacja otworu IG 1 Maczki 21 Rysunek 5. Izolinie poziomu hałasu emitowanego przez obiekty projektowanego zakładu górniczego 68 Rysunek 6. Hydrografia miasta Jaworzno (Program Ochrony Środowiska dla Jaworzna, 2008) 78 Ryunek 7. Wody podziemne na obszarze miasta Jaworzna (Program Ochrony Środowiska dla miasta Jaworzna, 2004) 80 Rysunek 8. Udział grup geograficzno historycznych we florze roślin naczyniowych miasta Jaworzna (Tokarska Guzik B. i in., 2011) 94 Rysunek 9. Mapa rozmieszczenia gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną na terenie projektowanego złoża Jan Kanty 1 (Tokarska Guzik B. i in., 2011) 100 Rysunek 10. Lokalizacja punktów poboru próbek gleb (Program Ochrony Środowiska dla m. Jaworzna, 2004) 104 Rysunek 11. Mapy geochemiczne obszaru złoża Jan Kanty 1 wybranych pierwiastków (Program Ochrony Środowiska dla miasta Jaworzna, 2004) 109 Rysunek 12. Lokalizacja głównych miejsc potencjalnych zanieczyszczeń wód powierzchniowych na terenie miasta Jaworzno (Program Ochrony Środowiska dla miasta Jaworzna, 2004) 110 Rysunek 13. Punkty pomiarowe i jednolite części wód powierzchniowych w sąsiedztwie projektowanego złoża Jan Kanty 1, badane w latach (Wrześniak A., 2011) 111 Rysunek 14. Klasyfikacja wskaźników fizykochemicznych badanych w monitoringu operacyjnym w roku 2010 (Wrześniak A., 2011) 113 Rysunek 15. Ocena stanu/potencjału ekologicznego jednolitych części wód powierzchniowych w 2010 r. (Wrześniak A., 2011) 113 Rysunek 16. Ocena stanu chemicznego jednolitych części wód powierzchniowych na podstawie wybranych wskaźników badanych w monitoringu operacyjnym w 2010r. (Wrześniak A., 2011) 114 Rysunek 17. Jakość wód podziemnych badanych w roku 2010, na terene województwa śląskiego na tle jednolitych wód podziemnych (Wrześniak A., 2011) 116 Rysunek 18. Lokalizacja punktów pomiarowych ( 120 Rysunek 19. Lkalizacja stacji monitoringu powietrza w najbliższym sąsiedztwie złoża Jan Kanty 1 ( Rysunek 20. Lokalizacja stanowisk pomiarowych poziomu hałasu (Wrześniak A., 2010) 130 Rysunek 21. Wyniki pomiarów hałasu na terenie miasta Jaworzno wraz z poziomami dopuszczalnymi (Wrześniak A., 2010) 132 Rysunek 22. Fragment mapy akustycznej dla wskaźników oceny hałasu L DWN i L N przy ul. Grunwaldzkiej (Wrześniak A., 2010) 133 Rysunek 23. Obszary prawnie chronione w sąsiedztwie złoża Jan Kanty Rysunek 24. Istniejące obszary chronione i obszary proponowane do objęcia ochroną na terenie miasta Jaworzna (Tokarska Guzik B. i in., 2011) 151 SPIS TABEL Tabela 2.1. Ogniwa litostratygraficzne w granicach złoża Jan Kanty 1 22 Tabela 2.2. Wartości wskaźnika zwięzłości oraz energetycznego wskaźnika urabialności dla pokładu Tabela 2.3. Minimalne oraz średnie wartości metanonośności pokładu Tabela 2.4. Zestawienie pomiarów temperatury pierwotnej skał dla poszczególnych poziomów 30 Tabela 2.5. Zestawienie średnich ważonych parametrów pokładu

3 Tabela 2.6. Zasoby złoża (pokładu 510) Jan Kanty 1 31 Tabela 2.7. Parametry akustyczne sprzętu i środków transportu 53 Tabela 2.8. Dopływy i skład chemiczny wód zbiorczych dopływających do kopalń zlikwidowanych 63 Tabela 2.9. Wielkości dopływu wody w m 3 /min do Ruchu I Kopalni Niwka Modrzejów w latach _ 64 Tabela Prognoza chemizmu wód karbońskich górnośląskiej serii piaskowcowej w otoczeniu pokładu Tabela Parametry akustyczne dla pojedynczego pociągu przyjęte do obliczeń 70 Tabela 2.12.Parametry akustyczne dla lokomotywy przyjęte do obliczeń 70 Tabela 3.1. Średnie miesięczne i średnia roczna temperatura powietrza w o C wg. stacji meteorologicznej w Katowicach w latach Tabela 3.2. Średnie miesięczne i roczne sumy opadów w mm w latach w/g stacji meteorologicznej w Katowicach 90 Tabela 3.3. Liczba dni ze zjawiskami meteorologicznymi w kolejnych miesiącach w 1997r. 90 Tabela 3.4. Rozkład prędkości wiatrów 92 Tabela 3.5. Skład flory roślin naczyniowych ze względu na pochodzenie gatunków 93 Tabela 3.6. Typy siedlisk przyrodniczych na terenie Jaworzna 98 Tabela 3.7. Wykaz gatunków flory objętych ochroną ścisłą i częściową, występujących w granicach złoża Jan Kanty Tabela 3.8. Wyniki oznaczeń zawartości wybranych metali w próbkach gleb z obszaru Jaworzna wraz z opisem miejsca ich pobrania 104 Tabela 3.9. Wskaźniki fizykochemiczne i chemiczne z grupy specyficznych zanieczyszczeń syntetycznych i niesyntetycznych badane w 2010 r,. z wybranych punktów pomiarowo kontrolnych (Wrześniak A., 2011) 112 Tabela Klasyfikacja osadów wodnych na podstawie kryteriów geochemicznych 118 Tabela Kryteria oceny osadów dennych rzek i jezior 119 Tabela Ocena wyników badań z punktów pomiarowych ( 120 Tabela Wykaz lokalizacji o wysokich zawartościach szkodliwych metali i metaloidów w osadach rzecznych ( 121 Tabela Wykaz lokalizacji o wysokich zawartościach pestycydów chloroorganicznych oraz polichlorowanych bifenyli w osadach rzecznych ( 122 Tabela Uśrednione roczne wyniki pomiarów wykonanych w wybranych stacjach automatycznych w 2011 r. ( 126 Tabela Zestawienie dopuszczalnych poziomów hałasu powodowanego przez poszczególne grupy źródeł hałasu w odniesieniu do jednej doby 127 Tabela Dopuszczalny długookresowy średni poziom dźwięku 129 Tabela Zestawienie wyników pomiaru hałasu (Wrześniak A., 2010) 131 Tabela Typy siedlisk przyrodniczych na obszarze Dobra Wilkoszyn 138 Tabela Typy siedlisk przyrodniczych na obszarze Remiza Leśna Bucze 143 Tabela Wykaz pomników przyrody na terenie gminy Jaworzno 145 Tabela 4.1. Wykaz zabytków na terenie gminy Jaworzno 152 Tabela 9.1. Wykaz przewidywanych znaczących oddziaływań planowanego przedsięwzięcia oraz ich skutków na środowisko wynikających z istnienia przedsięwzięcia oraz emisji 168 SPIS ZAŁĄCZNIKÓW 1. Pismo Urzędu Miejskiego w Jaworznie, znak: OŚ SR z dn. 21 sierpnia 2012 r. 2. Mapa sytuacyjno wysokościowa projektowanego obszaru Jan Kanty 1 z oznaczonymi wpływami eksploatacji na powierzchnię terenu 2

4 SPIS TREŚCI 1. WSTĘP Podstawa i aspekty prawne wykonania raportu Cel i zakres raportu 9 2. OPIS PLANOWANEGO PRZEDSIĘWZIĘCIA Charakterystyka całego przedsięwzięcia i warunki użytkowania terenu w fazie budowy i eksploatacji lub użytkowania Położenie administracyjne, geograficzne i górnicze złoża Zabudowa i zagospodarowanie terenu złoża Stan rozpoznania i zagospodarowania złoża Lokalizacja zakładu górniczego Zagospodarowanie powierzchni terenu zakładu górniczego Prawo własności do terenu Główne cechy charakterystyczne procesów produkcyjnych Warunki geologiczne Stratygrafia i litologia Tektonika Warunki geologiczno inżynierskie Warunki gazowe (metanowe) Warunki geotermiczne Charakterystyka rodzaju i jakości kopaliny Stan zasobów Kopaliny towarzyszące Stan zawodnienia i sposoby odwadniania zrobów poeksploatacyjnych Przewidywane zagrożenia naturalne wraz z wstępnie określoną profilaktyką Zagrożenie wodne Zagrożenie tąpaniami i wstrząsami Zagrożenie pożarami samoistnymi Zagrożenia wybuchem pyłu węglowego Zagrożenie metanowe Zagrożenia stabilności wyrobisk Zagrożenie termiczne Zagrożenie radiacyjne Filary ochronne Przewidywana wielkość wydobycia kopaliny Sposób udostępnienia złoża. System eksploatacji złoża Sposób udostępnienia złoża System eksploatacji Przeróbka mechaniczna Gospodarka kamieniem i odpadami Przewidywane rodzaje i ilości zanieczyszczeń, wynikające z funkcjonowania planowanego przedsięwzięcia Etap budowy Krajobraz Powierzchnia ziemi, gleba, środowisko wodne Powietrze 51 3

5 Zapylenie Emisja zanieczyszczeń związanych ze spalaniem paliwa w środkach transportu i pracującego sprzętu Źródła zorganizowane emisji Oddziaływanie hałasu Odpady Szata roślinna i świat zwierzęcy Etap eksploatacji Powierzchnia ziemi osiadania Charakterystyka eksploatacji dokonanej Charakterystyka eksploatacji projektowanej Gospodarka wodna na powierzchni i jej oddziaływanie na środowisko wodne Rodzaj, ilość i jakość wód Jakość wód powierzchniowych Jakość wód kopalnianych Powietrze Hałas Odpady Etap likwidacji OPIS ELEMENTÓW PRZYRODNICZYCH ŚRODOWISKA OBJĘTYCH ZAKRESEM PRZEWIDYWANEGO ODDZIAŁYWANIA PLANOWANEGO PRZEDSIĘWZIĘCIA NA ŚRODOWISKO, W TYM ELEMENTÓW ŚRODOWISKA OBJĘTYCH OCHRONĄ NA PODSTAWIE USTAWY Z DNIA 16 KWIETNIA 2004R. O OCHRONIE PRZYRODY Charakterystyka elementów przyrodniczych środowiska Morfologia terenu Gleby Hydrografia Hydrogeologia Nadkład serii złożowej Seria złożowa Klimat Szata roślinna i zwierzęca Szata roślinna Fauna Tło zanieczyszczenia gleb Tło zanieczyszczenia wód Wody powierzchniowe Wody podziemne Osady denne Tło zanieczyszczenia powietrza Tło akustyczne Obiekty o szczególnych wartościach przyrodniczych (objęte ochroną na podstawie ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody) Obszar chronionego krajobrazu Dobra Wilkoszyn Zatwierdzony obszar o znaczeniu wspólnotowym (OZW) Torfowisko Sosnowiec Bory Użytek ekologiczny Torfowisko Bory Użytek ekologiczny Śródleśne Łąki w Starych Maczkach Użytek ekologiczny Remiza Leśna Bucze 142 4

6 Pomniki przyrody Projektowane obszary ochrony i obszary przyrodniczo cenne OPIS ISTNIEJĄCYCH W SĄSIEDZTWIE LUB W BEZPOŚREDNIM ZASIĘGU ODDZIAŁYWANIA PLANOWANEGO PRZEDSIĘWZIĘCIA ZABYTKÓW CHRONIONYCH NA PODSTAWIE PRZEPISÓW O OCHRONIE ZABYTKÓW I OPIECE NAD ZABYTKAMI OPIS PRZEWIDYWANYCH SKUTKÓW DLA ŚRODOWISKA W PRZYPADKU NIEPODEJMOWANIA PRZEDSIĘWZIĘCIA OPIS ANALIZOWANYCH WARIANTÓW PLANOWANEGO PRZEDSIĘWZIĘCIA, W TYM WARIANTU PROPONOWANEGO PRZEZ WNIOSKODAWCĘ ORAZ RACJONALNEGO WARIANTU ALTERNATYWNEGO, WARIANTU NAJKORZYSTNIEJSZEGO DLA ŚRODOWISKA, WRAZ Z UZASADNIENIEM ICH WYBORU Wariant proponowany przez wnioskodawcę Racjonalny wariant alternatywny Wariant najkorzystniejszy dla środowiska OKREŚLENIE PRZEWIDYWANEGO ODDZIAŁYWANIA NA ŚRODOWISKO ANALIZOWANYCH WARIANTÓW, W TYM RÓWNIEŻ W PRZYPADKU WYSTĄPIENIA POWAŻNEJ AWARII PRZEMYSŁOWEJ, A TAKŻE MOŻLIWEGO TRANSGRANICZNEGO ODDZIAŁYWANIA NA ŚRODOWISKO Przewidywane oddziaływanie na środowisko analizowanych wariantów w czasie normalnej eksploatacji Analiza potencjalnych sytuacji awaryjnych wystąpienie poważnej awarii przemysłowej Możliwość transgranicznego oddziaływania na środowisko UZASADNIENIE PROPONOWANEGO PRZEZ WNIOSKODAWCĘ WARIANTU, ZE WSKAZANIEM JEGO ODDZIAŁYWANIA NA ŚRODOWISKO Oddziaływanie na ludzi, rośliny, zwierzęta, grzyby i siedliska przyrodnicze Oddziaływanie na wodę Oddziaływanie na powietrze Oddziaływanie na powierzchnię ziemi Oddziaływanie na klimat i krajobraz Oddziaływanie na dobra materialne, zabytki i krajobraz kulturowy Wzajemne oddziaływanie pomiędzy w/w elementami OPIS METOD PROGNOZOWANIA ZASTOSOWANYCH PRZEZ WNIOSKODAWCĘ ORAZ OPIS PRZEWIDYWANYCH ZNACZĄCYCH ODDZIAŁYWAŃ PLANOWANEGO PRZEDSIĘWZIĘCIA NA ŚRODOWISKO, OBEJMUJĄCY BEZPOŚREDNIE, POŚREDNIE, WTÓRNE, SKUMULOWANE, KRÓTKO, ŚREDNIO I DŁUGOTERMINOWE, STAŁE I CHWILOWE ODDZIAŁYWANIA NA ŚRODOWISKO, WYNIKAJĄCE Z: ISTNIENIA PRZEDSIĘWZIĘCIA, WYKORZYSTANIA ZASOBÓW ŚRODOWISKA, EMISJI 168 5

7 10. OPIS PRZEWIDYWANYCH DZIAŁAŃ MAJĄCYCH NA CELU ZAPOBIEGANIE, OGRANICZANIE LUB KOMPENSACJĘ PRZYRODNICZĄ NEGATYWNYCH ODDZIAŁYWAŃ NA ŚRODOWISKO, W SZCZEGÓLNOŚCI NA CELE I PRZEDMIOT OCHRONY OBSZARU NATURA 2000 ORAZ INTEGRALNOŚĆ TEGO OBSZARU Profilaktyka budowlana i górnicza Ograniczenie emisji hałasu Ograniczenie ilości wytworzonych odpadów wydobywczych oraz innych niż wydobywcze Ograniczenie emisji pyłowej Kompensacja przyrodnicza negatywnych oddziaływań PORÓWNANIE PROPONOWANEJ TECHNOLOGII Z TECHNOLOGIĄ SPEŁNIAJĄCĄ WYMAGANIA, O KTÓRYCH MOWA W ART. 143 USTAWY Z DNIA 27 KWIETNIA 2001R. PRAWO OCHRONY ŚRODOWISKA Stosowanie substancji o małym potencjale zagrożeń Efektywne wytwarzanie oraz wykorzystanie energii Zapewnienie racjonalnego zużycia wody i innych surowców oraz materiałów i paliw Stosowanie technologii bezodpadowych i małoodpadowych oraz możliwość odzysku powstających odpadów Rodzaj, zasięg oraz wielkość emisji Wykorzystywanie porównywalnych procesów i metod, które zostały skutecznie zastosowane w skali przemysłowej Postęp naukowo techniczny, spełnienie wymogów prawnych (krajowych i Unii Europejskiej) WSKAZANIE CZY DLA PLANOWANEGO PRZEDSIĘWZIĘCIA JEST KONIECZNE USTANOWIENIE OBSZARU OGRANICZONEGO UŻYTKOWANIA W ROZUMIENIU PRZEPISÓW USTAWY Z DNIA 27 KWIETNIA 2001R. PRAWO OCHRONY ŚRODOWISKA, ORAZ OKREŚLENIE GRANIC TAKIEGO OBSZARU, OGRANICZEŃ W ZAKRESIE PRZEZNACZENIA TERENU, WYMAGAŃ TECHNICZNYCH DOTYCZĄCYCH OBIEKTÓW BUDOWLANYCH I SPOSOBÓW KORZYSTANIA Z NICH PRZEDSTAWIENIE ZAGADNIEŃ W FORMIE GRAFICZNEJ PRZEDSTAWIENIE ZAGADNIEŃ W FORMIE KARTOGRAFICZNEJ W SKALI ODPOWIADAJĄCEJ PRZEDMIOTOWI I SZCZEGÓŁOWOŚCI ANALIZOWANYCH W RAPORCIE ZAGADNIEŃ ORAZ UMOŻLIWIAJĄCEJ KOMPLEKSOWE PRZEDSTAWIENIE PRZEPROWADZONYCH ANALIZ ODDZIAŁYWANIA PRZEDSIĘWZIĘCIA NA ŚRODOWISKO ANALIZA MOŻLIWYCH KONFLIKTÓW SPOŁECZNYCH ZWIĄZANYCH Z PLANOWANYM PRZEDSIĘWZIĘCIEM 184 6

8 16. PRZEDSTAWIENIE PROPOZYCJI MONITORINGU ODDZIAŁYWANIA PLANOWANEGO PRZEDSIĘWZIĘCIA NA ETAPIE JEGO BUDOWY I EKSPLOATACJI LUB UŻYTKOWANIA, W SZCZEGÓLNOŚCI NA CELE I PRZEDMIOT OCHRONY OBSZARU NATURA 2000 ORAZ INTEGRALNOŚĆ TEGO OBSZARU Etap budowy Monitorowanie środowiska wodnego Monitorowanie hałasu Monitorowanie odpadów Etap eksploatacji Monitorowanie środowiska wodnego Monitorowanie hałasu Monitorowanie odpadów Monitorowanie powietrza atmosferycznego Monitorowanie deformacji terenu Monitorowanie zdrowia ludzi WSKAZANIE TRUDNOŚCI WYNIKAJĄCYCH Z NIEDOSTATKÓW TECHNIKI LUB LUK WE WSPÓŁCZESNEJ WIEDZY, JAKIE NAPOTKANO, OPRACOWUJĄC RAPORT STRESZCZENIE W JĘZYKU NIESPECJALISTYCZNYM INFORMACJI ZAWARTYCH W RAPORCIE..., W ODNIESIENIU DO KAŻDEGO ELEMENTU RAPORTU NAZWISKA OSÓB SPORZĄDZAJĄCYCH RAPORT ŹRÓDŁA INFORMACJI STANOWIĄCE PODSTAWĘ DO SPORZĄDZENIA RAPORTU

9 1. WSTĘP 1.1. Podstawa i aspekty prawne wykonania raportu Niniejszy raport oddziaływania na środowisko planowanego przedsięwzięcia dotyczy odtwarzanej kopalni. Przy jego opracowywaniu wykorzystano niżej wymienione akty prawne: - Ustawa z dnia r. Prawo ochrony środowiska (Dz. U. nr 62, poz. 627 z późn. zm.), - Ustawa z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko (Dz. U. nr 199 poz. 1227), - Ustawa z dnia r. o odpadach (Dz. U. nr 62, poz. 628 z późn. zm), - Ustawa z dnia r. o wprowadzeniu ustawy Prawo ochrony środowiska, ustawy o odpadach oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz. U. nr 100 poz z późn. zm.), - Ustawa z dnia r. Prawo wodne (Dz. U. nr 233, poz z późn. zm.), - Ustawa z dnia r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz. U. nr 80 poz. 717 z późn. zm.), - Ustawa z dnia r. Prawo budowlane (Dz. U. nr 106, poz z późn. zm.), - Ustawa z dnia r. Prawo geologiczne i górnicze (Dz. U. nr 228, poz z późn. zm.), - Ustawa z dnia r. o ochronie przyrody (Dz. U. nr 92 poz. 880), - Ustawa z dnia r. o lasach (Dz. U. nr 101, poz. 444 z późn. zm.), - Ustawa z dnia r. o ochronie gruntów rolnych i leśnych (Dz. U. 16, poz. 78), - Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia r. w sprawie przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko (Dz. U. nr 213 poz. 1397), - Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia r w sprawie warunków, jakie należy spełnić przy wprowadzaniu ścieków do wód lub do ziemi oraz w sprawie substancji szczególnie szkodliwych dla środowiska wodnego (Dz. U. nr 137 poz. 984), - Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia r. w sprawie standardów jakości gleby oraz standardów jakości ziemi (Dz. U. nr 165 poz. 1359), - Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia r. w sprawie katalogu odpadów (Dz. U. nr 112, poz. 1206), - Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia r. w sprawie poziomów niektórych substancji w powietrzu (Dz. U. nr 47 poz. 281), 8

10 - Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia r. w sprawie wartości odniesienia dla niektórych substancji w powietrzu (Dz. U. nr 16 poz. 87), - Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia r. w sprawie dopuszczalnych poziomów hałasu w środowisku (Dz. U. nr 120 poz. 826), - Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia r. w sprawie rodzajów instalacji mogących powodować znaczne zanieczyszczenie poszczególnych elementów przyrodniczych albo środowiska jako całości (Dz. U. nr 122 poz. 1055), - Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia r. w sprawie rodzajów instalacji, których eksploatacja wymaga zgłoszenia (Dz. U. nr 130, poz. 880), - Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia z dnia r. w sprawie przypadków, w których wprowadzanie gazów lub pyłów do powietrza z instalacji nie wymaga pozwolenia (Dz. U. nr 130, poz. 881), - Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia r. w sprawie standardów emisyjnych z instalacji (Dz. U. nr 260, poz. 2181), - Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia r. w sprawie wzorów dokumentów stosowanych na potrzeby ewidencji odpadów (Dz. U. nr 249, poz. 1673) Cel i zakres raportu Opracowanie stanowi uzupełnienie Raportu o oddziaływaniu na środowisko przedsięwzięcia polegającego na uruchomieniu wydobycia na obszarze zlikwidowanej kopalni Jan Kanty dla przyznania koncesji dla kopalni Jan Kanty 1 przedłożonego do oceny w 2011r. Niniejsza aktualizacja została wykonana z zamiarem złożenia Raportu do ponownej oceny, wobec kontynuowania procesu wydania decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach. Weryfikacja jego treści nastąpiła zgodnie z wytycznymi zawartymi w piśmie Urzędu Miejskiego w Jaworznie z dn znak OŚ ŚR , skierowanym do Wnioskodawcy (zał. 1). Opracowanie zostało wykonane w celu uzyskania decyzji środowiskowej, niezbędnej do wystąpienia do Ministerstwa Środowiska o przyznanie koncesji dla uruchomienia wydobycia węgla kamiennego z części złoża zlikwidowanej kopalni Jan Kanty. W marcu 2011r. został wykonany przez Biuro Usług Projektowych i Inwestycyjnych w Katowicach na zlecenie EC Katowickiego Przedsiębiorstwa Geologicznego Projekt koncepcyjny uruchomienia wydobycia węgla kamiennego na obszarze górniczym byłej kopalni Jan Kanty, który stanowi podstawę niniejszego opracowania i jest w nim utożsamiany z WARIANTEM PODSTAWOWYM (tj. proponowanym przez Wnioskodawcę). 9

11 Opisane powyżej przedsięwzięcie, zgodnie z 2 ust. 1 pkt. 27 lit. b Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 9 listopada 2010r. w sprawie przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko posiada status przedsięwzięcia mogącego zawsze znacząco oddziaływać na środowisko i wymaga sporządzenia raportu o oddziaływaniu na środowisko. Realizacja niniejszego projektu, zgodnie z Ustawą z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko, możliwa jest dopiero po uzyskaniu decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach (zgody na realizację przedsięwzięcia). W myśl art. 66 Ustawy z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko (Dz. U. nr 199 poz. 1227), zakres opracowania będzie zawierać następujące zagadnienia: - Opis planowanego przedsięwzięcia, a w szczególności: * charakterystyka całego przedsięwzięcia i warunki użytkowania terenu w fazie budowy i eksploatacji lub użytkowania, * główne cechy charakterystyczne procesów produkcyjnych, * przewidywane rodzaje i ilości zanieczyszczeń, wynikające z funkcjonowania planowanego przedsięwzięcia. - Opis elementów przyrodniczych środowiska objętych zakresem przewidywanego oddziaływania planowanego przedsięwzięcia na środowisko, w tym elementów środowiska objętych ochroną na podstawie ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody. - Opis istniejących w sąsiedztwie lub w bezpośrednim zasięgu oddziaływania planowanego przedsięwzięcia zabytków chronionych na podstawie przepisów o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. - Opis przewidywanych skutków dla środowiska w przypadku niepodejmowania Przedsięwzięcia. - Opis analizowanych wariantów planowanego przedsięwzięcia, w tym: * wariantu proponowanego przez wnioskodawcę oraz racjonalnego wariantu alternatywnego, * wariantu najkorzystniejszego dla środowiska, wraz z uzasadnieniem ich wyboru. - Określenie przewidywanego oddziaływania na środowisko analizowanych wariantów, w tym również w przypadku wystąpienia poważnej awarii przemysłowej, a także możliwego transgranicznego oddziaływania na środowisko. - Uzasadnienie proponowanego przez wnioskodawcę wariantu, ze wskazaniem jego oddziaływania na środowisko, w szczególności na: 10

12 * ludzi, rośliny, zwierzęta, grzyby i siedliska przyrodnicze, wodę i powietrze, * powierzchnię ziemi z uwzględnieniem ruchów masowych ziemi, klimat i krajobraz, * dobra materialne, * zabytki i krajobraz kulturowy, objęte istniejącą dokumentacją, w szczególności rejestrem lub ewidencją zabytków, * wzajemne oddziaływanie między ww. elementami. - Opis metod prognozowania zastosowanych przez wnioskodawcę oraz opis przewidywanych znaczących oddziaływań planowanego przedsięwzięcia na środowisko, obejmujący bezpośrednie, pośrednie, wtórne, skumulowane, krótko, średnio i długoterminowe, stałe i chwilowe oddziaływania na środowisko, wynikające z: * istnienia przedsięwzięcia, * wykorzystania zasobów środowiska, * emisji. - Opis przewidywanych działań mających na celu zapobieganie, ograniczanie lub kompensację przyrodniczą negatywnych oddziaływań na środowisko, w szczególności na cele i przedmiot ochrony obszaru Natura 2000 oraz integralność tego obszaru. - Porównanie proponowanej technologii z technologią spełniającą wymagania, o których mowa w art. 143 ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska. - Wskazanie czy dla planowanego przedsięwzięcia jest konieczne ustanowienie obszaru ograniczonego użytkowania w rozumieniu przepisów ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska, oraz określenie granic takiego obszaru, ograniczeń w zakresie przeznaczenia terenu, wymagań technicznych dotyczących obiektów budowlanych i sposobów korzystania z nich. - Przedstawienie zagadnień w formie graficznej. - Przedstawienie zagadnień w formie kartograficznej w skali odpowiadającej przedmiotowi i szczegółowości analizowanych w raporcie zagadnień oraz umożliwiającej kompleksowe przedstawienie przeprowadzonych analiz oddziaływania przedsięwzięcia na środowisko. - Analiza możliwych konfliktów społecznych związanych z planowanym przedsięwzięciem. - Przedstawienie propozycji monitoringu oddziaływania planowanego przedsięwzięcia na etapie jego budowy i eksploatacji lub użytkowania, w szczególności na cele i przedmiot ochrony obszaru Natura 2000 oraz integralność tego obszaru. - Wskazanie trudności wynikających z niedostatków techniki lub luk we współczesnej wiedzy, jakie napotkano, opracowując Raport

13 - Streszczenie w języku niespecjalistycznym informacji zawartych w Raporcie..., w odniesieniu do każdego elementu Raportu. - Nazwisko osoby lub osób sporządzających Raport. - Źródła informacji stanowiące podstawę do sporządzenia Raportu

14 2. OPIS PLANOWANEGO PRZEDSIĘWZIĘCIA 2.1. Charakterystyka całego przedsięwzięcia i warunki użytkowania terenu w fazie budowy i eksploatacji lub użytkowania Położenie administracyjne, geograficzne i górnicze złoża Projektowany obszar górniczy Jan Kanty 1 administracyjnie zlokalizowany jest w województwie śląskim w granicach Jaworzna miasta na prawach powiatu. Obejmuje dzielnice i osiedla: Niedzieliska, Niedzieliska Dolinka, Cegielniana, Podłęże, Chropaczówka, Szczakowa Wieś, Góra Piasku i Długoszyn (rys. 1). Według podziału fizyczno geograficznego J. Kondrackiego (2002r.), omawiany teren leży w obrębie wschodniej części makroregionu Wyżyna Śląska i należy do mezoregionu Pagóry Jaworznickie. Projektowany obszar górniczy Jan Kanty 1 leży we wschodniej części Górnośląskiego Zagłębia Węglowego. Zachodnia granica obszaru w przybliżeniu odzwierciedla przebieg uskoku Jan Kanty Bory. Granica południowa pokrywa się z północną granicą obszaru górniczego Jaworzno II Zakładu Górniczo Energetycznego Sobieski Jaworzno III, wchodzącego w skład Południowego Koncernu Węglowego S.A. Granica wschodnia jest częściowo granicą sztuczną, a w kierunku północnym biegnie wzdłuż uskoku o zrzucie od 85 do 150 m Zabudowa i zagospodarowanie terenu złoża Obszar złoża o powierzchni 9,569 km 2 (956,9 ha) zajmują: - tereny leśne 293,76 ha, - obszary rolne 81,21 ha, - zabudowa przemysłowa 153,38 ha, - gospodarka komunalna 428,59 ha. Omawiany teren jest częściowo zagospodarowany zabudową dzielnic Jaworzna i obejmuje: - obiekty mieszkaniowe, - obiekty użyteczności publicznej (kościoły, szkoły i urzędy), - w zabudowie brak dużych obiektów przemysłowych. 13

15 Rysunek 1. Mapa lokalizacji złoża Jan Kanty 1 14

16 Otoczenie projektowanej kopalni Jan Kanty 1 stanowią: - od północy: dzielnice Chropaczówka i Długoszyn, a za torami kolejowymi teren KWK Kazimierz Juliusz, - na wschodzie: dzielnice Szczakowa Wieś, Dąbrówka, Małe Działy oraz tereny leśne i dalej Pole Rezerwowe Wschód, - na południu: ZGE Sobieski Jaworzno III oraz dzielnice Stara Huta, Pszczelnik, Podłęże i osiedle Awaryjne, - od strony zachodniej: tereny dawnej KWK Jan Kanty SA oraz dzielnice: Dąbrowa Narodowa i Wysoki Brzeg oraz rzeka Przemsza. Przez obszar górniczy projektowanej kopalni Jan Kanty 1 przechodzi droga krajowa 79 relacji Warszawa Sandomierz Kraków Bytom, biegnąca przez południowo zachodnią część obszaru złoża. Od tego szlaku odgałęziają się lokalne drogi i ulice miasta Jaworzno. Wzdłuż ciągów komunikacyjnych skupia się zabudowa mieszkalna tworząc wymienione wyżej dzielnice. W południowo zachodniej części omawianego obszaru usytuowane są obiekty byłej kopalni Jan Kanty wraz z szybami Witold I i Witold II. Obiekty istniejące, przeznaczone do wykorzystania przedstawione są na rysunku nr Stan rozpoznania i zagospodarowania złoża Złoże Jan Kanty 1 zostało rozpoznane w kategoriach B, C 1 i C 2. Rozpoznanie opiera się o wyniki uzyskane z wierceń prowadzonych na omawianym obszarze i w jego sąsiedztwie oraz o wyniki eksploatacji górniczej prowadzonej w przeszłości przez KWK Jan Kanty (poprzednio KWK Komuna Paryska ). Rozpoznanie otworami wiertniczymi na obszarze wydzielonego złoża węgla kamiennego Jan Kanty 1 i w najbliższym jego sąsiedztwie, odwierconych zostało łącznie 41 otworów wiertniczych o głębokościach od 187,70 m do 1051,75 m. Zdecydowana większość otworów pochodzi z lat Tylko nieliczne wiercenia wykonano po 1970 roku, stąd też zakres badań w ww. otworach jest stosunkowo ubogi i w zasadzie ograniczony jedynie do określenia litologii przewiercanych warstw oraz badań jakości węgla. Szczególnie słabo rozpoznane są w otworach warunki geologiczno inżynierskie i gazowe. Spośród znacznej liczby otworów zlokalizowanych w rejonie złoża Jan Kanty 1 głębokość pokładu 510 osiągnęło ogółem 32 otwory. 15

17 Rozpoznanie robotami górniczymi jak już wspomniano eksploatacja górnicza w granicach dokumentowanego złoża Jan Kanty 1, prowadzona była przez obecnie zlikwidowaną kopalnię węgla kamiennego Jan Kanty (poprzednio KWK Komuna Paryska ). Obszar projektowanego złoża Jan Kanty 1, obejmuje tzw. partię wschodnią A, byłej kopalni Jan Kanty. Początki górnictwa w obszarze byłej KWK Jan Kanty, sięgają końca XIX wieku. Eksploatacja płytko zalegających pokładów: 214, 301, i 302 prowadzona była na głębokości od 0 m (odkrywkowo) oraz upadowymi do głębokości ok. 50 m. Po 1945 roku płytką eksploatację prowadziła KWK Jan Kanty" w granicach obszaru górniczego Jaworzno III. Kopalnia Jan Kanty (poprzednio Komuna Paryska ), udostępniała złoże wieloma szybami m. in.: Witold I, Witold II, Centralny, XI, na poziomach 130 m i 270 m. Wybierała głównie pokłady z warstw orzeskich oraz z pokładu 214 należącego do warstw łaziskich. W granicach wyznaczonego złoża Jan Kanty 1 pokłady: 301, 302, 303, 304/2 i 214 zostały prawie w całości wyeksploatowane. Prowadzona kilkudziesięcioletnia eksploatacja tych pokładów pozwoliła na dobre rozpoznanie tektoniki tej części złoża. Złoże węgla kamiennego Jan Kanty 1, pod względem górniczym, jest złożem niezagospodarowanym, jednakże w przeszłości, w granicach złoża przez dziesiątki lat prowadzona była intensywna eksploatacja węgla kamiennego przez kopalnię Jan Kanty (dawniej Komuna Paryska ) Lokalizacja zakładu górniczego Lokalizacja przyszłego zakładu górniczego wraz z infrastrukturą istniejącą (przewidzianą do modernizacji i rewitalizacji) oraz projektowaną, została przedstawiona na rysunkach 2 i Zagospodarowanie powierzchni terenu zakładu górniczego Szyby Witold I i Witold II zostaną wyremontowane, częściowo przebudowane i dostosowane do obecnych potrzeb i funkcji. Przewiduje się modernizację urządzeń i dostosowanie obiektów do obecnie obowiązujących przepisów. Na zrębie szybu Witold I zostanie odbudowany obieg wozów trasa obejmie plac składowy oraz zjazdy do projektowanej stacji paliw i do warsztatu. Po wykonaniu prac remontowych w szybie Witold II i zabudowie nowego górniczego wyciągu szybowego, przystosowanego do transportu urobku, zostaną wykonane żelbetowe piwnice dla urządzeń przyszybowych oraz śluzy depresyjne dobudowane do budynku nadszybia, przystosowane do odbioru urobku węglowego. 16

18 Rysunek 2. Mapa własności powierzchni w rejonie szybów 17

19 Rysunek 3. Lokalizacja obiektów projektowanej kopalni Jan Kanty 1 18

20 Istniejące obecnie na terenie przeznaczonym pod realizację nowej kopalni obiekty kubaturowe zostaną zaadaptowane i przeznaczone na warsztat, narzędziownię i podręczny magazyn. Wykorzystany zostanie też po remoncie budynek biurowy, który będzie połączony funkcjonalnie z nowoprojektowanym budynkiem łaźni, markowni i cechowni. Cały kompleks socjalno bytowych obiektów zostanie połączony ocieplaną estakadą z istniejącym nadszybiem. W projekcie koncepcyjnym przewidziano budowę nowego budynku wentylatorów (głównego i rezerwowego) wraz z kanałami wentylacyjnymi oraz stacji sprężarek. Na terenie nowej kopalni Jan Kanty 1 zostaną zrealizowane obiekty pomocnicze: - punkt poboru paliwa, - obiekty inżynierskie: tory obiegu wozów, plac składowy z suwnicą, drogi wewnątrzzakładowe i parkingi. Na terenie zakładu zostanie (przed przystąpieniem do wydobywania węgla) zmodernizowana sieć wody pitnej, wody do celów przeciwpożarowych, kanalizacji sanitarnej i deszczowej jak również preizolowane sieci cieplne niskich i wysokich parametrów. Zakładowa stacja kolejowa wraz z przesuwnicą wagonową wykonana w miejscu byłej bocznicy będzie połączona z istniejącą trakcją kolejową. Powierzchnia główna nowej kopalni Jan Kanty 1 oraz zbiornik przeciwpożarowy (o pojemności 200 m 2 ) będą zasilane z istniejących sieci rurociągów Prawo własności do terenu Kopalnia Jan Kanty 1 będzie się znajdować na terenach należących do SRK Spółki Restrukturyzacji Kopalń. SRK ogłosiła przetarg na sprzedaż tych części terenu. Poza przetargiem pozostaje teren CZOK (Centralnego Zakładu Odwadniania Kopalń). SRK jest zobowiązana do prowadzenia odwadniania szybów zamkniętej kopalni Jan Kanty z uwagi na zagrożenie wodne dla kopalni Sobieski. W przypadku uzyskania koncesji na wydobycie Spółka Węglowa Jaworzno będzie zobowiązana (w umowie koncesyjnej) do przejęcia obowiązku prowadzenia odwadniania. W chwili obecnej nabycie praw majątkowych przed zakończeniem postępowań administracyjnych narażałoby Inwestora na duże ryzyko nabycia terenów o bardzo ograniczonej przydatności co do charakteru prowadzonej działalności. 19

21 2.2. Główne cechy charakterystyczne procesów produkcyjnych Warunki geologiczne Złoże węgla kamiennego Jan Kanty 1 położone jest we wschodniej części Górnośląskiego Zagłębia Węglowego, w strefie przejściowej pomiędzy siodłem głównym na północy, a niecką główną na południu Stratygrafia i litologia W budowie geologicznej rejonu złoża Jan Kanty 1 biorą udział utwory: - czwartorzędu - triasu - karbonu produktywnego Utwory czwartorzędu i triasu stanowią nadkład węglonośnych warstw karbońskich. Karbon produktywny zalega niezgodnie pod poziomo leżącymi osadami czwartorzędu, a lokalnie pod osadami triasu. Czwartorzęd Utwory czwartorzędu pokrywają cały obszar projektowanego złoża. Czwartorzęd na przeważającej części obszaru leży bezpośrednio na karbońskiej serii złożowej. Osady czwartorzędu są osadami akumulacji rzeczno lodowcowej i wykształcone są w postaci różnoziarnistych piasków o barwie od jasnożółtej do rdzawej. Piaski te lokalnie przeławicone są soczewkowato zalegającymi wkładkami iłów i glin. W spągowej części czwartorzędu uziarnienie piasków zwiększa się, przechodząc miejscami w żwiry. Lokalnie spotyka się nagromadzenia materiału torfowiskowego o niewielkiej grubości. Miąższość osadów czwartorzędu na większości obszaru waha się w granicach 2 10 m. W kierunku północnym i południowo zachodnim grubość czwartorzędu wzrasta nawet do 50 m. Wiąże się to z przebiegiem pradolin rzek Białej Przemszy i Przemszy. W pobliżu północnej granicy obszaru nagromadzenie piasku tworzy dwa złoża Bór Zachód i Bór Wschód, które były intensywnie eksploatowane przez Kopalnię Piasku Maczki Bór. Trias Trias występuje fragmentarycznie jedynie w południowo wschodniej i północnej części omawianego obszaru. Osady triasu zalegają w formie wydłużonego płata o dłuższej osi zorientowanej w kierunku NW SE stanowiącym zakończenie ciągnącej się od Chrzanowa Niecki Wilkoszyńskiej. Trias 20

22 budują osady pstrego piaskowca i wapienia muszlowego w postaci iłów, margli, wapieni i dolomitów, miejscami kruszconośnych. Grubość triasu waha się od 0 do ok. 90 m, w jednym tylko miejscu (otw. B 313) osiągając ok. 180 m. Margle i dolomity triasowe eksploatowane były w lokalnych kamieniołomach dla potrzeb nieistniejącej już cementowni Szczakowa i do celów budowlanych. Strefy okruszcowane rudami cynku i ołowiu eksploatowane były lokalnie (Długoszyn, Warpie) od XVIII wieku do początku lat powojennych XX wieku (kopalnia Galmany ). Obecnie działalność ta jest już zupełnie zapomniana. Karbon produktywny Utwory karbonu produktywnego na omawianym obszarze zostały rozpoznane do spągu pokładu 510. Reprezentowane są zatem przez warstwy: - łaziskie, - orzeskie, - rudzkie - siodłowe. Poniżej występują warstwy brzeżne, których pełny profil (a także warstwy niżej leżące) został nawiercony tuż za północną granicą w obszarze Kazimierz Juliusz, przez otwór IG 1 Maczki (rys. 4). Otwór ten osiągnął głębokość 2907 m, przewiercając spąg karbonu dolnego na 2193,50 m. Rysunek 4. Lokalizacja otworu IG 1 Maczki 21

23 Występujące w złożu Jan Kanty 1 ogniwa litostratygraficzne zostały wyodrębnione zgodnie ze stosowanym w górnictwie węglowym GZW podziałem St. Doktorowicza Hrebnickiego i T. Bocheńskiego (1952) oraz późniejszym podziałem PIG (Dembowski Z., 1972) (tab. 2.1.). Tabela 2.1. Ogniwa litostratygraficzne w granicach złoża Jan Kanty (PIG) warstwy grupa pokładów serie litostratygraficzne ogniwa litostratygraficzne =warstwy C łaziskie 200 krakowska seria piaskowcoa (KSP) część dolna KSP = w wy łaziskie westfal B A orzeskie rudzkie seria mułowcowa (SM) część górna SM = w wy orzeskie część dolna SM = w wy rudzkie górne C B siodłowe 500 górnośląska seria piaskowcowa (GSP) część górna GSP = w wy rudzkie dolne część dolna GSP = w wy siodłowe porębskie 600 porębskie = grodzieckie górne namur jaklowieckie 700 seria paraliczna jaklowieckie = grodzieckie dolne A gruszowskie 800 gruszowskie = florowskie wizen górny pietrzkowickie 900 morskie utwory diastroficzne typu fliszowego pietrzkowickie = sarnowskie kijowickie górne = malinowickie górne kijowickie dolne, hradeckie i morawickie = malinowickie dolne Warstwy łaziskie Utwory warstw łaziskich zaliczane do krakowskiej serii piaskowcowej, zbudowane są z gruboławicowych piaskowców średnio i gruboziarnistych, miejscami zlepieńcowatych. Iłowce i mułowce występują podrzędnie w postaci cienkich wkładek towarzyszących pokładom węgla. 22

24 Pokłady tworzą grube monolityczne ławy przedzielane nielicznymi, cienkimi przewarstwieniami ilastymi z trzema nieregularnie występującymi pozabilansowymi pokładami węgla. Tylko jeden z nich pokład 214 był częściowo w latach ubiegłych eksploatowany. W granicach złoża warstwy te występują w formie znacznie zredukowanej jedynie w południowej części obszaru. Ich wychodnie podczwartorzędowe przebiegają przekątnie przez obszar złoża z NE na SW. Grubość warstw łaziskich w obszarze złoża waha się od 0 m do około 200 m. Warstwy orzeskie Pod względem litostratygraficznym w osadach warstw orzeskich dominują mułowce i iłowce z licznymi pokładami węgla i łupku węglowego. Występujące w obrębie tej serii warstwy piaskowców drobno i średnioziarnistych, mają niewielkie miąższości i tylko sporadycznie osiągają grubość 20 m. W stropowej części warstw orzeskich przeważają piaskowce. Zalegają na całej powierzchni złoża, przy czym ich miąższość jest zmienna. Ich grubość w zachodniej i środkowej części obszaru sięga 650 m. W kierunku wschodnim redukuje się ona do ok. 400 m. Wraz z redukcją grubości następuje zanik niektórych pokładów. Charakteryzują się dużą węglonośnością z tym, że pokłady węgla odznaczają się nierównomiernym zaleganiem, zmienną grubością i stosunkowo niską jakością. Pokłady węgla występujące wśród warstw łupków ilastych i piaskowców są w zdecydowanej większości cienkie, rzadko osiągają miąższość 2 3 m. Pokłady warstw górnoorzeskich: 301, 302, 304/2, 324/1, 334/1 stanowiły podstawę eksploatacji górniczej zlikwidowanej KWK Jan Kanty (poprzednio KWK Komuna Paryska ). W obszarze projektowanego złoża występujące pokłady węgla warstw orzeskich mają wychodnie podczwartorzędowe. Warstwy rudzkie Obejmują serię utworów karbońskich zalegających między stropem pokładu 401 i stropem pokładu 510. Rozpoznane są jedynie otworami wiertniczymi. Obejmują swym profilem pokłady Jest to seria osadów ilasto piaskowcowych. Pokłady węgla występują wyłącznie wśród iłowców. Warstwy rudzkie wykształcone są nieregularnie, większą stałość wykazując w części północno zachodniej na obszarze zlikwidowanej KWK Jan Kanty. Zostały one tam udostępnione górniczo przez kopalnię Niwka Modrzejów, która prowadziła lokalnie, w granicach kopalni Jan Kanty eksploatację pokładu 418. Grubość warstw rudzkich w części zachodniej wynosi ok. 140 m cieniejąc ku wschodowi, na obszarze obecnie dokumentowanego złoża, do około 40 m. Warstwy siodłowe W profilu serii dominują piaskowce różnoziarniste. W skałach tych występują litoklasty węgla, impregnacje i konkrecje pirytu oraz okruchy i otoczaki kwarcu. W dolnej części profilu warstw zwiększa się udział piaskowców gruboziarnistych, zlepieńcowatych oraz zlepieńców o niewielkiej zawartości spoiwa. Występują na całym obszarze złoża, ale w bardzo zredukowanym profilu. 23

25 Wykształcone są one w facji piaskowcowej, a nawet zlepieńcowej z jednym tylko pokładem 510. Grubość warstw jest zmienna i waha się od 10 m do 30 m. Również bardzo zmienny jest pokład 510, którego grubość wynosi przeciętnie 3,0 4,5 m, lokalnie, na zachód od złoża, sięgając nawet 10 m. W granicach złoża Jan Kanty 1 grubość pokładu 510 wynosi od 0 do 7,20 m. W pokładzie pojawiają się nieregularne wymycia erozyjne nawet do całkowitego jego zaniku. Pokład 510 nie był eksploatowany w obszarze obecnie projektowanego złoża Jan Kanty 1. Podobnie jak pokłady warstw rudzkich eksploatowany był poza jego granicami, w północno zachodniej części obszaru zlikwidowanej kopalni Jan Kanty, przez zlikwidowaną KWK Niwka Modrzejów. Warstwy brzeżne Wykształcone są w postaci kompleksu łupków ilastych i piaszczystych z przewarstwieniami piaskowcowymi. Maksymalna miąższość przewierconego odcinka warstw brzeżnych w rejonie złoża Jan Kanty 1 wynosi około 400 m Tektonika Warstwy karbonu zalegają monoklinalnie, z rozciągłością przebiegającą generalnie w kierunku NE SW i zapadają w kierunku SE pod niewielkim kątem Miejscami warstwy ulegają niewielkim ugięciom, co było obserwowane w robotach górniczych, prowadzonych przez zlikwidowaną KWK Jan Kanty, w postaci tzw. muld. Tektonika złoża ma typowy charakter tektoniki nieciągłej uskokowej. Powoduje to charakterystyczną dla tego rejonu zagłębia blokową budowę złoża. Zasadniczym uskokiem na obszarze obecnie udokumentowanego złoża jest uskok Jan Kanty Bory o kierunku biegu N S i zrzucie m w kierunku zachodnim. Uskok ten znany jest z bezpośrednich robót górniczych, prowadzonych przez zlikwidowaną kopalnię Jan Kanty, przechodzących przez płaszczyzny uskokowe na poziomach 130 m 170 m i 270 m. Uskok Jan Kanty Bory jest obecnie naturalną, zachodnią granicą projektowanego złoża Jan Kanty 1. W przeszłości dzielił pole KWK Jan Kanty na partie: A i B. Złoża Jan Kanty 1 obejmuje partię A znajdującą się w zasięgu zlikwidowanego już dawno poziomu 170 m. Była ona pierwszym rejonem eksploatacji kopalni Jan Kanty. Eksploatacja została zakończona w latach 70 tych. Drugim, znaczącym uskokiem w złożu jest uskok o przebiegu NW SE i zrzucie m w kierunku SW, będący naturalną, północno wschodnią granicą złoża Jan Kanty 1. Ponadto złoże pocięte jest uskokami o mniejszych zrzutach. Są to między innymi: 24

26 - uskoki o zrzutach: m, 13 m, 22 m, 37 m biegnące mniej więcej równolegle do siebie w kierunku NE SW, dzielące pole złoża na mniejsze bloki tektoniczne. Uskoki te zostały rozpoznane licznymi robotami górniczymi w pokładach;301, 302, 303, 304/2, 324/1, - uskok o zrzucie 22 m, biegnący w kierunku NW SE w południowo zachodniej części złoża, w pobliżu szybów. Również znany z robót górniczych w wymienionych wyżej pokładach Warunki geologiczno inżynierskie Analiza warunków geologiczno inżynierskich opiera się wyłącznie na materiałach archiwalnych, tj. na badaniach i obserwacjach wykonanych na potrzeby archiwalnych dokumentacji, dodatków do dokumentacji, projektów zagospodarowania złoża i dokumentacji otworowych. Rozpoznanie warunków geologiczno inżynierskich serii złożowej przeprowadzono na podstawie badań własności wytrzymałościowych i fizycznych wykonanych na rdzeniach z otworów dołowych i z otworów wiertniczych powierzchniowych zlokalizowanych głównie na obrzeżach obszarów górniczych dawnych kopalń: Jan Kanty i Niwka Modrzejów oraz czynnych kopalń Kazimierz Juliusz i ZGE Sobieski Jaworzno III. Uwzględniono również nieliczne badania geologiczno inżynierskie wykonane na dawnych polach eksploatacyjnych zlikwidowanej KWK Jan Kanty. Badania warunków inżynierskich w zlikwidowanej KWK Jan Kanty wykonane były różnymi metodami (badania laboratoryjne, badania polowe, in situ w warunkach dołowych) i na różnym materiale (rdzeń, próbki skalne pobrane w wyrobiskach górniczych oraz badania penetrometrem). Badania te wykonano przede wszystkim dla określenia zmian fizyko mechanicznych skał serii złożowej oraz dla oceny stateczności skał stropowych, nośności skał spągowych oraz urabialności węgla oraz skłonności węgla do tąpań. W niniejszym opracowaniu własności fizyko mechaniczne skał serii złożowej podano dla warstw orzeskich i siodłowych. Charakterystyka wybranych ogniw litostratygraficznych Zmienność warunków inżynierskich w złożu Jan Kanty 1 jest wynikiem różnego wykształcenia litologicznego poszczególnych ogniw, zmienności cech wytrzymałościowych poszczególnych rodzajów skał oraz różnego stopnia osłabienia górotworu karbońskiego w wyniku bogatej i zróżnicowanej tektoniki. Poniżej scharakteryzowano warstwy orzeskie i siodłowe. Warstwy orzeskie Średni udział poszczególnych odmian litologicznych skał w tej serii wynosi: 25

27 - iłowce 49,1%, - mułowce 3,8%, - piaskowce 39,9%, - zlepieńce 0,1%, - węgle 6,4%, - łupki węglowe 0,5%, - brekcja 0,2%. Warstwy orzeskie są zbudowane w większości z iłowców (49,1%) i piaskowców (39,9%). Iłowce są zmiennie zapiaszczone. Bardzo często iłowce są przewarstwione mułowcami bądź piaskowcami. W dużej mierze iłowce są zsyderytyzowane, a syderyty występują w postaci rozproszonej lub w postaci gniazd lub soczewek. Według badań polowych parametry iłowców są najniższe. Wytrzymałość na rozciąganie jest prawie dwa razy niższa od wytrzymałości piaskowców, natomiast wytrzymałość na ściskanie około 15% niższa od wytrzymałości piaskowców. Według badań laboratoryjnych parametry wytrzymałościowe iłowców są zbliżone do parametrów piaskowców. Iłowce są skałami wrażliwymi na działanie wody. Pod wpływem wody iłowce rozpadają się na kawałki, grysik lub szlam. Drugim rodzajem skał pod względem udziału procentowego w warstwach orzeskich są piaskowce. Wśród piaskowców przeważają odmiany drobnoziarniste z niewielkim udziałem piaskowców średnioziarnistych. Ich parametry wytrzymałościowe są niższe od parametrów wytrzymałościowych mułowców za wyjątkiem wytrzymałości na rozciąganie oznaczonej metodą polową. Wytrzymałość na ściskanie piaskowców jest o 25% niższa od wytrzymałości na ściskanie mułowców. Według badań polowych wytrzymałość na rozciąganie piaskowców jest wyższa o 1/3 od wytrzymałości mułowców, natomiast według badań laboratoryjnych niższa o 1/3 od wytrzymałości mułowców. Warstwy orzeskie charakteryzują się duża węglonośnością, przy czym pokłady węgla odznaczają się nierównomiernym zaleganiem, zmienną grubością i niską jakością. Pokłady węgla zalegające wśród piaskowców i iłowców są w zdecydowanej większości cienkie i rzadko osiągają miąższość 2 3m. Warstwy siodłowe Średni udział poszczególnych odmian litologicznych skał w tej serii wynosi: - iłowce 1,9%, - mułowce 1,4%, - piaskowce 46,7%, 26

28 - zlepieńce 1,9%, - węgle 47,7%, - łupki węglowe 0,7%. Na dokumentowanym obszarze warstwy siodłowe nie są w pełni wykształcone. Ograniczają się do samego pokładu 510 i kilku lub kilkudziesięciometrowej warstwy piaskowca w stropie pokładu 510. Lokalnie warstwy te są całkowicie zredukowane. Z tego względu podany wyżej udział procentowy różnych odmian skał w warstwach siodłowych ma charakter orientacyjny. W profilu dominują piaskowce różnoziarniste i średnioziarniste z przewarstwieniami zlepieńca. W piaskowcach tych występują litoklasty węgla, impregnacje i konkrecje pirytu oraz otoczaki kwarcu. W dolnym profilu warstw siodłowych zwiększa się udział piaskowców gruboziarnistych, zlepieńcowatych i zlepieńców o niewielkiej zawartości spoiwa. Pokład 510 charakteryzuje się nieregularnością występowania i posiada zmienną miąższości w granicach od 0 do 7,20 m., przeciętnie 3,0 4,5m. Warunki stropowe i spągowe pokładu 510 Ocena warunków stropowych i spągowych pokładów węgla bazuje na wynikach badań laboratoryjnych próbek skał, pobranych w otworach dołowych oraz na wynikach badań wykonanych penetrometrem hydraulicznym oraz na wynikach badań polowych. Badania penetrometryczne odnoszą się do monolitu skał z uwzględnieniem naturalnych spękań i wykonywane były przez służbę geologiczną zlikwidowanej KWK Jan Kanty i kopalń sąsiednich. Warstwy siodłowe na obszarze Jan Kanty 1 ograniczone są wyłącznie do pokładu 510. Strop pokładu 510 budują głównie iłowce i piaskowce. Lokalnie występują mułowce. Strop pokładu wykazuje bardzo zróżnicowane parametry wytrzymałościowe nie związane z odmianami piaskowca. Stropy bezpośrednie i zasadnicze tego pokładu zaliczane są do klas I IV. W zależności od partii złoża strop może być klasy I, tj. trudny do utrzymania, opadający, bądź klasy IV o korzystnych parametrach zawałowości. Wytrzymałość stropu pokładu 510 rośnie w kierunku południowo zachodnim. W spągu tego pokładu zalegają piaskowce i iłowce. Spągi są nierozmakające w przypadku piaskowców. Iłowce w spągach pod wpływem wody dzielą się na warstwy wzdłuż płaszczyzn uławicenia (r=0,6 1,0 według GIG lub CCC według Skutty). Spągi tego pokładu są zaliczane do klas I III, tj. od spągów o dużej nośności do spągów o małej nośności. 27

29 Charakterystyka urabialności węgla Urabialność węgla charakteryzuje wskaźnik zwięzłości fz obliczany na podstawie wyników wytrzymałości na ściskanie z badań penetrometrycznych oraz energetyczny wskaźnik urabialności oznaczony laboratoryjnie. Wskaźnik zwięzłości węgla fz projektowanego do eksploatacji pokładu 510 mieści się w przedziale 0,7 1,7, natomiast energetyczny wskaźnik urabialności U węgla tego pokładu wynosi 0,92 2,42 x10 1 MJ/m 3. Zgodnie z tabelą 2.2. według wskaźnika urabialności fz węgiel pokładu 510 ma urabialność klasy II IV, a według energetycznego wskaźnika urabialności U ma urabialność klas II VI, czyli od węgli łatwo urabialnych do bardzo trudno urabialnych. Tabela 2.2. Wartości wskaźnika zwięzłości oraz energetycznego wskaźnika urabialności dla pokładu 510 Pokład Wskaźnik fz Klasa urabialności Energetyczny wskaźnik urabialności U Klasa urabialności (1x10 1 MJ/m 3 ) 510 0,7 1,7 II IV 0,92 2,42 II VI Łatwa urabialność węgla (klasa II) jest zjawiskiem niekorzystnym przy zastosowaniu kombajnów, powstają bowiem drobne asortymenty węgla, sporo miału i ma miejsce znaczne zapylenie. Obserwuje się wzrost wskaźników urabialności w kierunku północnym Warunki gazowe (metanowe) Warunki metanowe złoża węgla kamiennego określa zawartość metanu w pokładach węgla i w skałach płonnych oraz możliwość jego wydzielania się do wyrobisk górniczych w trakcie robót udostępniających i eksploatacyjnych. Metan w pokładach węgla występuje głównie w postaci związanej fizyko chemicznie z substancją węglową (metan sorbowany). Metan na skutek zmiany warunków zewnętrznych spowodowanych eksploatacją (kruszeniem) węgla wydziela się, w sposób dyfuzyjny, do wyrobisk, gdzie stanowi zagrożenie dla bezpiecznej pracy. Usuwany jest stamtąd na drodze wentylacji a także, w przypadku silnego zagrożenia, również poprzez odmetanowanie. Struktura metanowa dokumentowanego obszaru jest strukturą otwartą. Złoże przykryte jest cienkim nadkładem zbudowanym z piasków czwartorzędu oraz wapieni i dolomitów triasowych. Górna strefa górotworu karbońskiego, do głębokości ok. 700 m, jest odgazowana w sposób naturalny (pokłady zawierają śladowe ilości metanu poniżej 0,1 m 3 /Mg c.s.w.). Poniżej tej głębokości metanonośność pokładów nieco wzrasta osiągając wartości w zakresie I kategorii ZM). 28

30 DOTYCHCZASOWE BADANIA METANONOŚNOŚCI POKŁADU 510 I ICH METODYKA Rozpoznanie warunków metanowych przewidzianego do eksploatacji pokładu 510 wykonano na podstawie badań metanonośności przeprowadzonych w dwóch otworach (Jaworzno 2729, Komuna Paryska 2 (1135)) odwierconych z powierzchni z tym, że: - otw. Jaworzno 2729 odwiercono w granicach projektowanego obszaru (1992 r.), - otw. Komuna Paryska 2(1135) odwiercono poza obszarem, w pobliżu wschodniej granicy (1977 r.). Badania metanonośności wykonano w laboratorium Katowickiego Przedsiębiorstwa Geologicznego metodą dwustopniowej degazacji próżniowej. Polega ona na całkowitej, wymuszonej przez wytworzone podciśnienie, degazacji próbki rdzenia węglowego umieszczonej w specjalnym, hermetycznie zamykanym, pojemniku. Degazację przeprowadza się dwufazowo (z mieleniem próbki w drugiej fazie). Uzyskany w ten sposób gaz analizuje się w aparacie chromatograficznym na zawartość węglowodorów (C 1 C 5 ) i innych składników towarzyszących (N 2, CO, CO 2, H 2 i He). Na podstawie analizy chemicznej, wagi badanej próbki i objętości analizowanego gazu oblicza się zawartość sumy węglowodorów w stosunku do 1 nej tony (Mg) rdzenia węglowego. Uwzględniając zawilgocenie i zapopielenie węgla otrzymany wynik przelicza się w stosunku do 1 nej tony czystej i suchej substancji węglowej (c.s.w.) i dodatkowo koryguje odpowiednim współczynnikiem (1,33) z uwagi na straty gazu podczas opróbowania. Tak obliczona metanonośność pokładu węgla stanowi podstawę zaliczenia go do odpowiedniej kategorii zagrożenia metanowego, a także obliczenia zasobów metanu w złożu węgla. Metodyka badań i sposób opróbowania są szczegółowo określone rozporządzeniami Ministra Przemysłu i Handlu z dnia r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy, prowadzenia ruchu oraz specjalistycznego zabezpieczenia przeciwpożarowego w podziemnych zakładach górniczych ( Dz.U. z 1998 r. Nr 139, poz. 1169). Na podstawie uzyskanych danych można stwierdzić, że złoże do spągu pokładu 510 jest odgazowane w sposób naturalny. Stwierdzono w nim jedynie śladowe zawartości węglowodorów w ilości od poniżej 0,001 m 3 /Mg c.s.w. do 0,025 m 3 /Mg c.s.w. W tabeli 2.3. przedstawiono maksymalne, minimalne oraz średnie wartości metanonośności pokładu 510 wraz z oceną jego stopnia zagrożenia metanowego (ZM). Tabela 2.3. Minimalne oraz średnie wartości metanonośności pokładu 510 Pokład Metanonośność od do Ilość prób Średnia [m 3 /Mg csw] % wyników pow. 4,5 m 3 /Mg csw Maksymalna kategoria ZM 510 <0,001 0, ,002 0 niemetanowy 29

31 Z tabeli 2.3. wynika, że pokład 510 jest pokładem niemetanowym (nie jest zagrożony pod względem metanowym) Warunki geotermiczne Warunki geotermiczne złoża Jan Kanty 1 określono w oparciu o pomiary temperatury pierwotnej skał wykonane w 6 otworach poszukiwawczych zlokalizowanych w południowym pasie przygranicznym. Pomiary temperatur wykonano w następujących otworach badawczych: Komuna Paryska 1, Komuna Paryska 2, Brzezinka 4, Brzezinka 13. Z tego względu warunki termiczne złoża można określić jedynie na podstawie pomiarów punktowych. Zestawienie pomiarów temperatury pierwotnej skał (t.p.s.) dla poszczególnych poziomów przedstawiono w tabeli 2.4. Tabela 2.4. Zestawienie pomiarów temperatury pierwotnej skał dla poszczególnych poziomów Poziom Temperatura ( o C) 270 m 9,7 18,4 700 m 22,1 28,4 900 m 28,2 30,8 Na podstawie pomiarów temperatur w poszczególnych otworach można stwierdzić, że stopień geotermiczny stwierdzony w tych otworach zmienia się w szerokich granicach od 9,7 30,8 m/ o C Charakterystyka rodzaju i jakości kopaliny Rodzaj i jakość kopaliny w złożu określono na podstawie analiz chemiczno technologicznych węgla wykonanych na rdzeniu wiertniczym i próbach bruzdowych. Na dokumentowanym obszarze złoża Jan Kanty 1 nie zostały dotąd wykonane analizy chemiczne popiołu i pierwiastków śladowych zawartych w popiołach. Zestawienie wyników analiz chemicznych węgla w otworach wiertniczych z powierzchni i próbach bruzdowych w wyrobiskach górniczych w rejonie złoża Jan Kanty 1, zamieszczono w dokumentacji obszaru. Zbiorcze wyniki oznaczenia parametrów jakościowych węgla zestawiono w tabeli

32 Pokład Popiół [%] ilość średnia analiz Tabela 2.5. Zestawienie średnich ważonych parametrów pokładu 510 Wartość opałowa [kj/kg] ilość średnia analiz Siarka całkowita [%] ilość średnia analiz Gęstość przestrzenna ilość średnia analiz , ,91 7 1,32 W analizowanym złożu stwierdzono występowanie węgla energetycznego typu o wysokiej jakości. Zapopielenie średnio wynosi 13,27%. Zawartość siarki całkowitej wynosi średnio 0,91 % Średnia wartość opałowa wynosi kj/kg. Natomiast gęstość przestrzenna średnio wynosi 1,32 g/cm Stan zasobów Zasoby geologiczne węgla kamiennego w pokładzie 510 dla złoża Jan Kanty 1 obliczone według stanu na dzień r. wynoszą tys. ton, w tym tys. ton zasobów bilansowych (tab. 2.6.) i tys. ton zasobów pozabilansowych. Tabela 2.6. Zasoby złoża (pokładu 510) Jan Kanty 1 Pokład Zasoby bilansowe Zasoby przemysłowe Zasoby operatywne Straty Zasoby nieprzemysłowe tys. t tys. t tys. t tys. t tys. t Kopaliny towarzyszące W projektowanym obszarze, poza węglem kamiennym, nie występują inne kopaliny nadające się do przemysłowego wykorzystania. Występujące w złożu łupki ogniotrwałe wykształcone są w postaci cienkich warstewek, co powoduje, że nie mają charakteru przemysłowego. Syderyty ilaste, stwierdzone w kilku otworach wiertniczych, występują również lokalnie i mają niską zawartość Fe oraz dużą zmienność składu chemicznego, co uniemożliwia ich wykorzystanie przemysłowe. 31

33 Zawartość metanu w otworach wiertniczych zlokalizowanych w rejonie złoża Jan Kanty 1 jest znikoma, i wynosi od poniżej do 0,025 m 3 CH 4 /Mg c.s.w. Według Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia r. zmieniającego rozporządzenie w sprawie kryteriów bilansowości złóż kopalin minimalną metanonośnością (brzeżną) dla dokumentowania metanu jako kopaliny towarzyszącej w złożach węgla określa się na poziomie 4,5 m 3 CH 4 /Mg c.s.w. Z tego też względu, w dokumentacji złoża Jan Kanty 1 nie dokumentowano zasobów metanu jako kopaliny towarzyszącej Stan zawodnienia i sposoby odwadniania zrobów poeksploatacyjnych Złoże Jan Kanty 1 znajduje się w specyficznych warunkach z uwagi na prowadzone przez cały czas odwodnienie tego rejonu, co doprowadziło do obniżenia podstawy drenażu do poziomu 270 m. Do tej głębokości sięgają zmiany kierunków i prędkości przepływu wód podziemnych. Uległo zmianie położenie zwierciadła piezometrycznego. Poziomy wodonośne karbonu w warunkach naturalnych były na ogół pod ciśnieniem. Odwodnianie górotworu karbońskiego spowodowało, iż stały się poziomami o swobodnym zwierciadle wody. W przypadku zaprzestania odwodnienia byłej kopalni Jan Kanty nie byłoby też uwarunkowań na całkowitą odbudowę i wypełnienie leja depresji. Rejon ten ma bowiem bezpośrednie połączenia hydrauliczne z sąsiadującym od południa ZGE Sobieski Jaworzno III przez 19 chodników w pokładzie 301, znajdują się w partii A na rzędnych od +105 m do +127 m. Ponadto w partii A występują liczne połączenia chodnikowe oraz strefy wąskich filarów w pokładzie 214 na rzędnych od +142 do +154 m. Niezależnie od połączeń z podziemnymi wyrobiskami górniczymi sąsiednich kopalń, północna część byłej kopalni Jan Kanty 1 znajduje się w zasięgu drenującego oddziaływania odkrywkowej kopalni piasku podsadzkowego Maczki Bór. Kopalnia ta ma dwa pola: Pole Bór Zachód i Pole Bór Wschód. Eksploatacja I i II warstwy piasków w obrębie Pola Bór Zachód jest na ukończeniu. Na tym polu od 1994 roku składuje się odpady górnicze z kopalń węgla kamiennego wraz z przerostami gliniasto ilastymi uzyskanymi podczas eksploatacji piasku. Na terenie Pola Bór Wschód aktualnie eksploatuje się II i III warstwę piasków. W wyniku stałego odwodnienia odkrywki naturalny układ warunków hydrogeologicznych uległ zmianom. W naturalnych warunkach, czwartorzędowe piętro wodonośne rozdzielone mułkami ilastymi, iłami, glinami w formie nieciągłych przewarstwień i soczewek miało na terenie odkrywki 2 3 poziomy wodonośne, których zwierciadło wody stabilizowało się na tej samej głębokości. Pierwotny kierunek spływu wód czwartorzędowych był zgodny z nachyleniem terenu. Podstawą drenażu była rzeka Biała Przemsza, poza nią spływ w pradolinie odbywał się na południowy zachód. Obecnie 32

34 centrum drenażu omawianego odcinka doliny biegnie przez wyrobiska piaskowni Maczki Bór. Spływ wód odbywa się do rząpia, które znajduje się pomiędzy Polem Bór Zachód i Polem Bór Wschód. W rejonie rząpia zwierciadło wody występuje na rzędnych m n.p.m., a poza odkrywką na rzędnych m n.p.m. Dopływ do rząpia z Pola Bór Zachód wynosi Q=5,4 m 3 /min, a z Pola Bór Wschód dochodzi do Q=35 m 3 /min. Ilość wód dopływających do odkrywki zależy od warunków atmosferycznych, sumaryczny dopływ nie powinien przekroczyć 40 m 3 /min. W tej sytuacji, zatrzymanie pompowni w kopalni Jan Kanty przy jednoczesnym odwadnianiu wyrobisk kopalń sąsiednich oraz drenażu przez wyrobiska piaskowni Maczki Bór, nie stwarzało możliwości pełnej odbudowy leja depresji i tym samym zaistnienia istotnych zmian stosunków wodnych na powierzchni terenu górniczego tej kopalni. Zważywszy, że kopalnia Niwka Modrzejów ma połączenia z dalszymi kopalniami ( Kazimierz Juliusz, Mysłowice, Porąbka Klimontów, Sosnowiec ), kopalnia Jan Kanty wchodzi w skład zespołu ponad 30 wzajemnie połączonych kopalń GZW. Tylko wyłączenie odwadniania wszystkich połączonych kopalń węgla kamiennego oraz kopalni piasku podsadzkowego mogłoby stworzyć warunki do pełnej odbudowy leja depresji. Tereny wzdłuż koryta rzeki Przemszy i Białej Przemszy były pierwotnie silnie podtopione i zabagnione. Zmiany stosunków wodnych w dolinach tych rzek są jednak bardziej związane z regulacją ich koryt. Istotny wpływ na obniżenie pierwotnego poziomu wód gruntowych miała także eksploatacja piasku prowadzona w ich otoczeniu (piaskownia Maczki Bór, piaskownia Brzezinka ). W rejonie piaskowni Maczki Bór poziom piezometryczny obniżył się z rzędnych około +245 m do +225 m. W otoczeniu piaskowni Brzezinka, pierwotny poziom piezometryczny obniżył się z około +238 m do +231 m. Po wypełnieniu wyrobiska piaskowni odpadami z Elektrowni Jaworzno III, poziom ten podniósł się do wysokości m. Niezależnie od bezpośredniego oddziaływania podziemnych robót górniczych oraz odkrywkowej eksploatacji piasku na zasoby wód gruntowych, zmiany stosunków wodnych na powierzchni mogą być także związane z przeobrażeniami morfologii zlewni. Jednym z istotnych czynników są tu poeksploatacyjne obniżenia powierzchni. W zasięgu omawianego obszaru występują wody podziemne w utworach czwartorzędu, triasu i karbonu. W ich obrębie A. Kleczkowski (1990 a,b) wydziela kilka Głównych Zbiorników Wód Podziemnych (GZWP), które w mniejszym lub większym stopniu obejmują były obszar górniczy kopalni Jan Kanty, a mianowicie: - GZWP Q5 Biskupi Bór związany z czwartorzędowymi osadami wypełniającymi dolinę kopalną Białej Przemszy, - GZWP T/5 Chrzanów obejmujący obszar występowania utworów triasu, 33

35 - GZWP C/2 Tychy Siersza związany z krakowską serią piaskowcową karbonu. Dawna kopalnia Jan Kanty prowadziła eksploatację w pokładach: 214, 301, 302, 303, 304/2, 324/1, 324/3. Ostatnio eksploatowane były pokłady 301, 302, 304/2, systemem ścian poprzecznych z podsadzką hydrauliczną lub z zawałem stropu. Jak z tego wynika, wydobycie kopalni bazowało na warstwach orzeskich. W profilu litologicznym tych warstw dominują iłowce i mułowce. Piaskowce są zredukowane do cienkich kilkumetrowych warstw. Przewaga serii ilastej powoduje, iż warstwy orzeskie cechują się niższą wodonośnością, aniżeli nadległe warstwy łaziskie. Piaskowce tworzą poziomy wodonośne o porowo szczelinowym charakterze, oddzielone od siebie słabo przepuszczalnymi lub nieprzepuszczalnymi iłowcami. Izolacyjny charakter iłowców może być przerwany w następstwie deformacji wywołanych eksploatacją górniczą lub obecnością uskoków, które prowadzą wody. Warstwy łaziskie należą do krakowskiej serii piaskowcowej i jest to najbardziej wodonośna część karbonu. Główny Zbiornik Wód Podziemnych C/2 Tychy Siersza związany jest z wodami podziemnymi występującymi w profilu warstw łaziskich. Są one wykształcone prawie wyłącznie w postaci piaskowców gruboławicowych z pokładami węgla i przewarstwieniami iłowców oraz mułowców, które są zredukowane do kilkumetrowych wkładek. Współczynniki filtracji piaskowców są zmienne w przedziale m/s. Niektóre odcinki profilu geologicznego cechują się współczynnikiem filtracji rzędu 10 3 m/s. Jest to związane ze strefami spękań i deformacji tektonicznych. We wschodniej i północno wschodniej części obszaru, kompleks osadów karbońskich przykryty jest utworami triasu. W obrębie tych utworów można wydzielić poziom wodonośny wapienia muszlowego oraz mniej zasobne poziomy retu oraz środkowego i dolnego pstrego piaskowca. Ze względu na lokalne występowanie oraz obecność u podstawy tych poziomów warstw izolacyjnych, triasowe piętro wodonośne nie stanowi istotnego źródła dopływu wód do wyrobisk górniczych kopalni. Na pozostałej części złoża, karbon jest bezpośrednio przykryty osadami czwartorzędowymi. Są one wykształcone głównie jako osady akumulacji rzecznej holocenu, utwory lodowcowe i wodnolodowcowe plejstocenu. Pierwszy poziom wodonośny związany jest występującym od powierzchni terenu, kompleksem piasków czwartorzędowych. Jest on zasilany bezpośrednio przez opady atmosferyczne. Podłożem tego poziomu są gliny zastoiskowe występujące pośród utworów czwartorzędowych na głębokościach od 6 m do 13 m, co odpowiada rzędnym m n.p.m. Drugi poziom wodonośny tworzą: dolny kompleks piaszczysty w czwartorzędzie i ławice piaskowców karbońskich nad pokładem 213/1. Jego spąg tworzą iłowce towarzyszące pokładom 213/1 i 213/2. Warunki litologiczno strukturalne warstw łaziskich są bardzo dogodne dla infiltracji 34

36 wód w głąb górotworu. Sprzyja temu duże zaangażowanie tektoniczne warstw karbońskich. Drugi poziom wodonośny jest zasilany wodami infiltrującymi z pierwszego poziomu wodonośnego poprzez warstwę napinającą w miejscach jej wycienienia, gdzie gliny zastoiskowe stanowią warstwę półprzepuszczalną. W miejscach, gdzie brak jest warstwy glin, występuje jeden poziom wodonośny czwartorzędowo karboński. Jest on wówczas bezpośrednio zasilany przez wody atmosferyczne i charakteryzuje się swobodnym zwierciadłem wody. Trzeci poziom wodonośny występuje w piaskowcach zalegających między pokładami 213/2 i 301. Jest to poziom w zasadzie o zwierciadle napiętym, drenowany przez wyrobiska górnicze a zasilany na północy w rejonie wychodni oraz z drugiego poziomu wodonośnego poprzez szczeliny uskokowe. Istotną rolę w stworzeniu warunków łączności hydraulicznej pomiędzy poszczególnymi poziomami wodonośnymi pełnią szczeliny stref uskokowych, a duże zrzuty umożliwiają lateralny kontakt piaskowców orzeskich z piaskowcami łaziskimi. W związku z powyższym istotnym zagadnieniem jest ustalenie chemizmu wód odbiornika rzeki Przemszy oraz chemizmu wód kopalnianych przewidywanych do odprowadzenia na etapie uruchamiania zlikwidowanej kopalni, a także określenie prognozowanej ilości i jakości wód, które będą odprowadzane do cieków powierzchniowych po uruchomieniu eksploatacji pokładu 510 (por. rozdz ). Była kopalnia Jan Kanty obok ZGE Sobieski Jaworzno III, należała do najbardziej zawodnionych kopalń GZW, a łączny dopływ naturalny na poziomy 130 m, 170 m i 270 m oraz do upadowej Jęzor VI przekraczał 35 m 3 /min. Wyczerpywanie się zasobów węgla wymusiło konieczność prowadzenia etapowej likwidacji zakładu od 1994 r. Z dniem r. zakończone zostało wydobywanie węgla i rozpoczęto etap ostatecznej likwidacji kopalni zgodnie z przyjętym Programem likwidacji KWK Jan Kanty S.A., który w części dotyczącej odwadniania likwidowanego zakładu górniczego przyjął m. in. następujące, główne założenia: - ze względu na możliwość powstania zagrożenia wodnego dla Zakładu Górniczego Sobieski w KWK Jan Kanty S.A. po jej likwidacji pozostawiono dwa szyby: Witold I i Witold II w rejonie zakładu głównego kopalni wraz z niezbędnym niewielkim zasięgiem wyrobisk przyszybowych na poziomie 270 m. Utrzymywana jest tutaj pompownia główna. Pozostałe wyrobiska na tym poziomie są odcięte tamami izolacyjnymi z możliwością spływu wody do pompowni głównej, 35

37 - zroby wyżej zalegających pokładów: 214, 301, 302, 303, 304/2, 324/1, 324/3 eksploatowanych przez KWK Jan Kanty (poprzednio KWK Komuna Paryska ), na głębokościach od ok. 20 m do ok. 300 m, są odwadniane przez funkcjonującą pompownię głównego odwadniania na poziomie 270 m przy szybach Witold I i Witold II. Do poziomu tego spływają grawitacyjnie rurociągiem 300 mm ułożonym w szybie Witold I także wody z nadpoziomowych względem poziomu 170 m części pokładów 214, 301, 302 i 304/2. Ww. pompownia stacjonarna odprowadza na powierzchnię całość wód dopływających do zlikwidowanej kopalni Jan Kanty w ilości ok m 3 /min (razem z wodami ze zrobów upadowej Jęzor VI). Zwierciadło wody w zrobach nieczynnej KWK Jan Kanty w partii B, pokrywającej się granicami udokumentowanego złoża Modrzejów, utrzymywane jest na rzędnej +11,9 m n.p.m., z uwagi na konieczność ochrony wyrobisk czynnego zakładu ZG Sobieski. Jedyne bezpośrednie połączenie byłej kopalni Jan Kanty z wyrobiskami zlikwidowanej KWK Niwka Modrzejów, to jest przekop na poziomie +60 m npm (głęb. 185 m), zostało zlikwidowane w 2002 r. w trakcie likwidacji szybu Wschodniego. Wg opracowania Projekt koncepcyjny uruchomienia wydobycia węgla kamiennego na obszarze górniczym byłej kopalni Jan Kanty (2011) założono, że dla udostępnienia pokładu 510 w dokumentowanym złożu Jan Kanty 1, w wariancie IIa niezbędne będzie pogłębienie szybu Witold II do poziomu 590 m + rząpia. Przy założonym dopływie do nowego poziomu około 3 m 3 /min zakłada się budowę pompowni głównego odwadniania zlokalizowanej na podszybiu szybu Witold I składającego się z komory pomp z lunetą rurową do szybu Witold I i systemu chodników pojemnościowych. Przewiduje się wyposażenie pompowni w 3 pompy typu OW 200AM/7. Pompownia podawać będzie wodę dwoma rurociągami DN = 250 mm ułożonymi w szybie Witold I na poziom 270 m do chodników wodnych istniejącego odwadniania. Przewidywany łączny dopływ wody na poziom 270 m wyniesie około 30,0 m 3 /min. Ponieważ pompownia na poziomie 270 m przystosowana była do pompowania max. 50 m 3 /min przy równoczesnej pracy 5 pomp, jej wydajność jest aż nadto wystarczająca Przewidywane zagrożenia naturalne wraz z wstępnie określoną profilaktyką Ocenę zagrożeń naturalnych, tj. zagrożenia tąpaniami, zagrożenia wybuchem pyłu węglowego oraz zagrożenia wybuchem pożarów endogenicznych przeprowadzono w oparciu o badania wykonane dla dawnych pól eksploatacyjnych kopalni Jan Kanty oraz w oparciu o materiały z sąsiednich kopalń. 36

38 Zagrożenie wodne Źródłami zagrożenia wodnego w granicach analizowanego złoża Jan Kanty 1 mogą być: - zbiorniki i cieki powierzchniowe, - zbiorniki wody w wyrobiskach górniczych, - warstwy wodonośne, - zawodnione uskoki, - niezlikwidowane otwory wiertnicze, Zagrożenie ze strony zbiorników i cieków powierzchniowych Na podstawie dotychczasowych doświadczeń byłych kopalń Niwka Modrzejów i Jan Kanty zakłada się, że nie wystąpi zagrożenie wodne ze strony zbiorników i cieków powierzchniowych dla projektowanych robót przygotowawczych i eksploatacyjnych w pokładzie 510 w obrębie wydzielonego złoża Jan Kanty 1. Pokład ten, w partiach przeznaczonych do wybierania, zalega na znacznych głębokościach (poniżej 400 m) i jest odizolowany od zbiorników i cieków na powierzchni grubymi kompleksami utworów karbonu. Zagrożenie ze strony zbiorników w wyrobiskach dołowych Jak wynika z Dokumentacji określającej warunki hydrogeologiczne w związku ze zmianą poziomu odwadniania zlikwidowanego zakładu górniczego Rejon Jan Kanty Centralnego Zakładu Odwadniania Kopalń (2003), w partii A zlokalizowanych było około 30 dołowych zbiorników wodnych w zrobach KWK Jan Kanty, o pojemnościach od kilkuset m 3 do 215 tys. m 3, z czego 4 zbiorniki o pojemności od 25 tys. m 3 do 215 tys. m 3 zlokalizowane były w zrobach pokładu 324/1. Ze względu na znaczną odległość i występowanie rozdzielającego pakietu skał nieprzepuszczalnych o dużej miąższości, nie należy się spodziewać zagrożenia ze strony tych zbiorników na stan zawodnienia wyrobisk w pokładzie 510. Zagrożenie ze strony warstw wodonośnych Warstwy siodłowe w tym rejonie, które będą objęte drenującym wpływem projektowanych robót górniczych, charakteryzują się niewielkim występowaniem piaskowców, które stanowią warstwy wodonośne. Z dotychczasowych doświadczeń sąsiedniej byłej kopalni Niwka Modrzejów wynika, że nie były one źródłem zagrożenia dla robót górniczych. Ze względu na stosunkowo niskie współczynniki filtracji tych piaskowców spodziewane dopływy do wyrobisk nie będą duże. Na podstawie dotychczasowych obserwacji i rozwoju dopływów należy sądzić, że dopływ do nowo wykonanych 37

39 wyrobisk górniczych w złożu Jan Kanty 1, nie przekroczy wielkości stwierdzonego dopływu do poziomu 600 m to jest ok. Q 1 = 3 m 3 /min. Dopływy pochodzące z wodonośnych warstw siodłowych, będą kontrolowane i odprowadzane ściekami i rurociągami do chodników wodnych systemu głównego odwadniania. Zagrożenie ze strony zawodnionych uskoków Rozpoznane dotychczas robotami górniczymi zaburzenia tektoniczne na obszarze sąsiedniego złoża Modrzejów, nie były wodonośne i nie stwarzały zagrożenia wodnego dla prowadzonych robót górniczych w głębszych partiach złoża, w tym w pokładzie 510, objętych eksploatacją byłej kopalni Niwka Modrzejów. Należy zatem przyjąć, że również dla projektowanych robót górniczych w pokładzie 510 nie wystąpią zagrożenia ze strony zawodnionych uskoków. Jednak w celu rozpoznania warunków hydrogeologicznych w rejonie większych spodziewanych uskoków będą otwory wyprzedzające i badawcze. W oparciu o wyniki wierceń zastosowane będą odpowiednie technologie prowadzenia robót, górniczych w rejonach wcześniej rozpoznawanych wierceniami, zawodnionych stref uskokowych. Zagrożenie ze strony niezlikwidowanych otworów wiertniczych Powierzchniowe otwory wiertnicze w przypadku ich nie zlikwidowania, mogą stanowić zagrożenie dla prowadzonych w ich sąsiedztwie robót górniczych. Na obszarze wydzielonego złoża węgla kamiennego Jan Kanty 1, odwierconych zostało łącznie ok. 41 otworów wiertniczych z powierzchni o głębokościach od 187,70 m do 1051,75 m. Najstarszy otwór wykonano w 1942 r. (I BK (94)), jednak zdecydowana większość otworów pochodzi z lat Spośród znacznej liczby otworów zlokalizowanych w rejonie złoża Jan Kanty 1, głębokość pokładu 510 osiągnęły ogółem 32 otwory. W większości są to otwory sprzed 1965 roku, co do których nie ma pewności odnośnie sposobu ich likwidacji. W związku z tym wyznaczone zostaną dla tych otworów w pokładzie 510, strefy bezpieczeństwa. Przy prowadzeniu wyrobisk górniczych w sąsiedztwie powierzchniowych otworów wiertniczych, wykonywane będą w ich kierunku przedwierty oraz prowadzone obserwacje ewentualnych wycieków wody. Stopnie zagrożenia wodnego W byłej KWK Jan Kanty, partia B zalegająca częściowo na obszarze wydzielonego złoża Modrzejów, zaliczona była do II i III stopnia zagrożenia wodnego. W byłej KWK Niwka Modrzejów w granicach złoża Modrzejów, górotwór karboński powyżej warstwicy +150 m npm zaliczono do III stopnia zagrożenia wodnego ze względu na wodonośność warstw czwartorzędowych i występujące liczne zroby po płytkiej eksploatacji węgla. 38

40 Odpowiednie stopnie zagrożenia wodnego (II i III) były też wyznaczone dla zarejestrowanych podziemnych zbiorników wodnych oraz dla niezlikwidowanych otworów wiertniczych z powierzchni. Aktualnie, w związku z likwidacją kopalń Niwka Modrzejow i Jan Kanty, w obrębie wydzielonego złoża Jan Kanty 1 nie są wyznaczone stopnie zagrożenia wodnego. Po otrzymaniu koncesji na eksploatację złoża oraz ustanowieniu granic obszaru i terenu górniczego, przed przystąpieniem do robót górniczych, Przedsiębiorca wystąpi ze stosownym wnioskiem do Dyrektora Okręgowego Urzędu Górniczego w Katowicach, o zaliczenie poszczególnych części złoża do odpowiednich stopni zagrożenia wodnego Zagrożenie tąpaniami i wstrząsami Zagrożenie tąpaniami uzależnione jest od naturalnej skłonności niektórych skał do kumulowania energii sprężystej i nagłego jej oddawania w chwili przekroczenia ich wytrzymałości oraz od stopnia koncentracji naprężeń spowodowanych warunkami naturalnymi i górniczotechnicznymi. Czynnikami górniczo technicznymi powodującymi wzrost koncentracji naprężeń są pozostawione filary i resztki pokładów, krawędzie eksploatacji w pokładach sąsiadujących oraz nieodprężenie pokładów skłonnych do tąpań. W zlikwidowanej kopalni Jan Kanty wszystkie pokłady zostały uznane za nietąpiące. W sąsiednich kopalniach wyłącznie pokład 510 został zaliczony do zagrożonych tąpaniami. W zlikwidowanej kopalni Niwka Modrzejów pokład 510 poniżej warstwicy 50 m n.p.m. został zaliczony w partiach zachodniej 2, centralnej 1 i 2 do III go stopnia zagrożenia tąpaniami w pierwszej warstwie eksploatacyjnej, natomiast w warstwach następnych, przy czystym wybraniu warstwy I, do I go stopnia. W partii Wschodniej pokład ten zaliczono do III go i I go stopnia. W kopalni Kazimierz Juliusz pokład 510 zaliczono do I go stopnia w partii Bory i Maczkowskiej powyżej warstwicy 50 m, do II go stopnia nieodprężone części w partii Centralnej, Klimontowskiej, Feliksowskiej i A 2. Bezpośrednio przy granicy ze zlikwidowaną KWK Jan Kanty pokład 510 zaliczono do III go stopnia. Wartość energetycznego wskaźnika naturalnej skłonności do tąpań W ET dla pokładu 510 wynosi 2,4 4,37 co pozwala zaliczyć ten pokład do klasy II skłonności do tąpań pokładowych (skała słabo skłonna do tąpań). Wartość wskaźnika facjalności stropu W f dla pokładu 510 wynosi 13,7 (klasa III) czyli pokład 510 ma stropy o małych koncentracjach energii sprężystej i o niskiej skłonności do tąpań. 39

41 Zagrożenie pożarami samoistnymi Podstawą do określenia zagrożenia wystąpienia pożarów samoistnych są badania skłonności węgli do samozapalenia. Pokład węgla 510 charakteryzuje się dużą i bardzo dużą skłonnością do samozapalenia grupy IV i V. Wskaźnik samozapalności dla tego pokładu wynosi [ 0 C/min.]. W przypadku eksploatacji pokładu 510 należy na bieżąco w miarę rozwoju wybierania węgla wykonywać badania laboratoryjne skłonności węgla do samozapalenia. Ponadto powinno się: - odpowiednio przeszkolić załogę, - wyposażyć wyrobiska w sprzęt p.poż., - prowadzić na bieżąco kontrolę urządzeń odstawy taśmowej, - ograniczyć migrację powietrza przez zroby ścian, - w miarę możliwości wprowadzić system CO metrii automatycznej, - prowadzić profilaktykę p.poż.(np. wypełnianie zrobów mieszaninami wodno popiołowymi) Zagrożenia wybuchem pyłu węglowego Zagrożenie wybuchami pyłu węglowego określane jest dla konkretnych wyrobisk górniczych na poszczególnych poziomach. Jest ono zależne od obecności w wyrobisku niebezpiecznego pyłu węglowego, odległości wyrobisk od miejsca możliwego wybuchu i długości wyrobiska z występowaniem niebezpiecznego pyłu węglowego. Klasę zagrożenia wybuchem pyłu węglowego określa się na podstawie badań pyłu węglowego pobranego z czynnych wyrobisk górniczych. Zgodnie z przepisami górniczymi pokładem zagrożonym wybuchem pyłu węglowego jest pokład, w którym stwierdzono zawartość części lotnych w węglu wyższą niż 12% w bezwodnej, bezpopiołowej substancji węglowej. Za bezpieczny uznaje się pył węglowy, który zawiera części niepalne stałe w ilości co najmniej 70% w polach niemetanowych lub 80% w polach metanowych oraz wodę wolną uniemożliwiającą przenoszenie wybuchu. Za niebezpieczny uznaje się pył węglowy nie spełniający powyższych warunków. Wyróżnia się dwie klasy zagrożenia pyłowego: 40

42 - klasa A zalicza się pokłady węgla lub ich części oraz wyrobiska górnicze, w których nie wystepuje niebezpieczny pył węglowy lub w strefie I nie ma odcinków wyrobisk z niebezpiecznym pyłem węglowym dłuższych niż 30 m, - klasa B zalicza się pokłady węgla lub ich części oraz wyrobiska górnicze, w których występuje niebezpieczny pył węglowy lub w strefie I są odcinki wyrobisk z niebezpiecznym pyłem węglowym dłuższe niż 30m. Strefa I obejmuje wyrobiska znajdujące się w zasięgu do 300 m w polach niemetanowych i do 500 m w polach metanowych od miejsc możliwego zapoczątkowania wybuchu pyłu węglowego oraz pól pożarowych, wyrobisk o zawartości metanu większej niż 1% oraz miejsc wykonywania robót strzałowych. Pokład 510 został zaliczony do klasy B zagrożenia pyłowego. W trakcie wykonywania robót górniczych przygotowawczych i eksploatacyjnych należy prowadzić profilaktykę przeciw wybuchowi pyłu węglowego polegająca na: - pozbawieniu lotności pyłu węglowego w miejscach jego powstania przez: * stosowanie przy kombajnach ścianowych i chodnikowych pełnosprawnych fabrycznych instalacji zraszających, zapewniających minimalne ciśnienie wody, mierzone przed dyszami i minimalne wydajności zraszania określone w obowiązujących przepisach i normach, * stosowanie odpylaczy przy drążeniu wyrobisk korytarzowych kombajnami, * stosowanie przybitki z gliny przy robotach strzałowych, * wykonywanie w przodkach korytarzowych 10 m stref zmywania, * stosowanie na przesypach odstawy urobku baterii zraszających montowanych na sztywno, * zabudowę odpowiednich osłon przeciwpyłowych na przesypach i w tamach wentylacyjnych na drogach odstawy urobku w przypadku znacznego naporu powietrza, * usuwanie zroszonego pyłu węglowego w miejscach jego gromadzenia się tj. przesypy, załadownie, tamy wentylacyjne na drogach odstawy itp., * usuwanie pyłu węglowego z kabli, muf, urządzeń elektrycznych i konstrukcji, tras przenośników taśmowych, * stosowanie środków zwilżających w instalacjach zraszających, - zabezpieczeniu przed powstaniem inicjału wybuchu pyłu węglowego przez: * bieżące prowadzenie odpowiedniej profilaktyki zwalczania zagrożenia metanowego zgodnie z wymogami przepisów, * bieżące kontrole stanu technicznego sieci kablowej i przenośników taśmowych, 41

43 * prowadzenie robót strzałowych zgodnie z zasadami techniki strzałowej i wymogami przepisów, - zabezpieczeniu przed rozwojem wybuchu pyłu węglowego przez: * utrzymanie stref zabezpieczających przez opylanie pyłem kamiennym do zawartości co najmniej 80% części niepalnych stałych lub zmywanie wodą we wszystkich miejscach określonych przepisami, - ograniczeniu zasięgu wybuchu pyłu węglowego przez: * budowę zapór przeciwwybuchowych zgodnie z obowiązującymi przepisami Zagrożenie metanowe Głównym rodzajem tego typu zagrożenia jest metan wydzielający się do wyrobisk górniczych. Kwalifikacji do odpowiedniej kategorii zagrożenia metanowego dokonuje właściwy OUG. Rozpoznanie metanonośności złoża jest bardzo istotne. Z przeprowadzonych obserwacji wynika, że pokład 510 jest pokładem niemetanowym (nie jest zagrożony pod względem metanowym). Biorąc to pod uwagę, a także przepisy określone rozporządzeniami Ministra Przemysłu i Handlu z dnia r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy, prowadzenia ruchu oraz specjalistycznego zabezpieczenia przeciwpożarowego w podziemnych zakładach górniczych, należy jednak bezwzględnie prowadzić szereg prac, badań i pomiarów mających na celu przeciwdziałanie zagrożeniu metanowemu. Należą do nich: - kontrola stanu wentylacji i zawartości metanu w powietrzu kopalnianym, - kontrola stanu wentylacji i zawartości metanu w pomieszczeniach i zbiornikach węgla na powierzchni, - kontrola stężeń metanu systemem metanometrii automatycznej, - pomiary metanonośności pokładów węgla metodą degazacji próżniowej, - pomiary desorbometryczne pokładów węgla i parametrów jego zwięzłości Zagrożenia stabilności wyrobisk Zagrożenie stabilności wyrobisk górniczych, jako skutek konwergencji przyczyn wiąże się z przekroczeniem tzw. głębokości krytycznej, tj. głębokości, na której ciśnienie pionowe w ociosach wyrobisk jest większe od wytrzymałości skał na ściskanie (Rc). Konwergencja wyrobisk górniczych zależna jest od głębokości ich położenia, typu litologicznego skał, w których zostały wykonane, stopnia spękań górotworu oraz odległości od prowadzonej eksploatacji. Konwergencja wyrobisk wykonanych w górotworze osłabionym 42

44 tektonicznie występuje we wszystkich odmianach litologicznych skał już na głębokości od ok. 400 m, w strefie wpływu ciśnień eksploatacyjnych. Wieloletnie doświadczenie wykazuje, że wyrobiska drążone w iłowcach i mułowcach mogą ulegać konwergencji od głębokości m, a w mocnych piaskowcach na głębokościach poniżej 600 m Zagrożenie termiczne Temperatury pierwotne skał na projektowanych poziomach nie przekraczają 31 o C, w związku z czym nie występują na nich zagrożenia temperaturowe i nie należy się liczyć z trudnymi i bardzo trudnymi warunkami pracy załóg górniczych. Na poziomie 700 m temperatura pierwotna skał przekracza nieco 28 o C (tab. 2.4.). W związku z tym przy projektowaniu wentylacji dla oddziałów górniczych należy przewidzieć odpowiednie środki zwalczania wysokich temperatur. W przypadku zagrożenia termicznego należy: - intensywnie przewietrzać wyrobiska - schładzać powietrze urządzeniami klimatyzacji lokalnej - schładzać powietrze urządzeniami klimatyzacji grupowej Zagrożenie radiacyjne Na podstawie dotychczasowych wyników uzyskanych w byłej kopalni Jan Kanty prognozuje się, że wyrobiska i pomieszczenia będą zakwalifikowane do niezagrożonych radiacyjnie, a w sporadycznych przypadkach do klasy A" tego zagrożenia. W wyrobiskach górniczych prowadzone będą następujące pomiary wskaźnika zagrożenia radiacyjnego: - pomiary stężenia energii potencjalnej alfa krótkożyciowych produktów rozpadu radonu, - pomiary mocy dawki promieniowania gamma, - pomiary stężenia izotopów radu w wodach, - pomiary stężenia izotopów radu w osadach. W okresie eksploatacji będą wykonywane pomiary i przeprowadzane analizy zagrożenia radiacyjnego odpowiednio przez kopalnię i uprawnione instytucje zgodnie z obowiązującymi przepisami. Na podstawie uzyskanych wyników wyrobiska i pomieszczenia kwalifikowane będą pod względem zagrożenia radiacyjnego. W przypadku stwierdzenia zagrożenia radiacyjnego w zależności od rocznego efektywnego równoważnika dawki Kierownik Ruchu Zakładu Górniczego zaliczał będzie wyrobiska i pomieszczenia do odpowiedniej klasy zagrożenia radiacyjnego naturalnymi substancjami promieniotwórczymi w podziemnych zakładach górniczych. 43

45 Filary ochronne Filary ochronne w granicach zniesionego obszaru górniczego byłej KWK Jan Kanty, wyznaczono w oparciu o Zasady wyznaczania filarów ochronnych dla obiektów powierzchniowych i podziemnych w obszarach górniczych kopalń węgla kamiennego (załącznik do Zarządzenia nr 4 Ministra Górnictwa i Energetyki z dnia r. znak: GW 1/179/86 w sprawie wyznaczania filarów ochronnych dla obiektów powierzchniowych i podziemnych w obszarach górniczych kopalń węgla kamiennego). Do wyznaczenia filarów ochronnych przeanalizowano wszystkie obiekty powierzchniowe zlokalizowane na projektowanym obszarze górniczym Jan Kanty 1, dla których ruch zakładu górniczego może stworzyć zagrożenie. Ocenie poddano także ustanowione poprzednio filary ochronne. W konsekwencji przewidziano ustanowienie następujących filarów ochronnych dla szybów: - Witold I i II, - Leopold (i obiektów z nim związanych) użytkowanego przez PKW S.A. Zakład Górniczy Sobieski, zlokalizowanego na OG Jaworzno II, który został zatwierdzony decyzją OUG Tychy z dnia r. znak: l.dz. 52/8/86/SJ. Opisane filary ochronne dla ww. obiektów zostały wyznaczone dla pokładu 510 przewidzianego do eksploatacji. W ich obrębie nie projektuje się w przyszłości prowadzenia eksploatacji górniczej. Na obszarze złoża wyznaczony jest ponadto filar dla Osiedla Stałego w Jaworznie. W miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego (dla poszczególnych dzielnic i terenów miasta Jaworzno) wyznaczony jest filar dla terenów Elektrowni Jaworzno, zlokalizowanych na południowy zachód od granicy projektowanego obszaru górniczego Jan Kanty 1. W miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego Wojska Polskiego Elektrownia ( 8 ust.5 pkt 3) oraz w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego Podłęże Las ( 10 ust 5 pkt 1) jest zapisane, że: w przypadku podjęcia działalności górniczej musi być ona prowadzona w taki sposób, aby w granicach PEE wykluczyć możliwość wystąpienia szkód górniczych i osiadań. W Projekcie zagospodarowania złoża, wykonanym w EC Katowickim Przedsiębiorstwie geologicznym, eksploatacja zaprojektowana jest tak, aby nie było wpływów działalności w tym rejonie i były dotrzymane warunki powyższego zapisu 44

46 Przewidywana wielkość wydobycia kopaliny W złożu Jan Kanty 1 kopaliną główną jest węgiel kamienny, której zasoby przemysłowe obliczone na r. (dla pokładu 510) wynoszą ogółem 29,309 mln Mg. Wielkość ta, przy planowanym poziomie wydobycia średnio do około 1 1,26 mln Mg rocznie, zapewnia żywotność kopalni przez ok. 26 lat, a przy racjonalnej gospodarce do 30 lat. Według ustaleń zawartych w opracowaniu p.t. Projekt koncepcyjny uruchomienia wydobycia węgla kamiennego na obszarze górniczym byłej kopalni Jan Kanty (2011), projektuje się uzyskanie wydobycia kopalni z dwóch ścian eksploatacyjnych. Średnie wydobycie ze ściany wyniesie ok t/dobę. Całkowite wydobycie netto kopalni wyniesie ok t/dobę. Pierwsze wydobycie kopalni 1250t/dobę projektuje się uzyskać w szóstym roku budowy, a docelowe wydobycie rzędu do 5000 t/dobę uzyskane zostanie w siódmym roku budowy. Cała ilość wydobytej kopaliny kierowana będzie do zakładu wstępnej przeróbki węgla, a następnie sprzedawana na cele energetyczne. W okresach letnich, kiedy występuje zmniejszone zapotrzebowanie na węgiel, może być on gromadzony na składowisku zlokalizowanym na terenie zakładu głównego Sposób udostępnienia złoża. System eksploatacji złoża Projektowana kopalnia będzie samodzielną jednostką produkcyjną z kamienną strukturą udostępnienia pokładu 510. W jej granicach grubość bilansowa pokładu 510 zmienia się od 1,0 m na północy do 7,20 m przy południowej granicy. W kierunku północnym i wschodnim, poza obszarem kopalni, następuje jego wyklinowanie. Zalega on na głębokości od 420 m ( 150 m p.p.m.) do 720 m ( 450 m p.p.m.). Pokład charakteryzuje się zróżnicowaną tektoniką, co wpływa znacząco na ograniczenie wybiegu ścian. Nachylenie warstw w jego obrębie zmienia się od 8 o do 12 o. Pokład 510 jest pokładem jednorodnym bez przerostów. Charakteryzuje się dobrymi parametrami jakościowymi. Projektowana eksploatacja w/w pokładu koncentrować się będzie w większości pod terenami rolnymi i leśnymi. Część eksploatacji prowadzona będzie pod terenami zabudowanymi w większości zabudowa jednorodzinna dzielnic Jaworzna: Niedzieliska, Niedzieliska Dolina, Chropaczówka, Góra Piasku oraz częściowo osiedla Leopold i Podłęże. 45

47 Sposób udostępnienia złoża Projektowany sposób udostępnienia złoża Jan Kanty 1 został szczegółowo określony w opracowaniu p.t. Projekt koncepcyjny uruchomienia wydobycia węgla kamiennego na obszarze górniczym byłej kopalni Jan Kanty (2011). Obecnie preferowany jest do realizacji wariant II (IIa), przedstawiony w w/w koncepcji. Udostępnienie pionowe Dla szybów Witold I i Witold II przewiduje się wyremontowanie, częściową przebudowę, modernizację urządzeń i dostosowanie do niezbędnych potrzeb i przepisów. Modernizacja będzie przebiegała w kierunku: - wykorzystania szybu Witold I do opuszczania materiałów i załogi oraz dostarczenia do wyrobisk świeżego powietrza, - wykorzystania szybu Witold II do ciągnienia urobku, opuszczania ciężkich urządzeń i odprowadzenia zużytego powietrza z wyrobisk kopalni. Przyjęty wariant IIa zakłada, że: - szyb Witold I zostanie pogłębiony do poziomu 590 m, pełniąc funkcję szybu wdechowego i materiałowo zjazdowego, - szyb Witold II nie będzie pogłębiany i będzie służył do odprowadzenia zużytego powietrza, ciągnienia urobku i opuszczania ciężkich maszyn i urządzeń. Do ciągnienia urobku i wentylacji z pokładu 510 do poziomu 270 m projektuje się upadową wydobywczo wentylacyjną. W poszukiwaniu możliwości skrócenia upadowej, opracowano warianty IIa i IIb. W preferowanym wariancie IIa projektuje się wykonanie upadowej wydobywczowentylacyjnej z poziomu 245 m (25 m nad poziomem 270 m) do poziomu 550 m (20 m nad pokładem 510). Długość upadowej wynosi w tym wariancie 1260 m a jej nachylenie 14 o graniczne dla transportu taśmowego urobku. Wariant IIa jest najkorzystniejszy ze względu na: - krótką drogę transportu urobku, - najmniejszą ilość przenośników taśmowych, - krótki okres udostępnienia ścian położonych w partiach w pobliżu szybów (partie 4, 3, 2, 1). Udostępnienie poziome Pokład 510 udostępniony będzie przekopem wykonanym na poziomie 590 m, usytuowanym w centralnej części obszaru, 20 m pod pokładem. Ściany eksploatacyjne w pokładzie udostępniane będą pochylniami kamiennymi, którymi dostarczane będzie do ścian powietrze, załoga i materiały. 46

48 Urobek i zużyte powietrze dostarczane będą do upadowej wydobywczo wentylacyjnej pochylniami kamiennymi. Układ wyrobisk podszybia na poziomie 590 m i 270 m Koncepcja podszybia obejmuje: - wyrobiska obiegu wozów przy szybie Witold I na poziomie 590 m wraz z zespołem komór funkcyjnych i przynależnych wyrobisk wentylacyjnych, - otwór wentylacyjny z poz. 590 m do poz. 270 m. Na poziomie 270 m projektuje się przekop wentylacyjny z upadowej wydobywczowentylacyjnej, którym zużyte powietrze odprowadzane będzie do szybu wydobywczowentylacyjnego Witold II. Na poziomie 245 m (poziom głowicy istniejącego zbiornika wyrównawczego) projektuje się przekop łączący wylot upadowej wydobywczo wentylacyjnej z głowicą zbiornika wyrównawczego. Przekopem tym urobek dostarczany będzie z upadowej do zbiornika wyrównawczego System eksploatacji KWK Jan Kanty prowadziła dotychczas eksploatację pokładów węgla systemem ścianowym zarówno z zawałem stropu jak i na podsadzkę. Sposób eksploatacji uwarunkowany był m. in. budową złoża i występującymi w nim zagrożeniami, uwzględniał też maksymalne wykorzystanie złoża, bezpieczeństwo załogi oraz ochronę powierzchni. W ramach projektowanej eksploatacji przewiduje się stosowanie w obrębie złoża Jan Kanty 1 systemu ścianowego z zawałem stropu oraz w przewadze z podsadzką hydrauliczną bądź suchą. Wybiegi ścian będą zmieniały się w zakresie ok m, długości w zakresie ok m, a wydobycie z jednej ściany w zakresie ok ton/dobę. Planuje się wybieranie pokładu 510 w miarę możliwości na całą grubość, bez łat i przypinek, co wymagać będzie zastosowania odpowiednich obudów ścianowych, z uwagi na miejscami zmienną miąższość pokładu przekraczającą 4 m. Łaty i przypinki pozostawiane będą jedynie ze względów technologicznych, w strefach uskoków i zafałdowań pokładów. Przechodzenie ścianami tego typu zaburzeń będzie za każdym razem wpisywane do książki informacji działu TMG. Przekładana ona będzie następnie KRZG w celu określenia technologii wybierania oraz sposobów zabezpieczenia się przed zagrożeniami naturalnymi. Ta procedura jest niezbędna dla zminimalizowania strat w zasobach oraz prowadzenia odpowiedniej profilaktyki przeciwpożarowej. 47

49 W ścianach stosowane będą obudowy zmechanizowane odpowiednio dobrane do warunków geologiczno górniczych. Ponadto ściany eksploatacyjne wyposażone zostaną w nowoczesne kombajny oraz wysokowydajne przenośniki. Projektuje się wykonanie robót przygotowawczych wysoko wydajnymi kombajnami chodnikowymi Przeróbka mechaniczna W budynku nadszybia na poziomie wyładowczym zostanie odtworzony zbiornik wyładowczy z urządzeniami podającymi urobek na usytuowany w pomoście łączącym nadszybie z projektowanym zakładem przeróbki węgla przenośnik taśmowy. Zakład przeróbki mechanicznej węgla stanowić będzie budynek wielofunkcyjny z zainstalowanymi w nim przesiewaczami z taśmą przebierczą oraz stacją przygotowania paliwa kwalifikowanego. Obiekt ten zostanie funkcjonalnie połączony ze stacją przesypową, z której węgiel będzie kierowany na pryzmy lub przenośnikiem odstawy na załadunek do wagonów na stacji kolejowej. Zakład przeróbki mechanicznej węgla ograniczony zostanie do funkcji sortowania węgla na frakcję miału i sortymenty grube Gospodarka kamieniem i odpadami Kamień dołowy i odpady z zakładu przeróbczego odwożone do wyrobisk poeksploatacyjnych kopalni odkrywkowej piasku będą też wykorzystywane do prowadzenia powierzchniowych robót inwestycyjnych (nasypy, obwałowania dróg, niwelacje terenu). Przewiduje się też możliwość lokowania kamienia i odpadów dla likwidacji zbędnych wyrobisk dołowych Przewidywane rodzaje i ilości zanieczyszczeń, wynikające z funkcjonowania planowanego przedsięwzięcia Etap budowy W okresie wykonywania prac związanych z odtworzeniem kopalni mogą powstawać następujące obciążenia środowiska: - oddziaływania długoterminowe i bezpośrednie: 48

50 * przekształcenie fizyczne gruntu związane z budową i przebudową obiektów liniowych, powierzchniowych i kubaturowych (przygotowanie podłoża pod realizację obiektów polega na usunięciu warstwy gleby i następnie wykonaniu wykopów), - oddziaływania bezpośrednie i przejściowe: * emisja niezorganizowana pyłów w czasie budowy i przebudowy obiektów i porządkowania terenu, * emisja niezorganizowana zanieczyszczeń związanych ze spalaniem paliwa w środkach transportu (przywóz materiałów budowlanych i wywóz odpadów) oraz pracującego sprzętu (np. ładowarka lub spychacz). Źródła zorganizowane emisji związane z przebudową i z budową obiektów na omawianym terenie nie wystąpią, * emisja hałasu powodowana pracami budowlano konstrukcyjnymi oraz hałasu powstającego w wyniku pracy sprzętu i transportu materiałów budowlanych, * odtapianie kopalni dopływy wody z kopalni zagospodarowanie i odprowadzanie wód, co wymaga uzyskania pozwolenia wodnoprawnego, * powstawanie niewielkiej ilości odpadów z budowy (gruz budowlany, kable, odpady drewniane, złom) oraz znacznych ilości ziemi z wykopów, jak również odpadów z dołu kopalni (materiały pozostawione na dole kopalni). Odpady te nie zaliczają się do odpadów niebezpiecznych, * zgodnie z art pkt. 13. oraz art. 5 Ustawy o odpadach, do zagospodarowania ich zobowiązany będzie wykonawca robót, co winno zostać zawarte w umowie na wykonanie robót, - oddziaływania krótkotrwałe, * emisja niezorganizowana pyłów w czasie budowy i przebudowy obiektów, * wynikające z zagrożenia pożarowego (zaprószenie ognia przez środki transportu i pracujący sprzęt lub przez postronnych ludzi), * wyciek paliwa lub oleju z silników samochodów lub ze sprzętu pracującego na terenie placu budowy, * awaria rurociągów odprowadzających wodę wypompowywaną z szybów do Czarnej Przemszy, Niezależnie od zagrożeń dla środowiska realizacja prac związanych z odtworzeniem zatopionej kopalni może napotkać następujące trudności i sporne zagadnienia: - wykonywanie upadowej ewentualny wybór wariantu odwadniania, - odtapianie kopalni oczyszczenie szybów Witold I i Witold II dobór pomp, - wykorzystanie szybów Witold I i Witold II na powierzchni do prowadzenia odtapiania kopalni, 49

51 - rozważenie sposobu zagospodarowania odpadów i wykorzystania ich do prowadzenia powierzchniowych robót inwestycyjnych. Prowadzenie prac dotyczących uruchamiania obiektów górniczych nie spowoduje powstawania szkodliwych lub toksycznych substancji ani wystąpienia szkodliwego promieniowania Krajobraz Ujemnym efektem krajobrazowym jest pozostawienie niszczejących obiektów kubaturowych na terenach projektowanego zakładu górniczego nowej kopalni Jan Kanty 1. Obecnie teren, na którym były zlokalizowane obiekty górnicze jest płaski i zabudowany niszczejącymi obiektami kubaturowymi. Jedynymi działającymi obiektami są szyby Witold I i Witold II. W sąsiedztwie stoją nieużytkowane, niszczejące hale i inne obiekty, całość stanowi niezagospodarowany nieużytek oddziaływujący wizualnie bardzo negatywnie na otoczenie. Czynnym obiektem jest kotłownia (obcy właściciel). Projektowane zagospodarowanie docelowe winno wprowadzić ład przestrzenny na tym terenie. Przewidziany dla obiektów zakładu górniczego kopalni Jan Kanty 1, wystrój architektoniczny nie tylko nie będzie wywierać ujemnego wpływu na istniejący na tym obszarze charakter architektury, ale stanowić będzie w pewnym sensie wizytówkę terenów przemysłowych dla przejeżdżających sąsiednimi ulicami Powierzchnia ziemi, gleba, środowisko wodne Prowadzenie prac związanych z budową i przebudową obiektów liniowych, powierzchniowych i kubaturowych nowej kopalni Jan Kanty 1 nie pociągnie za sobą zajmowania terenów rolnych, gdyż prace będą prowadzone na terenie już zajętym pod dawne obiekty kopalniane. Roboty przy budowie upadowej nie spowodują osiadania terenu. Przekształcanie gleb wystąpi w formie geomechanicznej, hydrologicznej, chemicznej i fizykomechanicznej: - przekształcenia geomechaniczne spowodują uszkodzenie lub likwidację pokrywy glebowej, - zmiany hydrologiczne powstaną w wyniku zmian geomechanicznych, a zwłaszcza przy wykonywaniu głębokich wykopów i budowie upadowej. Mogą one spowodować zmiany stosunków wodnych, co wpłynie na przekształcenia gospodarki wodnej gleb, - przyczyną przekształceń chemicznych będą przede wszystkim: zanieczyszczenia gazowopyłowe powietrza atmosferycznego (praca sprzętu i transport materiałów) oraz zrzuty zanieczyszczeń przemysłowych i wód dołowych do cieków powierzchniowych. Może to prowadzić do nadmiernej alkalizacji lub zakwaszania gleb, 50

52 - przekształcenia fizykomechaniczne spowodowane będą imisją pyłów nieaktywnych chemicznie (emisja niezorganizowana pyłów w czasie budowy i przebudowy obiektów i porządkowania terenu) oraz zanieczyszczeń zawiesiną wód powierzchniowych. Wszystkie typy przekształceń są ze sobą powiązane. Prowadzenie prac dotyczących budowy i przebudowy obiektów wraz z rozbudową infrastruktury technicznej polegające na przygotowaniu podłoża pod realizację obiektów (usunięcie warstwy gleby i następnie wykonanie wykopów) spowoduje trwałe zmiany w środowisku glebowym. W czasie prowadzenia prac budowlanych na powierzchni nie wystąpią zmiany hydrologiczne Powietrze Zapylenie W okresie realizacji robót budowlanych powstawać będzie niewielka emisja niezorganizowana pyłów z wykopów w czasie prowadzenia prac w okresach suszy. Ze względu na to, że te prace nie będą obejmować dużych powierzchni terenu, pylenie nie będzie znaczące i nie będzie wpływać na stan powietrza w otoczeniu placu budowy. Najistotniejszy wpływ na wielkość pylenia wywierają opady atmosferyczne, kierunek i prędkość wiatru, a także wilgotność i stan zachmurzenia. Emisja pyłów nie będzie występować podczas opadów oraz po długotrwałym deszczu. Sytuację tą tłumaczy zwiększenie się współczynnika kohezji pomiędzy ziarnami wynikające z podniesienia wilgotności materiału podlegającego emisji. Pylenie nie będzie występowało również w okresie zalegania pokrywy śnieżnej i w czasie mrozów. Ziemia z wykopów, oprócz działania czynników meteorologicznych, podlegać będzie działaniu pracującego sprzętu, przez co może ulec rozdrobnieniu, a w przypadku przemieszczeń i przesuszeń może stać się podatna na wywiewanie przez wiatr. Pylenie wtórne może powstać przy odpowiednio silnych wiatrach, bezpośrednio nad powierzchnią pokrytą materiałem wydobywanym i składowanym dla ponownego wykorzystania na budowie. W ostatniej fazie prac, w trakcie niwelacji terenu, istnieje możliwość wystąpienia przypowierzchniowego pylenia w przypadku niesprzyjających warunków atmosferycznych (silne wiatry, długotrwała susza), czemu może zapobiec zraszanie materiału użytego do wypełniania zagłębień i do niwelacji terenu. 51

53 Emisja zanieczyszczeń związanych ze spalaniem paliwa w środkach transportu i pracującego sprzętu Niezależnie od etapu i przebiegu prac ziemnych będzie występować emisja zanieczyszczeń związanych ze spalaniem paliw w silnikach spalinowych środków transportu i sprzętu. Pojazdy samochodowe będą emitować następujące zanieczyszczenia: węgiel elementarny, dwutlenek siarki, dwutlenek azotu, węglowodory oraz tlenek węgla. Ze względu na to, że czas realizacji kopalni nie przekroczy 3 lat, a użytkowanie środków transportu i sprzętu nie będzie przekraczać 4h/zmianę, nie będą one stanowić znaczących zagrożeń dla powietrza atmosferycznego i nie będzie wpływać na stan powietrza w otoczeniu placu budowy. W związku z tym nie wykonywano obliczeń rozprzestrzeniania się zanieczyszczeń dla okresu realizacji kopalni Źródła zorganizowane emisji wystąpią. Zorganizowane źródła emisji, związane z budową obiektów, na omawianym terenie nie Oddziaływanie hałasu W toku prac budowlanych wystąpi hałas, pochodzący od efektów akustycznych, towarzyszących zjawiskom fizycznym występującym w czasie budowy i rozbudowy oraz zasypywania wykopów. Przewidywanym jego źródłem będzie: - montaż konstrukcji, budowa i rozbudowa obiektów kubaturowych, powierzchniowych i liniowych, w okresie prowadzenia prac związanych z odtworzeniem kopalni, - środki transportu i pracy sprzętu, służącego do prac budowlanych i transportu. Będą to źródła o jednolitym charakterze źródła punktowe, wszechkierunkowe, emitujące dźwięk bezpośrednio do otoczenia, ruchome i stałe. W poniższej tabeli 2.7. zestawiono parametry akustyczne sprzętu i środków transportu pracujących przy budowie obiektów. Poziomy emitowanej mocy akustycznej przyjęto na podstawie: - danych zawartych w Instrukcji nr 338 ITB jak dla pojazdów ciężkich (zał. nr 5 do Instrukcji), - pomiarów własnych, wykonanych w listopadzie 1998 r w bazach sprzętu samochodowego i na składowiskach eksploatowanych w GOP, przeliczonych następnie na poziom mocy akustycznej w/g metodyki opisanej w w/w Instrukcji. 52

54 Wyszczególnienie spychacz: Tabela 2.7. Parametry akustyczne sprzętu i środków transportu Poziom mocy akustycznej [db(a)] praca 111,4 bieg jałowy 96,0 dźwig: praca 112,5 bieg jałowy 96,0 samochód wywrotka: start 105,0 hamowanie 111,0 jazda po terenie 101,5 bieg jałowy 96,0 wysyp materiału 106,0 W/g Instrukcji 338 ITB (załącznika nr 5), czas poszczególnych operacji dla jednego samochodu ciężarowego wynosi: - start 5s, - hamowanie 3s, - wysyp odpadów 2s (silnik samochodu pracuje wówczas na biegu jałowym). Ze względu na to, że na obecnym etapie prac nie określono rodzaju i ilości sprzętu i środków transportu wykonano obliczenia teoretyczne: - dla jednego samochodu wywrotki ekwiwalentny poziom mocy akustycznej wyniesie 77,87 db(a), - spychacz, podczas każdej zmiany pracuje ok. 30 min. na biegu jałowym (rozgrzewanie po rozruchu, przerwy technologiczne) oraz przez ok. 30 min. jest wyłączony (przerwy na cele socjalne i potrzeby bytowe obsługi), w związku z czym efektywny czas pracy wyniesie 420 min. Równoważny poziom mocy akustycznej dla jednego spychacza wyniesie 100,8 db(a), - dźwig, ma efektywny czas pracy, podobnie jak spychacz 420 min. na jedną zmianę, a ekwiwalentny poziom mocy akustycznej wyniesie 111,9 db(a). Z powyższych danych wynika, że najgorszym dla otoczenia źródłem hałasu jest dźwig, który emituje najwyższy poziom mocy akustycznej. Obliczenia zostały zrobione oddzielnie dla 3 punktów, w których: 53

55 - jeździ wywrotka, - pracuje spychacz, - pracuje dźwig. Obliczenia wykonano programem HPZ_95_ITB, zalecanym do stosowania przez Instrukcję nr 338 ITB, określając hałas ekwiwalentny w siatce receptorów na wysokości 1,5 m nad poziomem terenu. Analiza przeprowadzonych obliczeń wykazała, że: - izolinia hałasu o wartości 50 db(a) dla jazdy samochodu wywrotki wraz z wysypem materiału nie przekracza 10 m od źródeł hałasu, - izolinia hałasu o wartości 50 db(a) dla pracującego spychacza, przechodzi w odległości prawie 140 m od tej maszyny, - zasięg obliczonego poziomu dźwięku, o wartości powyżej 50 db(a) dla pracującego dźwigu jest największy i dochodzi do 450 m. Szczegółowe obliczenia zostaną wykonane na etapie projektu budowlanego po sprecyzowaniu technologii budowy oraz rodzaju i ilości stosowanego sprzętu i środków transportu Odpady Odpady stanowią każdą substancję lub przedmiot należący do jednej z kategorii, określonych w zał. nr 1 do Ustawy z dnia r. O odpadach Dz. U. nr 62, poz. 628 z późn. zm, których posiadacz pozbywa się, zamierza pozbyć się lub do ich pozbycia jest obowiązany. Odpady niebezpieczne są to odpady, które należą do kategorii lub rodzajów odpadów określonych na listach A i B w zał. nr 1 do Ustawy z dnia r. O odpadach Dz. U. nr 62, poz. 628 z późn. zm. W czasie prac przygotowujących teren pod obiekty infrastruktury technicznej (zarówno liniowe jak i powierzchniowe) przewiduje się powstawanie odpadów w postaci ziemi z wykopów. W okresie budowy należy spodziewać się również powstawania niewielkiej ilości odpadów budowlanych. Odpady te, zgodnie z załącznikiem do rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia r. W sprawie katalogu odpadów (Dz. U. nr 112, poz. 1206), posiadają następujące oznaczenie kodowe: - gleba i ziemia , - odpady betonu , - gruz ceglany , 54

56 - żelazo i stal Odpady te nie zaliczają się do odpadów niebezpiecznych. Zgodnie z art. 3. ust. 3 punkty 13 i 22 oraz art. 5 Ustawy o odpadach, do zagospodarowania ich zobowiązany będzie wykonawca robót, co winno zostać zawarte w umowie na wykonanie robót. Inwestor, czyli kopalnia, która nie jest wytwórcą tych odpadów przewiduje więc, że wykonawca robót wszystkie w/w odpady przekaże innym odbiorcom celem ich wykorzystania, składowania lub unieszkodliwiania Szata roślinna i świat zwierzęcy W okresie prowadzenia prac budowlanych nie nastąpią, w stosunku do stanu istniejącego, żadne zmiany w oddziaływaniu na faunę i florę, gdyż prace przebiegać będą wyłącznie na terenie uprzednio przekształconym. Na omawianym terenie zajętym pod prowadzenie prac budowlanych nie przewiduje się również wypłoszenia zwierząt, ponieważ rezydująca w pobliżu, fauna jest już oswojona z działalnością człowieka. Niezależnie od tego w okresie prowadzenia budowy nie wystąpi na terenie obszaru górniczego znaczące podwyższenie poziomu dźwięku, ani emisja zanieczyszczeń powietrza, więc nie będzie podstaw do spowodowania dalszej migracji zwierząt Etap eksploatacji W projektowanym obszarze koncesyjnym i górniczym kopalni JAN KANTY 1 przewiduje się budowę nowych i przebudowę istniejących obiektów zakładu górniczego w celu uruchomienia wydobycia. Obiekty istniejące przeznaczone do wykorzystania stanowią: Szyb Witold I, Szyb Witold II, maszyna wyciągowa klatkowa, dyrekcja i budynek socjalny, rozdzielnia, warsztat, magazyn oraz zbiornik wody p poż. Na terenie zakładu górniczego zostaną zlokalizowane nowe obiekty: przewidziano w projekcie budowę nowego budynku wentylatorów (głównego i rezerwowego) oraz stacji sprężarek. Zostaną zrealizowane również obiekty pomocnicze: - punkt poboru paliwa, - obiekty inżynierskie: * tory obiegu wozów, * plac składowy z suwnicą, * drogi wewnątrzzakładowe, 55

57 * parkingi. Projektowana kopalnia będzie samodzielną jednostką produkcyjną z kamienną strukturą udostępnienia eksploatowanego pokładu 510. Oddziaływanie na środowisko związane z eksploatacją złoża węgla kamiennego należy więc rozpatrywać zarówno jako oddziaływanie podziemnej eksploatacji złoża węgla na nowym obszarze górniczym kopalni Jan Kanty 1, jak i oddziaływanie obiektów powierzchniowych usytuowanych na terenie nowoprojektowanego zakładu górniczego kopalni Powierzchnia ziemi osiadania Charakterystyka eksploatacji dokonanej W obszarze projektowanej kopalni, tj. w partii A zlikwidowanej Kopalni Jan Kanty, eksploatowano węgiel kamienny systemem ścian poprzecznych z zastosowaniem podsadzki hydraulicznej oraz na zawał. W rejonie szybów głównych na zlikwidowanym poziomie 170 m oraz poziomie pomocniczym 130 m udostępnione i eksploatowane były pokłady 214, 301, 302, 304/2, 324/2 i 324/3. Obecnie w opisywanym rejonie czynny jest poziom 270 m, który udostępniał pokłady 301, 302, 304/2 oraz 324/1 w partii B. Poziom ten był do samego końca poziomem eksploatacyjnym kopalni. Wydobycie z rejonów wydobywczych w partii B i C kierowane było systemem odstawy taśmowej do urządzeń skipowych w szybie Witold II i dalej do zakładu przeróbczego. Wyczerpywanie się zasobów w rejonie eksploatacyjnym partii A na poziomie 170 m oraz wyczerpywanie się zasobów w rejonie eksploatacyjnym w partii B na poziomie 270 m były przyczyną rozpoczęcia likwidacji kopalni Charakterystyka eksploatacji projektowanej Projektowana eksploatacja górnicza prowadzona będzie w oparciu o harmonogram udostępniania złoża i projektowanej eksploatacji górniczej oraz mapę pokładu 510 z zaprojektowanymi parcelami do wybierania ww. pokładu. Zrezygnowano z planowanej początkowo eksploatacji pokładów 324/1, 324/3 oraz 409 jako mających potencjalnie największy wpływ na osiadanie. Zmieniono system regulacji stropu w ścianach poprzez wprowadzenie podsadzki suchej (i/lub hydraulicznej) w większości ścian o najwyższej ściśliwości z materiału własnego kopalni oraz odpadów elektrownianych. Zrezygnowano 56

58 z eksploatacji partii północno wschodniej złoża. System zawałowy byłby stosowany tylko w rejonach o gwarantowanym braku skutków oddziaływania na zabudowę. Obszar projektowanej kopalni stanowi graniczną przestrzeń występowania pokładu 510. W jej granicach grubość pokładu zmienia się od 1,0 m na północy do 7,20 m przy południowej granicy. W kierunku północnym i wschodnim, poza obszarem kopalni, następuje jego wyklinowanie. Zalega na głębokości od 420 m ( 150 m p.p.m.) do 720 m ( 450 m p.p.m.). Pokład charakteryzuje się zróżnicowaną tektoniką, co wpływa znacząco na ograniczenie wybiegu ścian. Nachylenie warstw w jego obrębie zmienia się od 6 o do 16 o. Pokład 510 jest pokładem jednorodnym bez przerostów. Charakteryzuje się dobrymi parametrami jakościowymi. Projektowana eksploatacja w/w pokładu koncentrować się będzie w większości pod terenami rolnymi i leśnymi. Część eksploatacji prowadzona będzie pod terenami zabudowanymi w większości zabudowa jednorodzinna dzielnic Jaworzna: Niedzieliska, Niedzieliska Dolina, Chropaczówka, Góra Piasku i osiedla Leopold oraz Podłęże. CHARAKTERYSTYKA OBIEKTÓW WYMAGAJĄCYCH OCHRONY Do ważniejszych obiektów kubaturowych będących w zasięgu wpływów eksploatacji w projektowanym terenie górniczym Jan Kanty 1 należą: - w niewielkim zakresie wschodnia część zabudowy osiedla Stałego w Jaworznie (obiekty posiadają 1 4 kategorię odporności), - obiekty Elektrowni Jaworzno II budynki przemysłowe, biurowce (1 2 kat. odporności), - budynki mieszkalne, pawilony handlowe, budynki użyteczności publicznej w tym budynki szkoły, przedszkola zlokalizowane w dzielnicy Jerozolima, osiedle Leopold Gigant. Do ważniejszych obiektów liniowych przebiegających przez ten teren trzeba zaliczyć: - linie elektroenergetyczne 110 kv, posiadające odporność 3 kat., - droga Katowice Chrzanów, - wodociągi i gazociągi miast Jaworzno i Sosnowiec, zabezpieczone na wpływy IV kat., - linia kolejowa łącząca ZGE Jaworzno Sobieski III z linią kolejową Katowice Kraków. Większość obiektów budowlanych wymienionych wyżej była już pod wpływami dokonanej eksploatacji górniczej. Część z nich została wyremontowana i zabezpieczona przed dalszymi szkodami górniczymi. OCENA WPŁYWU PROJEKTOWANEJ EKSPLOATACJI NA POWIERZCHNIĘ TERENU Planowana eksploatacja będzie prowadzona w udokumentowanym pokładzie 510. Wysokość furty eksploatacyjnej zaprojektowano w granicach od ok. 3,75 m (część NW partii międzyuskokowej) do ok. 4,5 m. 57

59 W oparciu o harmonogram udostępniania złoża i projektowanej eksploatacji górniczej oraz mapę pokładu 510 z zaprojektowanymi parcelami pokładu, przeprowadzono obliczenia prognozowanych deformacji, tj. osiadań, nachyleń i odkształceń poziomych. Wykonano je w oparciu o pakiet programów komputerowych EDNOPN. Programy te umożliwiają obliczenie wskaźników deformacji dynamicznej niecki obniżeniowej zgodnie z teorią W. Budryka S. Knothego. Dla wykonania obliczeń przyjęto średnie wartości parametrów teorii, zgodnie z wynikami przedstawionymi w projektach zagospodarowania złóż kopalnie węgla kamiennego: KWK Jan Kanty (poprzednio KWK Komuna Paryska ) i KWK Niwka Modrzejów, a także na podstawie danych dla sąsiedniego rejonu Dziećkowice i pozostałych obszarów górniczych ZG Sobieski, opartych na prognozach sporządzonych przez Dział Mierniczo Geologiczny tej kopalni oraz opracowaniu wykonanym w 2001 r. pod kierunkiem prof. dr hab. inż. E. Popiołka p.t. Określenie możliwości eksploatacji przez ZGE Sobieski Jaworzno III Sp. z o.o. pokładów 302 i 304/2 w południowo zachodniej części partii Podłęże. Z analizy wyników pomiarów geodezyjnych oraz obliczeń prognostycznych wpływu eksploatacji górniczej na powierzchnię uzyskano następujące wartości parametrów teorii, które należałoby przyjmować dla celów wykonywania prognoz wpływów eksploatacji górniczej na powierzchnię dla teorii W. Budryka S. Knothego: - współczynnik kierowania stropem dla eksploatacji zawałowej a = 0,70 - współczynnik kierowania stropem dla eksploatacji podsadzkowej a = 0,20 - tangens kąta zasięgu wpływów głównych tg = 1,70 1,80 Dla projektowanej eksploatacji przyjęto do obliczeń następujące wartości parametrów teorii zgodnie z wynikami ww. prac oraz z doświadczeniami własnymi ww. kopalń: - a = 0,70 dla terenów naruszonych eksploatacją - tg = 1,80 - współczynnik proporcjonalności w związku Awierszyna B = 0,32 r. ( wg. prof. Popiołka ) Ponadto w obliczeniach uwzględniono poprawkę na upad pokładu wg. zależności : P= h k * tg (k x ) Gdzie: P poprawka na upad pokładu h k głębokość zalegania pokładu do strefy nadkładu k współczynnik dewiacji wpływów kąt upadu pokładu współczynnik dewiacji wpływów k = 0,7 czas relaksacji (relaksacja naprężeń o 50 % wynosi 2 lata) 58

60 Wyniki obliczeń prognozowanych wpływów eksploatacji górniczej na powierzchnię terenu przedstawiono na mapie sytuacyjno wysokościowej w skali 1: (załącznik 2), w postaci osiadań, dla których przyjęto skok warstwic co 0,50 m i próg czułości 0,2 m, oraz odkształceń poziomych wraz z nachyleniami zgodnie z podziałem na kategorie: - kategoria I odkształcenia do 1,5 nachylenia do 2,5, - kategoria II odkształcenia od 1,5 3 nachylenia od 2,5 5, - kategoria III odkształcenia od 3 6 nachylenia od 5 10, - kategoria IV odkształcenia od 6 9 nachylenia od Jak wynika z analizy mapy sytuacyjno wysokościowej wpływy projektowanej eksploatacji na powierzchnię terenu wywołają deformacje powierzchni o parametrach I IV kategorii deformacji terenu górniczego oraz maksymalne osiadania do 2,5 m. Sumarycznie wpływami eksploatacji górniczej zostanie objęty teren o powierzchni 7,31 km 2. Wielkości powierzchni terenu objęte poszczególnymi kategoriami szkód przedstawiają się następująco: - kategoria I deformacji terenu górniczego 0,2332 km 2, - kategoria II deformacji terenu górniczego 0,9609 km 2, - kategoria III deformacji terenu górniczego 1,5047 km 2, - kategoria IV deformacji terenu górniczego 4,6120 km 2. Wpływ projektowanej eksploatacji ujawnić się może w granicach obszaru i terenu górniczego położonego w obrębie gminy i miasta Jaworzno. W wyniku projektowanej eksploatacji górniczej wpływy na powierzchnię ujawnią się w jednym, rozległym rejonie o powierzchni 7,31 km 2. Jest to rejon ograniczony od: - południowego zachodu zasięgiem filara ochronnego Elektrowni Jaworzno II, - zachodu zasięgiem zwartej zabudowy osiedla Stałego w Jaworznie, - północy szlakiem kolejowym Katowice Kraków, - południa granicą północną ZGE Sobieski Jaworzno III, - wschodu granicą zachodnią Pola Rezerwowego Wschodniego. Największe prognozowane osiadania pochodzące od eksploatacji pokładu 510 wystąpią na północ od zwartej zabudowy osiedla Stałego w Jaworznie oraz na południe od ulicy Długoszyńskiej i osiągną wartości z przedziału od 0,00 2,5m przy I IV kategorii terenu górniczego jednak w rejonie osiedla Stałego osiadania będą w granicach 0 0,25m przy 0 i I kategorii terenu górniczego. 59

61 Zwiększone wpływy eksploatacji górniczej wystąpią na bardzo małym obszarze w rejonie Niedzieliska, Niedzieliska Dolinka i osiedle Cegielniane (osiadania nie przekroczą 1,5m) przy II IV kategorii terenu górniczego. Rejon I i II kategoria terenu górniczego omija zwartą zabudowę miasta Jaworzna jak i ważniejsze obiekty kubaturowe i liniowe. Eksploatacja ta nie narusza filara dla szybów Witold II i Leopold. Szyby te znajdują się w zasięgu wpływów na pograniczu I i 0 kategorii terenu górniczego przy osiadaniach z przedziału 0,0 0,25m przy średniej około 0,15m. Przewiduje się, że w wyniku projektowanej eksploatacji górniczej pokładu 510, poniżej dokonanej, płytkiej eksploatacji pokładów orzeskich w rejonie ich wychodni, wystąpi małe prawdopodobieństwo powstania nowych deformacji nieciągłych. Przedsiębiorca Górniczy prowadził będzie w rejonie eksploatacji obserwacje geodezyjne poprzez wykonywanie cyklicznych pomiarów niwelacji precyzyjnej na zastabilizowanych punktach pomiarowych linii obserwacyjnych. Obserwacje te pozwolą na określenie wpływów tej eksploatacji jak i wskażą kierunki jej możliwego rozwoju lub konieczność jej ograniczenia co też jest brane pod uwagę. W okresie przed przystąpieniem do eksploatacji w rejonach gdzie będzie ona planowana zostanie przeprowadzona szczegółowa inwentaryzacja wszystkich obiektów, a obiekty o odporności niższej o dwie kategorie od prognozowanych zostaną zabezpieczone w ramach profilaktyki prowadzonej przez przedsiębiorcę górniczego. Wpływy nie obejmą swym zasięgiem terenów przemysłowych, wpływy będą ujawniały się głównie w terenie leśnym i niezabudowanym. Terenami mieszkaniowymi objętymi zasięgiem wpływów będzie zabudowa wielorodzinna Osiedla Podłęże. Część planowanej eksploatacji obejmie tereny osiedla Gigant oraz peryferyjne części osiedla Stałe i dzielnicy Chropaczówka. Pogłębiająca się w tym rejonie niecka obniżeniowa obejmie przede wszystkim tereny leśne, rolne i nieużytków. Z uwagi na sprzyjające ukształtowanie terenu nie przewiduje się powstania w tym rejonie zalewisk czy terenów podmokłych. Teren w zasięgu wpływów jest uzbrojony w sieci: wodociągową energetyczną i gazową. Sieć gazowa jest zabezpieczona na wpływy eksploatacji górniczej. Linie energetyczne 110 i 220 kv są zabezpieczone na wpływy projektowanej eksploatacji Gospodarka wodna na powierzchni i jej oddziaływanie na środowisko wodne WODA PITNA Obiekty powierzchniowe zakładu górniczego zasilane będą z sieci RPWiK, z rurociągów. Z tej samej sieci będą zasilane zbiorniki wody. 60

62 Szacunkowy bilans wody dołowej dla projektowanej kopalni Kopalnia Jan Kanty 1 będzie odwadniana za pośrednictwem istniejącego Centralnego Zakładu Odwadniania Kopalń (CZOK). Aktualnie wielkość przepływu wody wynosi ok. 30 m/s. Odwadnianie pokładu 510, który będzie eksploatowany przez kopalnię będzie prowadzone w tych samych urządzeniach. Obecnie koszt odwadniania nieczynnych szybów Witold wynosi ok. 8 milionów zł rocznie i jest ponoszony przez Skarb Państwa. Operatorem instalacji jest Spółka Restrukturyzacji Kopalń w Bytomiu. W warunkach udzielenia koncesji na wydobycie węgla znajdzie się zapis, że obowiązek odwadniania przejdzie na Spółkę Węglową Jaworzno prowadzącą kopalnię Jan Kanty 1. Dopływ wody z pokładu 510, który będzie eksploatowany, wyniesie ok. 3 m /min, co spowoduje zwiększenie natężenia przepływu o ok. 10%. Zasolenie (zawartość chlorków) wody z pokładu 510 wyniesie ok mg Cl/l, zatem zawartość całkowite zasolenie wody odprowadzanej do Przemszy zwiększy się z 230 do 330 mg Cl/l, nie przekraczając aktualnych wartości dopuszczalnych. Woda do celów technologicznych i bytowych Zakłada się zatrudnienie ok pracowników, zatem szacunkowe zużycie wody do celów bytowych wyniesie około 100 m /dobę. Odprowadzenie ścieków będzie prowadzone w Oczyszczalni Ścieków Jeleń Dąb na zasadzie odrębnej umowy z Miejskim Przedsiębiorstwem Wodno Kanalizacyjnym (MPWiK sp z o.o.). Zużycie wody do celów technologicznych: - do podsadzki (zakładając szacunkowe wydobycie roczne 1 milion ton/rok) ok. 30 m 3 /godz., - do zraszania węgla na przenośnikach: ok. 2 m /godz. Projektowana kopalnia nie będzie prowadzić oddziału wzbogacania węgla, zatem nie przewiduje się zużycia wody do wzbogacania. ODDZIAŁYWANIE NA WODY PODZIEMNE I POWIERZCHNIOWE. Przewidywane zagrożenie dla wód gruntowych stanowić mogą: - słabo oczyszczone ścieki bytowe, w przypadku odprowadzania do cieków powierzchniowych, przewidziane odprowadzanie i oczyszczanie ścieków w projektowanej oczyszczalni ścieków zapobiegnie zanieczyszczeniu wód powierzchniowych i powierzchni ziemi, - zanieczyszczone ścieki deszczowe z terenu odprowadzane do cieków powierzchniowych, przewidziane utwardzenie dróg i placu na terenie zakładu górniczego kopalni Jan Kanty 1 oraz ujęcie odcieków i skierowanie ich do osadnika szlamowego i separatora koalescencyjnego zapobiegnie skażeniu wód powierzchniowych. Proponowane rozwiązania gospodarki wodno ściekowej spowodują, iż w okresie eksploatacji zakładu górniczego kopalni Jan Kanty 1, nie powstaną zagrożenia dla środowiska wodnego 61

63 i powierzchni ziemi. Gospodarka wodno ściekowa zostanie rozwiązana prawidłowo w aspekcie ochrony środowiska, dzięki czemu eksploatacja obiektów, nie będzie stanowić zagrożenia dla wód podziemnych i gruntowych ani dla cieków powierzchniowych. WODA PRZEMYSŁOWA Woda dołowa pompowana na powierzchnię zakładu górniczego zostanie skierowana do osadnika wodnego skąd może być skierowana bezpośrednio do rzeki lub będzie można ją wykorzystać jako rezerwowe zasilanie zbiornika ppoż Rodzaj, ilość i jakość wód Jakość wód powierzchniowych Większość rzek i cieków powierzchniowych omawianego obszaru, pełni funkcję kanałów ściekowych i wobec faktu zrzucania do nich nieoczyszczonych wód z kanalizacji miejskiej i z odwodnienia kopalń, prowadzi wody pozaklasowe. Wieloletnie zanieczyszczenie rzek, a w szczególności prowadzenie wód zawierających dużą ilość zawiesin mineralnych spowodowało, że kontakt wód spływających omawianymi ciekami z wodami podziemnymi jest ograniczony. Potwierdza to również wieloletnia eksploatacja studni głębinowych dla celów pitnych, z których wody mimo znacznego skażenia wód spływających w ciekach powierzchniowych, nie wykazują zmian składu fizykochemicznego wskazującego na degradację eksploatowanego poziomu wodonośnego. Analizując zmianę składu chemizmu wód odprowadzanych głównym ciekiem powierzchniowym rejonu rzeką Przemszą, widać wyraźnie, iż na jakość wód spływających tą rzeką oddziaływują na terenie miasta Jaworzna zrzucane wody kopalniane, które powodują znaczne zwiększenie się ilości chlorków i siarczanów w profilu rzecznym w miarę biegu rzeki. Związane to jest ze zrzutami wód kopalnianych z byłych kopalń: KWK Niwka Modrzejów i Jan Kanty oraz czynnego zakładu ZGE Sobieski Jaworzno III. Na przestrzeni lat jakość wód Przemszy ulegała pogorszeniu, co wiązać należy z pogarszaniem się jakości wód odprowadzanych z tych kopalń, na skutek schodzenia z eksploatacją złóż węgla kamiennego na coraz to niższe poziomy. Po roku 2000, po zakończeniu eksploatacji w ww. kopalniach obserwuje się spadek zawartości chlorków i nieco mniejszy spadek zawartości siarczanów w porównywalnych przekrojach rzeki Przemszy Jakość wód kopalnianych Charakterystyka hydrochemiczna wód karbońskiego piętra wodonośnego przeprowadzona została w oparciu o analizy fizykochemiczne wód kopalnianych byłej KWK Jan Kanty. Jak wynika 62

64 z wieloletnich analiz wód na poziomach 170 i 270 m, są to wody słodkie i półsłodkie o podwyższonej mineralizacji wahającej się w granicach mg/dm 3. Jakość wód odprowadzanych z odwadniania byłej kopalni Jan Kanty przedstawiono w tabeli 2.8. Wody zbiorcze odprowadzane z chodników wodnych przy szybach Witold do rzeki Przemszy w km , odznaczają się niską mineralizacją rzędu 1 1,2 g/l przy zawartości jonów Cl + SO 4 wynoszącej ok. 400 mg/l. Tabela 2.8. Dopływy i skład chemiczny wód zbiorczych dopływających do kopalń zlikwidowanych Rejon odwadniania CZOK Dopływy do kopalni czynnej Dopływy do kopalni zlikwidowanej Dopływ m 3 /min Zawartość jonu Cl [g/l] Zawartość jonu SO 4 2 [g/l] Dopływ (maksimum) (minimum) m 3 /min Dopływ m 3 /min Zawartość jonu Cl [g/l] Zawartość jonu SO 4 2 [g/l] Jan Kanty 34,60 0,101 0,266 30,0 26,0 0,115 0,310 Niwka Modrzejów 14,7 2,220 0,626 10,2 9,1 2,460 0,878 Aktualnie zlikwidowana kopalnia Jan Kanty, wchodzi w skład Rejonu Jan Kanty Centralnego Zakładu Odwadniania Kopalń z siedzibą w Czeladzi, który nadzoruje jej odwadnianie. Ponowne uruchomienie eksploatacji węgla w obrębie złoża Jan Kanty 1 wg opracowania p.t. Projekt koncepcyjny uruchomienia wydobycia węgla kamiennego na obszarze górniczym byłej kopalni Jan Kanty (2011), nastąpi po pogłębieniu szybu Witold I do poziomu 590 m + rząpi tj. około 24 m, a w dalszej kolejności przewiduje się: - dalsze kontynuowanie odwadniania poziomu 270 m z chodników wodnych zlokalizowanych w rejonie szybów Witold I i II, - prowadzenie odwadniania nowo uruchomionego zakładu górniczego na bazie udokumentowanych zasobów pokładu 510, złoża Jan Kanty 1. Do systemu odwadniania tego zakładu dopływać będą wody z poziomu 590 m z nowo drążonych wyrobisk górniczych (udostępniających, przygotowawczych i eksploatacyjnych). Poniżej przedstawiono uproszczoną prognozę wielkości oraz jakości wód, które będą dopływać do nowego zakładu. Prognoza szczegółowa w tym zakresie, będzie przedmiotem dokumentacji określającej warunki hydrogeologiczne w związku z projektowaniem odwodnień do wydobywania kopaliny ze złoża Jan Kanty 1. W celu ustalenia wielkości prognozowanego dopływu, przeanalizowano dopływy wody do zlikwidowanej kopalni Niwka Modrzejów, z ostatniego okresu funkcjonowania Ruchu I Modrzejów, w którym prowadzono eksploatację pokładów 418 i 510 na poziomach 430 i 600 m. Wielkości dopływu wody w m 3 /min do Ruchu I Kopalni Niwka Modrzejów w latach zestawiono w poniższej tabeli

65 Tabela 2.9. Wielkości dopływu wody w m 3 /min do Ruchu I Kopalni Niwka Modrzejów w latach Ruch I Modzrzejów Poz ,5 2,1 2,1 2,2 2,1 2,1 1,9 1,85 2,0* 1,8* Poz ,4 1,9 1,6 2,2 1,7 1,9 2,1 2,1 Razem 3,9 4,0 3,7 4,4 3,8 4,0 4,0 3,95 wody akumulowane w zrobach Dopływ wód naturalnych do wyrobisk pochodził będzie głównie z zasobów statycznych górotworu karbońskiego drenowanego w rejonach nowo prowadzonej eksploatacji pokładu 510 oraz robót przygotowawczych i udostępniających. W mniejszym stopniu z uwagi na głębokość projektowanych prac może to być dopływ z zasobów dynamicznych w wyniku zasilania karbońskiego piętra wodonośnego wodami infiltrującymi. Na podstawie dotychczasowych obserwacji i rozwoju dopływów w sąsiednim rejonie należy sądzić, że dopływ do nowo wykonanych wyrobisk górniczych w złożu Jan Kanty 1, nie przekroczy wielkości stwierdzonego dopływu do poziomu 600 m w rejonie Modrzejów, to jest ok. Q = 2 3 m 3 /min. Prognoza jakości wód, które dopływać będą do nowo udostępnianych partii pokładu 510 jest trudna do wykonania, ponieważ z obszaru złoża Jan Kanty 1 brak jest wiarygodnych wyników analiz wód z głębszych poziomów, w obrębie warstw siodłowych, w otoczeniu pokładu 510. Pokład ten na obszarze dokumentowanego złoża Jan Kanty 1, zalega na rzędnych głębokościowych od ok. 150 m n.p.m. do ok. 450 m n.p.m. Dla sporządzenia prognozy jakości wód dopływających z utworów przepuszczalnych GSP (górnośląskiej serii piaskowcowej) w ww. przedziale głębokości, posłużono się badaniami chemizmu wód przeprowadzonymi na sąsiednim obszarze złoża ZGE Sobieski Jaworzno III w trakcie wykonanych w 1998 r. przez byłą KWK Jaworzno i PRGW w Sławkowie badań dotyczących możliwości zatłaczania słonych wód dołowych do zalegających poniżej poziomów czynnych, utworów chłonnych GSP. Badania wykonano w otworach wiertniczych z wyrobisk podziemnych oznaczonych jako CH 2 i CH 3 oraz w jednym otworze z powierzchni CH 1, odwierconych jako otwory badawcze do pokładu 510. Badania objęły m. in. oznaczenia chemizmu wód złożowych pochodzących z różnych głębokości. Na podstawie ich wyników sporządzono prognozę mineralizacji ogólnej oraz zawartości jonów Cl i SO 4, w obszarze złoża Jan Kanty 1, dla poszczególnych głębokości zalegania pokładu 510. Wyniki prognozy zamieszczono tabeli nr

66 Tabela Prognoza chemizmu wód karbońskich górnośląskiej serii piaskowcowej w otoczeniu pokładu 510 Rzędna spągu pokładu 510 [m npm] Mineralizacja ogólna [mg/dm 3 ] Zawartość chlorków [mg/dm 3 ] Zawartość siarczanów [mg/dm 3 ] Z tabeli nr 2.10 wynika, że wody w otworach serii GSP w interwale głębokościowym od rzędnej ok. 150 m n.p.m. do rzędnej ok. 650 m n.p.m., będą posiadać: - mineralizację ogólną w zakresie 9,5 215 g/dm 3, przy czym obserwuje się wyraźny wzrost mineralizacji z głębokością. Szczególnie silny wzrost mineralizacji od ok. 18 g/dm 3 do ok. 164 g/dm 3 następuje w interwale od 300 m n.p.m. do 500 m n.p.m, - zawartość jonów Cl w zakresie ok mg/dm 3. Obserwuje się wyraźny wzrost zawartości Cl z głębokością szczególnie silny w interwale 300 m n.p.m. 500 m n.p.m, - zawartość jonów SO 4 w zakresie ok mg/dm 3. Wzrost zawartości jonów SO 4 występuje do rzędnej głębokościowej ok. 500 m npm, po czym obserwuje się tendencję spadku zawartości siarczanów z głębokością. Wg przedstawionej prognozy w wodach karbońskich górnośląskiej serii piaskowcowej GSP w sąsiedztwie udostępnianego pokładu 510 w złożu Jan Kanty 1, dominować będą silnie zmineralizowane wody słone oraz solanki, przy czym ich ilość będzie niewielka i będzie się wahała granicach ok. 2 3 m 3 /min Powietrze CHARAKTERYSTYKA ŹRÓDEŁ EMISJI Na terenie powierzchni zakładu górniczego kopalni Jan Kanty 1 nie występują zorganizowane źródła emisji substancji zanieczyszczających. Na omawianym terenie przewiduje się wystąpienie następujących niezorganizowanych źródeł zanieczyszczeń powietrza: - przejazd pociągu dostarczającego wagony z zewnątrz na stację kolejową kopalnianą (lokomotywa spalinowa, trakcyjna), - przejazd pociągu po terenie zakładu górniczego (lokomotywa spalinowa, wąskotorowa), 65

67 - przejazd samochodów ciężarowych, - emisja zanieczyszczeń w warsztacie pochodzących z procesu spawania. EMISJA ZANIECZYSZCZEŃ ZWIĄZANYCH ZE SPALANIEM PALIWA W ŚRODKACH TRANSPORTU Na terenie zakładu górniczego kopalni Jan Kanty 1 będzie występować emisja zanieczyszczeń związanych ze spalaniem paliw w silnikach spalinowych środków transportu, tj. samochodów ciężarowych oraz lokomotyw: trakcyjnej i wąskotorowej. Emisja ta nie będzie stanowić znaczącej uciążliwości poza terenem kopalnianym, gdyż zarówno samochody jak i lokomotywa będzie przemieszczać się po terenie prawie wyłącznie w porze dziennej i nie stanowią poważnego źródła emisji. EMISJA ZANIECZYSZCZEŃ W WARSZTACIE Z PROCESU SPAWANIA W czasie wykonywania napraw w warsztacie wystąpi niewielka emisja zanieczyszczeń związana z procesem spawania naprawianych części. Ze względu na to, że nie będzie to proces prowadzony stale, gdyż spawanie odbywać się będzie sporadycznie emisję tą pominięto w obliczeniach. Poziomy substancji w powietrzu dla pracującego sprzętu oraz samochodów transportujących materiały (godzinowe dopuszczalne wartości stężeń zanieczyszczeń w powietrzu) nie obejmą swym zasięgiem żadnej zabudowy i występują na terenie niezabudowanym, przylegającym do terenu powierzchni szybowej. Podobnie ma się rzecz ze stężeniami średniorocznymi Hałas Opis projektowanych obiektów i urządzeń w aspekcie uciążliwości hałasowej: - obiekty stałe: * nadszybie szybu Witold I, * nadszybie szybu Witold II * kolejka, transport ludzi i materiałów, * budynek wentylatorów z wentylatorami głównym i rezerwowym oraz z kanałem wentylacyjnym, * sprężarkownia, * budynek maszyny wyciągowej klatkowej, * warsztat, * stacja przygotowania paliwa kwalifikowanego z przesiewaczem i taśmą przebierczą, 66

68 * stacja przesypowa, * budynek nad torami dla załadunku wagonów, * punkt poboru paliwa, - obiekty ruchome: * przenośnik odstawy węgla, * suwnica na placu składowym, * droga utwardzona łącząca obiekty technologiczne zlokalizowana na powierzchni, * zakładowa stacja kolejowa, ruch pociągów normalnotorowych, * trasa kolejki wąskotorowej na powierzchni, * tory zwałowarko ładowarki, - obiekty niestanowiące emitorów hałasu: * budynek dyrekcji z łaźnią i częścią socjalną, * magazyn, * rozdzielnie i stacja transformatorowa, * budynek łaźni, markowni i cechowni. OBIEKTY STAŁE ŹRÓDŁA PUNKTOWE - budynek nad torami dla załadunku węgla (obiekt nr 23, rys. 5), położony jest nad jednym z torów, na zachód od stacji przesypowej, z którą łączy się krótkim przenośnikiem odstawy węgla do zbiornika załadowczego o wysokości około 20 m. W skład systemu załadowczego wchodzą: zbiornik załadowczy z wylotem sterowanym elektrycznie, zbiorniki wagowe, wysypy na wagony. Pociąg z pustymi i spiętymi wagonami przetaczany jest lokomotywą ustawiającą dwa wagony pod wysypami. Po zakończeniu procesu ważenia napełnia się wagony i następnie lokomotywa przesuwa cały skład o kolejne dwa nienapełnione jeszcze wagony. Obiekt ten będzie czynny wyłącznie w dzień. Przewidywany czas pracy systemu załadowczego węgla wynosi do 3 h/zmianę. Do obliczeń przyjęto 3 źródła punktowe: * zbiornik załadowczy w czasie napełniania węglem oraz żużlem wspomagającym ważenie węgla będzie emitorem hałasu o poziomie około 96 db(a). Obliczony, z uwzględnieniem czasu pracy, równoważny poziomu poziom mocy akustycznej wyniesie 82 db(a), * dwa wysypy na wagony, poziom mocy akustycznej w czasie załadunku węgla na wagony może dochodzić do 110 db(a). Uwzględniając czas pracy równoważny poziom mocy akustycznej wyniesie 84 db(a), 67

69 Rysunek 5. Izolinie poziomu hałasu emitowanego przez obiekty projektowanego zakładu górniczego - punkt poboru paliwa, (obiekt nr 24, rys. 5), będzie czynny wyłącznie w dzień. Obliczony równoważny poziom mocy akustycznej dla tankującej lokomotywy (pobór paliwa = podjazd i odjazd lokomotywy) = 79 db(a), a hałas ekwiwalentny dla 1 zmiany wynosił będzie 63 db(a), - budynki nadszybia (obiekty nr 1 i 2, rys. 5), przewidziano tu zainstalowanie po jednym wentylatorze. Do obliczeń przyjęto wentylator typu Das 160, który (na podstawie danych otrzymanych od projektanta) jest źródłem hałasu o poziomie 44 db(a) dla wentylatora 68

70 wykonano przeliczenie poziomu dźwięku na poziom mocy akustycznej zgodnie z wzorem podanym w metodyce: a = b = 1,24 c = 1,425 S = 17,34 Lw= ,4 = 56,4 db(a) Identyczne wentylatory dachowe (typu Das 160) o Lw= 56,4 db(a) przyjęto dla następujących obiektów, w których założono zainstalowanie wentylatora dachowego: * budynek warsztatu, (obiekt nr 13, rys. 5), * budynek maszyny wyciągowej (obiekt nr 3, rys. 5), * budynek magazynu, (obiekt nr 15, rys. 5), * stacja przygotowania paliwa kwalifikowanego z przesiewaczem i taśmą przebierczą, (obiekty nr 17,18, rys. 5) przewidziano zainstalowanie 2 wentylatorów dachowych OBIEKTY STAŁE ŹRÓDŁA LINIOWE - przenośnik odstawy węgla łączący nadszybie (obiekt nr 2, rys. 5) ze stacją przygotowania paliwa kwalifikowanego z przesiewaczem i taśmą przebierczą oraz przenośnik łączący ten obiekt ze stacją przesypową (obiekt nr 23, rys. 5). Napęd przenośnika i ruch taśmy emitują hałas o poziomie 69,9 db, obliczony ekwiwalentny poziom mocy dla każdego z 2 punktów obliczeniowych przenośników wynosi 67 db(a), - tory zwałowarko ładowarki (obiekt nr 10, rys. 5) łączący stację przesypową z pryzmami węgla (obiekt nr 11, rys. 5). Przejazd zwałowarki jest źródłem hałasu o poziomie nie przekraczającym 90 db(a), a ekwiwalentny poziom mocy akustycznej obliczony dla każdego z 15 punktów obliczeniowych trasy przejazdu zwałowarki wynosi 56,7 db(a), - plac składowy z suwnicą, (obiekt nr 14, rys. 5) stanowi źródło liniowe. Suwnica bramowa będzie działać w przez około 3 godziny czasie pracy zakładu górniczego. Suwnica jest urządzeniem o poziomie mocy akustycznej nie przekraczającym 80 db i wysokości 5 m. Trasę przemieszczania się suwnicy potraktowano jako źródło liniowe i podzielono na dziewięć źródeł punktowych, każde o poziomie dźwięku = 70,5 db (A), - zakładowa stacja kolejowa, (obiekt nr 8, rys. 5). Tory kolejowe będą wykorzystywane dla jazdy pociągów z pustymi wagonami i z wagonami napełnionymi węglem. Transportem kolejowym może też odbywać się przywóz żużla wspomagającego ważenie węgla. Przewiduje się przyjazd do 3 pociągów/dzienną zmianę. Średnia długość torowisk wynosi 385 m, zatem czas przejazdu pociągu poruszającego się z prędkością średnią, ok. 20 km/h wyniesie niecałe 69

71 70 s. Do obliczeń przyjęto wielkości według Instrukcji nr 311 ITB (tab ). Obliczony na tej podstawie poziom mocy akustycznej, torowiska kolejowego wyniesie 77,5 db, Tabela Parametry akustyczne dla pojedynczego pociągu przyjęte do obliczeń wyszczególnienie czas operacji [s] poziom mocy akustycznej [db] pociąg: jazda hamowanie trasa kolejki wąskotorowej kolejka wąskotorowa przeznaczona jest do obsługi transportu na powierzchni zakładu górniczego. Trasa jej przechodzi przez plac składowy ze zjazdami do warsztatu i stacji paliw. Kolejka ta stanowi również źródło liniowe (tab 2.12.), które zgodnie z metodyką podzielono na zbiór 41 źródeł punktowych. Przewiduje się jazdę jednej lokomotywki spalinowej podstawiającej wózki kopalniane w miejsce ich załadunku i transportującą wózki do nadszybia, pod szyb materiałowy. Lokomotywa wąskotorowa będzie kursować, po terenie nieregularnie, ale, wyłącznie w dzień, efektywny czas jazdy nie przekroczy 8 h/2 zmiany dzienne. Poziom równoważny dla lokomotywy, dla każdego z 41 punktów torowiska (źródło liniowe) wyniesie 47,6 db. Tabela 2.12.Parametry akustyczne dla lokomotywy przyjęte do obliczeń wyszczególnienie czas operacji [s] poziom mocy akustycznej [db] lokomotywa wąskotorowa: manewry ,0 bieg jałowy ,0 jazda ,0 Nie przewiduje się nocnej jazdy samochodów i lokomotywy oraz prowadzenia prac przeładunkowych w warunkach nocnych. EKRANY AKUSTYCZNE Obiektami ekranującymi na terenie zakładu górniczego będą: - budynek dyrekcji z częścią socjalną, - budynek łaźni, markowni i cechowni, - budynek rozdzielni, - budynek magazynu, budynek dawnej cechowni i łaźni (obiekt istniejący), - budynek istniejącej kotłowni. 70

72 Odpady Eksploatacja podziemna złóż węgla kamiennego prowadzi do wytwarzania olbrzymiej ilości odpadów. Odpady wytwarzane w trakcie eksploatacji i przeróbki węgli kamiennych, tzw. powęglowe, stanowią płonne skały karbońskie, towarzyszące pokładom węgla kamiennego. Odpady powęglowe powstają we wszystkich fazach rozwoju kopalń i eksploatacji złóż, począwszy od głębienia szybów, poprzez udostępnianie pokładów przekopami oraz we wszystkich operacjach technologicznych związanych ze wzbogacaniem urobku węglowego wydobytego na powierzchnię. Odpady te zgodnie z ustawą o odpadach (Dz. U. 2007, Nr 39, poz.251) nie są zaliczane do odpadów niebezpiecznych. Wyróżnia się dwa zasadnicze rodzaje tych odpadów: - odpady górnicze, - przeróbcze. Odpady górnicze (z robót szybowych i przekopów) oznaczają się dużą zmiennością składu petrograficznego, ponieważ pochodzą z wyrobisk prowadzonych w kierunkach największej zmienności petrograficznej górotworu. Skład ziarnowy tego materiału skalnego mieści się w przedziale mm. Zawartość substancji palnej jest zróżnicowana również w stopniu wysokim. Odpady przeróbcze (gruboziarniste i drobnoziarniste, poflotacyjne oraz muły z obiegów wodno mułowych) pochodzą z procesów wzbogacania urobku surowego wg różnych technologii, charakteryzują się większą stabilnością składu chemicznego, mineralogicznego i petrograficznego dla swojego rodzaju. Badania aktywności promieniotwórczej odpadów powęglowych określone w oparciu o wyniki analiz spektrometrycznych prowadzone przez wiele lat z różnych kopalń wykazały, że zawartości naturalnych pierwiastków promieniotwórczych mieszczą się w granicach stężeń naturalnych tych pierwiastków. Pokład 510, którego eksploatacja jest przewidywana, charakteryzuje się następującymi parametrami: - średnia zawartość popiołu 9,84%, - średnia wartość opałowa kj/kg, - średnia zawartość siarki 0,64 %, - typ węgla 31,2. Węgiel z pokładu 510 jest węglem energetycznym o dobrej jakości, zatem nie przewiduje się budowy zakładu wzbogacania. Eksploatacja będzie prowadzona, w największym możliwym stopniu, selektywnie. 71

73 Odpady górnicze, pochodzące z robót przygotowawczych, przebierki stropu i spągu będą w pierwszym rzędzie, wykorzystywane na dole kopalni. Kopalnia Jan Kanty 1 nie będzie posiadała składowiska odpadów. Wydobyte na powierzchnię odpady grubo uziarnione, o najmniejszej możliwej zawartości węgla, będą zbywane jako kruszywo. Możliwość wykorzystania odpadów górniczych jako kruszywa będzie wymagać przeprowadzenia procedury uzyskania odpowiednich certyfikatów i aprobat (zgodnie z ustawą o odpadach). Skuteczność takiego podejścia do odpadów, potwierdza efektywne postępowanie z odpadami Kopalni Sobieski, eksploatującej sąsiadujące pole górnicze. Sobieski wdraża aktualnie program kopalnia bezodpadowa" wykorzystując powstające odpady jako materiał do budownictwa drogowego. Węgiel z kopalni Jan Kanty 1 będzie poddawany jedynie procesowi przesiewania w celu uzyskania sortymentów handlowych. Przesiewanie jest procesem bezodpadowym. Jeżeli w trakcie eksploatacji przewidywana jakość węgla nie zostanie uzyskana (np. z powodu innych warunków geologicznych) i zaistnieje konieczność prowadzenia procesu wzbogacania węgla węgiel będzie w całości kierowany do wzbogacania w firmie zewnętrznej. Pozostałe odpady powstające w procesie pozyskiwania węgla to: - oleje odpadowe i odpady ciekłych paliw, - odpady opakowaniowe, - sorbenty, - odpady z budowy, remontów i demontażu obiektów budowlanych i infrastruktury drogowej, - zużyte opony itp. Całkowita ilość odpadów innych niż odpady górnicze zamknie się w ilości ok. 10 ton/rok. Wszystkie odpady będą przekazywane, na podstawie zawartych umów na odbiór odpadów, wyspecjalizowanym firmom. W związku z prowadzeniem eksploatacji górniczej z zastosowaniem podsadzki hydraulicznej przewiduje się możliwość zastosowania do podsadzki, poza piaskiem podsadzkowym, popiołów lotnych. Zastosowanie popiołów lotnych będzie poprzedzone przeprowadzeniem procedury dopuszczenia popiołów, będących odpadami, do zastosowania w podsadzaniu, zgodnie z wymogami ustawy o odpadach. Inwestor zakłada możliwość wywozu odpadów do kopalni piasku lecz traktuje ją jako ostateczność, ponieważ z założenia kopalnia ma funkcjonować jako bezodpadowa. Wybór kopalni piasku dokonany będzie, a co za tym idzie podpisanie odpowiedniej umowy, na późniejszym etapie o ile zajdzie taka konieczność. 72

74 Etap likwidacji Zakończenie eksploatacji będzie polegać na likwidacji kopalni poprzez częściowe podsadzenie i otamowanie wyrobisk oraz likwidację (zasypanie i zamknięcie płytami żelbetowymi na poziomie zrębu) wszystkich szybów. W zakładzie górniczym Jan Kanty 1 nastąpi likwidacja maszyn i urządzeń oraz wyburzenie obiektów kubaturowych. Okres likwidacji powierzchni zakładu górniczego będzie więc dotyczyć rozbiórki budynków, likwidacji obiektów powierzchniowych i liniowych oraz uporządkowania terenu (czyszczenie terenu, przemieszczanie mas ziemi). Prowadzenie tych prac wiązać się będzie z pracą maszyn budowlanych oraz ze wzmożonym ruchem transportowym z użyciem ciężkiego sprzętu. Może to wpłynąć okresowo na pogorszenie stanu środowiska w aspekcie zapylenia i zanieczyszczeń spowodowanych spalinami pojazdów i sprzętu budowlanego oraz emisji hałasu. Podczas prac likwidacyjnych występować będzie: - niezorganizowana emisja pyłów, - hałas wywołany pracami mechanicznymi i ręcznymi (demontaż konstrukcji, rozbieranie obiektów, transport), - powstawanie odpadów. Należy spodziewać się wystąpienia niezorganizowanej emisji pyłów w okresie wyburzenia obiektów kubaturowych oraz w czasie przemieszczania mas ziemnych. Wielkość tej emisji będzie zależeć od nasilenia prowadzonych prac oraz warunków meteorologicznych. Emisja pyłów nie będzie występować podczas opadów, a także przez pewien czas po długotrwałych opadach. Pylenie nie wystąpi również w okresie zalegania pokrywy śnieżnej. Masy ziemne oraz drobny gruz, w przypadku przesuszenia, mogą się stać podatne na wywiewanie przez wiatr, zwłaszcza przy odpowiednio silnych wiatrach. Niezależnie od przebiegu prac ziemnych i rozbiórkowych wystąpi emisja niezorganizowana takich zanieczyszczeń jak: dwutlenek siarki, dwutlenek azotu, tlenek węgla oraz węglowodory, związana ze spalaniem paliw w silnikach napędzających sprzęt pracujący przy rozbiórce i przemieszczeniu ziemi i gruzu. Sprzęt poruszający się w terenie wymusza także emisję pyłu z podłoża, szczególnie w lecie, w okresach przesuszenia podłoża. Zanieczyszczenie powietrza atmosferycznego wywołane pracami rozbiórkowymi oraz zasypywaniem zagłębień terenowych i niwelacją (transport i praca sprzętu) nie będzie duże i nie wpłynie w sposób istotny na stan powietrza w rejonie likwidowanych obiektów. Likwidacja nie spowoduje znaczącego trwałego wpływu na stan gleb, szaty roślinnej i świat zwierzęcy z uwagi na niską emisję zanieczyszczeń powietrza oraz właściwą gospodarkę odpadami. 73

75 W okresie prowadzenia prac ziemnych może nastąpić pogorszenie klimatu akustycznego przy budynkach mieszkalnych zlokalizowanych w pobliżu terenu, na którym prowadzone będą prace. Na podstawie obliczeń wykonanych dla tego typu prac likwidacyjnych na innych kopalniach, można stwierdzić, że zasięg hałasu powyżej dopuszczalnego [50 db(a)] obejmować może zabudowę mieszkaniową, zlokalizowaną w promieniu do 200 m od granic przedmiotowego terenu w przypadku stosowania sprzętu ciężkiego i dużego nasilenia prowadzonych robót. Przewiduje się powstawanie odpadów budowlanych z rozbiórek takich jak: gruz betonowy i gruz ceglany, złom żelaza i stali, drewno, kable, szkło i inne. Odpady zagospodaruje wykonawca robót, a ich pozostałość wywiezie na składowisko odpadów. Prowadzenie prac rozbiórkowych oraz rekultywacji technicznej nie będzie powodowało powstawania szkodliwych lub toksycznych substancji ani wystąpienia szkodliwego promieniowania. Przy rozbiórce obiektów oraz w czasie zasypywaniu zagłębień i niwelacji terenu nie przewiduje się występowania sytuacji awaryjnych, mogących stanowić zagrożenie dla środowiska. Przewidywany sposób zakończenia eksploatacji instalacji wentylacyjnej i obiektów szybowych nie stwarza zagrożenia dla środowiska. Projektowane docelowe zagospodarowanie tego terenu winno być zgodne z planem ogólnym zagospodarowania przestrzennego miasta Jaworzno, przy czym należy w tym planie przewidzieć docelowy sposób zagospodarowania. Postuluje się, aby teren po zlikwidowanym zakładzie górniczym Kopalni Jan Kanty 1, po zakończeniu likwidacji obiektów i przeprowadzeniu rekultywacji technicznej został docelowo obsadzony drzewami i krzewami. Wybrane gatunki winny charakteryzować się, skromnymi wymaganiami glebowymi i szeroką skalą ekologiczną, co gwarantuje udatność nasadzeń w istniejących, stosunkowo trudnych warunkach siedliskowych. W tym okresie, zrekultywowany teren nie będzie mieć żadnego ujemnego wpływu na powietrze, klimat akustyczny otoczenia i środowisko wodne. Poprawa istniejących na tym terenie warunków nastąpi bowiem po wykonaniu rekultywacji technicznej i biologicznej. W omawianym przypadku ważnym elementem zagospodarowania terenu jest właściwe potraktowanie zagadnień zieleni. Zaprojektowane zadrzewienie i zakrzewienie ma nie tylko stanowić pokrywę roślinną, ale utworzyć jednolity system zieleni, łączący się z istniejącą szatą roślinną, tak by zapewnić skuteczne działania w zakresie podniesienia estetyki tego terenu. Projektowana, na omawianym terenie, zieleń ma, więc do spełnienia zarówno funkcję ekologiczną, jak i krajobrazową. Zazielenienie wpłynie na poprawę warunków mikroklimatycznych w tym rejonie. Zarówno bowiem zieleń wysoka, jak i niska, wywierają wpływ na mikroklimat regulując warunki insolacji, obniżając 74

76 temperaturę powietrza w ciepłej porze roku, zwiększając wilgotność względną i lokalną cyrkulację oraz wymianę powietrza. Niezależnie od tego zieleń wpływa na skład powietrza oraz jest czynnikiem regenerującym, gdyż rośliny, przyswajając dwutlenek węgla, wydzielają wolny tlen i zatrzymują części stałe (np. pyły) na blaszkach liści. Tworzą w ten sposób naturalny filtr ochronny, pochłaniając z atmosfery i gromadząc w tkankach (jako związki chemiczne), zanieczyszczenia gazowe powietrza. Realizacja przedsięwzięcia wpłynie dodatnio na krajobraz w omawianym rejonie. Odpowiednie zagospodarowanie terenu umożliwi nie tylko jego rewaloryzację, ale też wprowadzenie atrakcyjnych elementów rekreacyjnych. Zaprojektowanie i wykonanie nowego zagospodarowania tego obszaru powinno wprowadzić ład przestrzenny na tym terenie i poprawić estetykę otoczenia przez wprowadzenie różnych form i typów zieleni uporządkowanej. 75

77 3. OPIS ELEMENTÓW PRZYRODNICZYCH ŚRODOWISKA OBJĘTYCH ZAKRESEM PRZEWIDYWANEGO ODDZIAŁYWANIA PLANOWANEGO PRZEDSIĘWZIĘCIA NA ŚRODOWISKO, W TYM ELEMENTÓW ŚRODOWISKA OBJĘTYCH OCHRONĄ NA PODSTAWIE USTAWY Z DNIA 16 KWIETNIA 2004R. O OCHRONIE PRZYRODY 3.1. Charakterystyka elementów przyrodniczych środowiska Morfologia terenu Obszar złoża Jan Kanty 1 leży na Wyżynie Śląskiej, w obrębie Pagórów Jaworznickich. Pagóry Jaworznickie odznaczają się rzeźbą zrębową, na którą składają się płaskowyże, garby i pagóry, pomiędzy którymi rozciągają się zapadliskowe obniżenia. Na omawianym obszarze niektóre kulminacje osiągają wysokość około +300 m n.p.m. Stoki południowo zachodnie wzniesień są dość strome, wyraźnie wyróżniając się w krajobrazie, natomiast stoki północno wschodnie obniżają się łagodnie. Naturalna rzeźba terenu została zakłócona działalnością człowieka i we współczesnej obok elementów geograficznych coraz bardziej uwidaczniają się elementy antropogeniczne w postaci niecek zapadliskowych, wyrobisk czy powierzchni zrównań związanych z budową infrastruktury technicznej. Naturalna rzeźba terenu została w znacznym stopniu zdeformowana działalnością człowieka wyrobiska, nasypy, zabudowa itp. Morfologia terenu, na skutek prowadzonej eksploatacji węgla kamiennego, uległa w niektórych częściach miasta istotnym zmianom. W wyniku osiadań terenu powstały bezodpływowe zalewiska poeksploatacyjne, a skutkiem działalności gospodarczej są też zwały, usypiska i osadniki Gleby Na terenie miasta Jaworzno występują różne typy gleb (Tokarska Guzik B. i in., 2011). Na podłożu zbudowanym ze skał węglanowych wykształciły się rędziny szkieletowe o niewielkiej zawartości próchnicy i wynikającej stąd niskiej wartości rolniczej oraz rędziny lekkie mieszane, których wartość jest uzależniona od głębokości, szkieletowości i stopnia uwilgotnienia. Na pozostałym obszarze, na generalnie słabogliniastych piaskach wytworzyły się gleby pseudobielicowe i gleby brunatne. Na obszarach leśnych, zlokalizowanych głównie w rozległych obniżeniach terenu, występują gleby bielicowe, wytworzone z piasków wodnolodowcowych luźnych i słabogliniastych. W dolinach rzecznych występują gleby bagienne, mułowo błotne, natomiast w niewielkich obniżeniach terenu gleby glejowe (w okolicach Szczakowej i Byczyny). Mady piaszczyste występują 76

78 jedynie w dolinie Białej Przemszy. W dnach dolin, na wyższych, nie podlegających stałym zalewom poziomach, występują brunatne mady pyłowe i gliniaste. Są to gleby o około 3% zawartości próchnicy oraz obojętnym lub słabo kwaśnym odczynie. W dolinach rzek występują także torfy i namuły. Wśród gleb wykorzystywanych rolniczo przeważają gleby brunatne i rędziny. Większe kompleksy tych gleb ciągną się wzdłuż Garbu Jaworzna od Szczakowej w kierunku Byczyny, oraz wzdłuż Garbu Ciężkowickiego. Znaczna część tych gleb jest obecnie zajęta przez zabudowę. Na obszarze miasta nie występują gleby I i II klasy, a glebami klasy III cechuje się jedynie 4% użytków rolnych. Przeważają gleby słabe klasy IV (46%), klasy V i VI (50%). Około 24% gleb ma odczyn kwaśny, 34% słabo kwaśny, 34% obojętny, a 8% zasadowy. Gleby o odczynie alkalicznym przeważają zwłaszcza w północnej części miasta. Użytki rolne zajmują 31,3% powierzchni miasta, ale większość z nich (około 70%) jest odłogowana. W obrębie Pagórów Jaworznickich, na których zlokalizowany jest projektowany obszar Jan Kanty 1, przeważają gleby pseudobielicowe i brunatne kwaśne, powstałe z piasków słabo gliniastych i luźnych oraz rędziny lekkie utworzone na utworach wapiennych. Występujące tu gleby należą w większości do gleb niskich klas bonitacyjnych: V VII Hydrografia Obszar miasta Jaworzna w całości należy do dorzecza Przemszy, która jest rzeką II rzędu i biegnie wzdłuż zachodniej granicy miasta. Odwadnia ona południowo zachodnią część miasta za pośrednictwem potoków: Wąwolnica, Byczynka i Kanału Matylda. Natomiast część północnowschodnia odwadnia jest do Białej Przemszy (rzeka III rzędu) za pośrednictwem Koziego Brodu i jego dopływów Łużnika, Żabnika, Jaworznika i Kanału Głównego. Ponadto wspomniany Kanał Główny odprowadza do Białej Przemszy wody I klasy czystości, z odwodnienia złoża piasków eksploatowanego przez Kopalnię Piasku Szczakowa. Dział wodny między dorzeczami Przemszy i Białej Przemszy biegnie wzniesieniami Garbu Jaworznickiego. Płytkie zaleganie utworów nieprzepuszczalnych jest przyczyną występowania tu gęstej sieci rowów melioracyjnych, m.in. w rejonie Ciężkowic i Byczyny oraz kanałów występujących głównie w dolinach rzecznych (rys. 6). 77

79 Rysunek 6. Hydrografia miasta Jaworzno (Program Ochrony Środowiska dla Jaworzna, 2008) Sieć hydrograficzną na obszarze Jaworzna uzupełniają zbiorniki wodne w ilości 41 o łącznej powierzchni 148 ha (Rzętała, Rzętała 2008). Największym z nich jest Zalew Sosina powstały w wyrobisku popiaskowym. Zalew jest wykorzystywany do celów rekreacyjnych, zajmuje powierzchnię 47 ha, przy maksymalnej głębokości 3 m. Z innych zbiorników należy wymienić Zalew Łęg (7,7 ha) w dolinie Przemszy oraz zalewisko Łęg (23 ha) w niecce osiadania, a ponadto Stawy Belnik nad Byczynką (9,7 ha). Pozostałe zbiorniki występują w różnych częściach miasta, przy czym kilkanaście położonych jest między Starą Hutą a Borami. W wyniku zaprzestania odwadniania kamieniołomu dolomitu Gródek został on częściowo zalany powstały zbiornik wodny nazywany jest Dobra i wykorzystywany jest do nurkowania. Obszar Jan Kanty 1 należy w całości do dorzecza Wisły i jest odwadniany przez Przemszę i jej dopływy. Główną rzeką omawianego terenu jest dopływ Wisły rzeka Przemsza, która przepływa po zachodniej stronie projektowanego obszaru Jan Kanty 1. Najbliższe nowej kopalni zakole tej rzeki leży w odległości 17 km. Na północy (za Długoszynem) płyną dopływy Przemszy: rzeka Biała Przemsza i potok Kozi Bród. Średni przepływ Przemszy wynosi 20,0 m 3 /sek. Na wodowskazie 78

80 w Jeleniu (km 12,8 biegu rzeki) średni przepływ kształtował się od 16,4 m 3 /sek. w roku 1995, przez 21,6 m 3 /sek. w roku 2000, do 15,0 m 3 /sek. w roku 2005 i 15,7 m 3 /sek. w roku 2006j. Rzeka Biała Przemsza posiada koryto uregulowane, które w km 2,0 5,6 zostało wyłożone płytami betonowymi i uszczelnione nieprzepuszczalną folią. Dane internetowe i mapy zawarte w Planie Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Śląskiego i Programie Ochrony Środowiska obrazują stan jakości wód obecny (badania ŚWIOŚ) i prognozowany, obejmują one też miasta Sosnowiec i Jaworzno. Wynika z nich, że obecnie wszystkie rzeki prowadzą wody nieodpowiadające normatywom, działania naprawcze spowodują uzyskanie w obydwu miastach III klasy czystości wód. W roku 2003 prowadzone były krajowe badania dotyczące klasyfikacji jakości wód w rzekach na podstawie parametrów fizykochemicznych oraz kryteriów bakteriologicznego i miana Coli nie objęły one jednak rzeki Przemszy i jej dopływów. Badania wykonane w 2004 r. dotyczyły: - klasyfikacji jakości wód Przemsza i jej dopływy wykazują od III (wody zadawalającej jakości) do V klasy jakości wód (wody o złej jakości), - ocena jakości wód powierzchniowych wykorzystywanych do zaopatrzenia ludności w wodę przeznaczoną do spożycia Przemsza przy ujściu do Wisły wykazuje wodę niespełniającą wymagań, - oceny jakości wód powierzchniowych wrażliwych na zanieczyszczenia związkami azotu Przemsza i jej dopływy wykazują zarówno wody wrażliwe jak i nie wrażliwe. Ponadto na terenie złoża spotykamy sztucznie utworzone cieki wodne i zbiorniki w postaci rowów i kanałów, osadników, zbiorników wody podsadzkowej i innych urządzeń związanych z działalnością technologiczną byłej KWK Jan Kanty. Występują również wśród lasów i nieużytków naturalne zalewiska bezodpływowe i rejony podmokłe powstałe w lokalnych obniżeniach powierzchni terenu wywołanych dokonaną eksploatacją podziemną węgla kamiennego Hydrogeologia Warunki hydrogeologiczne omówiono na podstawie wyników badań uzyskanych w otworach wierconych w celu udokumentowania zasobów węgla wykonywanych w granicach złoża Jan Kanty 1 i jego najbliższym sąsiedztwie, rozpoznania hydrogeologicznego w zlikwidowanych kopalniach Jan Kanty i Niwka Modrzejów, a także na podstawie rozpoznanych warunków hydrogeologicznych w sąsiednich, czynnych kopalniach KWK Kazimierz Juliusz i ZGE Sobieski Jaworzno III oraz w złożu Modrzejów. 79

81 W profilu litologicznym omawianego złoża wydzielono trzy zasadnicze piętra hydrogeologiczne związane z przepuszczalnymi utworami poszczególnych jednostek stratygraficznych (rys. 7), tj.: - czwartorzędu, - triasu, - karbonu. Ryunek 7. Wody podziemne na obszarze miasta Jaworzna (Program Ochrony Środowiska dla miasta Jaworzna, 2004) Każde piętro hydrogeologiczne składa się z kilku poziomów wodonośnych w zależności od ilości warstw nieprzepuszczalnych izolujących od siebie poszczególne horyzonty wodonośne. Piętra hydrogeologiczne związane z utworami czwartorzędu i triasu stanowią nadkład złoża węglonośnych warstw karbońskich Nadkład serii złożowej Czwartorzędowe piętro wodonośne Utwory czwartorzędu pokrywają cały omawiany obszar. Czwartorzęd w części południowozachodniej obszaru leży bezpośrednio na karbońskiej serii złożowej, a części północno wschodniej zalega na utworach triasu. Osady czwartorzędu są osadami akumulacji rzeczno lodowcowej. 80

82 Wykształcone są w postaci różnoziarnistych piasków o barwie od jasnożółtej do rdzawej. Piaski te lokalnie przeławicone są soczewkowato zalegającymi wkładkami iłów i glin. W spągowej części czwartorzędu uziarnienie piasków zwiększa się przechodząc miejscami w żwiry. Lokalnie spotyka się warstwę torfów o niewielkiej grubości. Osady te charakteryzują się dużą przepuszczalnością i wodochłonnością, stanowiąc poziomy porowo warstwowe najczęściej o swobodnym zwierciadle wody. Lokalnie warstwy wodonośne przewarstwione osadami gliniasto ilastymi, tworzą poziomy wodne o napiętym zwierciadle wody. W utworach czwartorzędowych tego rejonu można wydzielić max do 3 lokalnych horyzontów wodonośnych. Horyzonty te są połączone hydraulicznie. Miąższość osadów czwartorzędu na większości obszaru waha się w granicach 2 10 m. W kierunku północnym miąższość czwartorzędu wzrasta nawet do 50 m. Wiąże się z przebiegiem pradolin rzek Białej Przemszy i Przemszy. W ich zasięgu wydzielono Główne Zbiorniki Wód Podziemnych: GZWP Q/6 Sosnowiec (na zachód od omawianego obszaru, pomiędzy miejscowościami Maczki i Niwką), GZWP Q/5 Biskupi Bór (w północno wschodniej części dokumentowanego obszaru). Pomiędzy tymi zbiornikami, w pobliżu północnej granicy projektowanego złoża węgla kamiennego, nagromadzenie piasku tworzy dwa złoża Bór Zachód Bór Wschód eksploatowane przez Kopalnię Piasku Maczki Bór. Jak wspomniano powyżej na północ od granic obszaru złoża w kierunku na północny wschód, w dolinach kopalnych ciągnących się równoleżnikowo od Kazimierza Górniczego i Maczek w kierunku wschodnim, aż po Bukowno i Bór Biskupi wydzielony został Główny Zbiornik Wód Podziemnych GZWP Q/5 Bór Biskupi. W profilu tego zbiornika występuje jeden poziom wodonośny wśród piasków o różnej granulacji. Facja piaszczysta czwartorzędu podścielona jest przeważnie kilkumetrowej grubości facją ilastą czwartorzędu leżącą bezpośrednio na zerodowanym stropie karbonu. W obrębie tego zbiornika prowadzą od lat odkrywkową eksploatację piasku kopalnie piasku Maczki Bór i PCC Rail Szczakowa powodując jego stały drenaż w zasięgu lejów depresji. Swobodne zwierciadło wody w utworach czwartorzędowych było w tym rejonie w obrębie dolin rzecznych w warunkach naturalnych w bezpośredniej więzi hydraulicznej z wodami Białej Przemszy. Na skutek odwodnienia związanego z odkrywkową eksploatacją piasku przez wspomniane kopalnie oraz stwierdzoną kolmatacją dna rzeki naturalny reżim wód uległ zmianie i jest kształtowany zasięgiem lejów depresji kopalń piasku, a wody z odwodnienia tych kopalń zrzucane są do rzeki Białej Przemszy. Poziom wodonośny czwartorzędu był wykorzystywany w niezbyt licznych studniach gospodarczych. Jednak z uwagi na zmienność występowania wody, wahania poziomu lustra wody 81

83 w zależności od warunków atmosferycznych, nie najlepszą jakość wody, a także rozbudową sieci wodociągowej studnie te nie są używane. W nielicznych, które się zachowały prowadzone są okresowe pomiary poziomu wody. Zasilanie piętra czwartorzędowego odbywa się głównie drogą bezpośredniej infiltracji wód atmosferycznych, natomiast zasilanie poprzez infiltrację wód z cieków i zbiorników powierzchniowych ma znaczenie marginalne z uwagi na stwierdzone znaczne zakolmatowanie ich koryt i obwałowań. Występowanie utworów piaszczystych o dużej miąższości w profilu czwartorzędu, przede wszystkim w dolinie Białej Przemszy i Przemszy, bezpośrednio na górotworze karbońskim powoduję, że warunki zasilania utworów karbonu w tych miejscach są korzystne. Triasowe piętro wodonośne Trias występuje fragmentarycznie jedynie w północno wschodniej i wschodniej części omawianego obszaru. Osady triasu zalegają w formie wydłużonego płata o dłuższej osi NW SE stanowiącym zakończenie ciągnącej się od Chrzanowa Niecki Wilkoszyńskiej. Trias budują osady pstrego piaskowca i wapienia muszlowego w postaci iłów, margli, wapieni i dolomitów miejscami kruszconośnych. Grubość triasu waha się od 0 do ok. 90 m w jednym tylko miejscu (otw. B 313 Długoszyn) osiągając ok. 180 m. Gęsta sieć spękań, rozwinięte zjawiska krasowe i wychodnie triasu bezpośrednio w strefach zasilania na powierzchni wpływają na doskonałe własności kolektorskie tego kompleksu. Margle i dolomity triasowe eksploatowane były w lokalnych kamieniołomach dla potrzeb nieistniejącej już cementowni Szczakowa i do celów budowlanych. Strefy okruszcowane rudami cynku i ołowiu eksploatowane były lokalnie (Długoszyn, Warpie) od XVIII do początku lat powojennych XX wieku (kopalnia Galmany ). Obecnie działalność ta jest już zupełnie zaniechana. W profilu hydrogeologicznym triasu wydzielono trzy poziomy wodonośne: - poziom dolomitów diploporowych i kruszconośnych wapienia muszlowego, - poziom dolomitów retu, - poziom środkowego i dolnego pstrego piaskowca. Triasowe piętro wodonośne związane jest ze spękanymi i skawernowanymi wapieniami oraz dolomitami wapienia muszlowego i retu, w których głównie występują szczelinowo krasowe poziomy wodonośne, a także podrzędnie z piaskowcami niższego pstrego piaskowca, gdzie poziomy wodonośne w przewadze mają charakter szczelinowo porowy. Poziom wodonośny dolomitów diploporowych i kruszconośnych stanowi główny wodonośny poziom triasowy. Ma charakter szczelinowo krasowy i podrzędnie porowy. Warunki zawodnienia tego poziomu są zmienne i zależne od stopnia spękania, zeszczelinowania i skrasowienia otwartego 82

84 lub wtórnie wypełnionego. Współczynniki filtracji wahają się w szerokim przedziale od 3,7x10 4 m/s do 4,2x10 8 m/s. Zwierciadło wód ma charakter subartezyjski za wyjątkiem obszarów wychodni. Poziom wapienia muszlowego jest izolowany w stropie słabo przepuszczalnymi warstwami tarnowickimi, boruszowickimi i lisowskimi. W spągu tego poziomu zalegają margliste warstwy gogolińskie, które na skutek dolomityzacji i wtórnych spękań tektonicznych lub z powodu redukcji miąższości lokalnie utraciły własności izolujące. W związku z tym w praktyce hydrogeologicznej poziomy wapienia muszlowego i retu łączy się w jeden kompleks wodonośny określany jako kompleks wodonośny serii węglanowej triasu, tworząc GZWP T/5 Chrzanów. Osady serii węglanowej triasu należące do GZWP T/5 Chrzanów obejmują wyłącznie północną część tego zbiornika. Zasilanie poziomu dolomitów diploporowych i kruszconośnych odbywa się na obszarze wychodni tych utworów w wyniku bezpośredniej infiltracji wód opadowych. Miejscami zasilanie odbywa się przez utwory czwartorzędu. Poziom wodonośny dolomitów retu występuje głównie w dolomitach oolitowych zalegających w środkowej i górnej partii retu. Spągowa część retu wykształcona jest w facji dolomitów ilastych, margli i łupków, które stanowią warstwę izolacyjną. Współczynnik filtracji warstw retu waha się w granicach od 1,8x10 5 m/s do 8,3x10 7 m/s, najczęściej waha się w przedziale 1x10 5 m/s do 1x10 6 m/s. Zasilanie odbywa się głównie w strefie wychodni na wschód od omawianego obszaru. Poziom wodonośny środkowego i dolnego pstrego piaskowca związany jest z piaskami i piaskowcami występującymi wśród iłów i iłowców. Warstwy przepuszczalnych i zawodnionych piasków mają miąższość około 3 31 m i ograniczony zasięg oraz występują lokalnie wypełniając wymycie erozyjne w stropie karbonu. Poziom wodonośny w utworach środkowego i dolnego pstrego piaskowca nie stanowi istotnego zbiornika wód podziemnych. Triasowe piętro wodonośne na omawianym terenie nie jest eksploatowane przez studnie. Drenaż triasowych wód podziemnych odbywa się na wschód od wschodniej granicy byłego OG KWK Jan Kanty w czynnej kopalni dolomitów Gródek i w ujęciu Galmany. Udział triasowego piętra wodonośnego w zasilaniu górotworu karbońskiego w granicach obszaru górniczego zlikwidowanej kopalni Jan Kanty jest nieznaczny. Warstwy izolacyjne w spągu triasu lub iłowce w stropie karbonu uniemożliwiają drenaż triasowego GZWP przez górotwór karboński i istnienie więzi hydraulicznej pomiędzy piętrami. Zasięg wyrobisk górniczych byłej kopalni Jan Kanty gdzie w nadkładzie zalegają osady triasu jest nieduży. 83

85 Seria złożowa Piętro wód karbońskich stanowią kompleks naprzemianległych warstw piaskowców i iłowców z pokładami węgla. Pakiety iłowców i węgla tworzą izolujące przewarstwienia między wodonośnymi piaskowcami, dzieląc karbońskie piętro wodonośne na odrębne horyzonty wodne o zróżnicowanych kontaktach hydraulicznych. Stopień zawodnienia poszczególnych kompleksów piaskowcowych zależny jest od ich wykształcenia (uziarnienia, porowatości), jak też od stopnia spękania. Wiąże się z tym odmienność warunków hydrogeologicznych w poszczególnych grupach stratygraficznych karbonu. Wody z opadów atmosferycznych zasilają poprzez przepuszczalny nadkład czwartorzędowy i triasowy warstwy karbonu lub bezpośrednio przypowierzchniowe partie zrobów. Infiltrację wód czwartorzędowych w górotwór karboński lokalnie ograniczają pakiety iłów w czwartorzędzie i triasie lub też iłowców w stropie karbonu. Pomimo, że planowane jest prowadzenie eksploatacji jedynie w kilku pokładach, które został objęte dokumentowaniem, o zawodnieniu wyrobisk decydować będą warunki w całym piętrze wodonośnym karbonu, ze względu na liczne połączenia hydrauliczne pomiędzy poszczególnymi seriami, poprzez zroby, strefy spękań w rejonach oddziaływania eksploatacji oraz strefy uskokowe. W profilu hydrogeologicznym piętra wodonośnego karbonu produktywnego wydzielić można 4 podstawowe kompleksy wodonośne charakteryzujące się odmienną przepuszczalnością i wodonośnością: - kompleks wodonośny w profilu warstw łaziskich (krakowska seria piaskowcowa KSP), - kompleks wodonośny w profilu warstw orzeskich i górnorudzkich (seria mułowcowa SM), - kompleks wodonośny warstw dolnorudzkich i siodłowych (górnośląska seria piaskowcowa GSP), - kompleks wodonośny warstw brzeżnych (seria paraliczna SP). Główny Zbiornik Wód Podziemnych C/2 Tychy Siersza związany jest z wodami podziemnymi występującymi w profilu warstw łaziskich. Warstwy łaziskie Warstwy łaziskie zalegające w części południowo wschodniej omawianego obszaru osiągają miąższość od 0 m w rejonach wychodni do około 200 m w części południowej. Seria wykształcona jest prawie wyłącznie w postaci gruboławicowych piaskowców różnoziarnistych z przewagą piaskowców średnio i gruboziarnistych miejscami z lokalnie występującymi nawet żwirowcami. Ławy piaskowców niekiedy są przedzielone wkładkami nieprzepuszczalnych iłowców, które z reguły towarzyszą nielicznym pokładom węgla. 84

86 Gęsta sieć uskoków oraz liczne roboty górnicze naruszające górotwór powodują, że poszczególne poziomy wodonośne w obrębie wyeksploatowanej partii karbonu są ze sobą połączone hydraulicznie, tworząc jeden połączony poziom wodonośny stanowiący główne źródło dopływu wody do wyrobisk górniczych. Warstwy łaziskie należące do krakowskiej serii piaskowcowej KSP i jest to najbardziej wodonośna część karbonu tego rejonu. Piaskowce KSP są zasilane na wychodniach poprzez piaszczysty nadkład czwartorzędowy, a drenowane są poprzez płytkie zroby byłej kopalni Jan Kanty. Współczynniki filtracji piaskowców są zmienne i wahają się w przedziale m/s. Niektóre odcinki profilu geologicznego cechują się współczynnikami filtracji rzędu 10 3 m/s. Jest to związane ze strefami spękań i deformacji tektonicznych. Na wielkości współczynnika filtracji w dokumentowanym obszarze ma wpływ: - płytkie zaleganie stropu karbonu, - intensywniejsze wietrzenie stropowych partii karbonu, - długoletnia eksploatacja górnicza. Porowatość piaskowców warstw łaziskich waha się w przedziale %, czasami osiąga wartość 30 %. Dopływy z warstw łaziskich związane z dokonaną w latach ubiegłych eksploatacją pokładu 214 są odbierane na poz. 170 m i kierowane na poziom 270 m. Warstwy orzeskie i górnorudzkie Pokłady węgla warstw orzeskich stanowiły podstawę eksploatacji górniczej zlikwidowanej KWK Jan Kanty. Warstwy orzeskie i górnorudzkie ze względu na podobieństwo wykształcenia litologicznego i charakter hydrogeologiczny określa się mianem serii mułowcowej (SM). Osiąga ona miąższość około 650 m w zachodniej i środkowej części omawianego obszaru. W kierunku wschodnim ulega redukcji do 400 m. W profilu litologicznym warstw orzeskich i górnorudzkich dominują iłowce i mułowce. Piaskowce są zredukowane do cienkich kilkumetrowych warstw. Przewaga serii ilastej powoduje, iż warstwy orzeskie i górnorudzkie cechują się niższą wodonośnością, aniżeli wyżej ległe warstwy łaziskie. Piaskowce tworzące poziomy wodonośne o charakterze porowo szczelinowym, są oddzielone od siebie słabo przepuszczalnym i lub nieprzepuszczalnymi iłowcami. Izolacyjny charakter iłowców może być przerwany w wyniku eksploatacji górniczej lub obecności uskoków, które prowadzą wody. W przypadku zachowania izolacyjnej roli przez iłowce mogą rozdzielać warstwy wodonośne tak skutecznie, iż obserwuje się wysokie zróżnicowanie mineralizacji wody pomiędzy sąsiadującymi warstwami wodonośnymi. Piaskowce występujące wśród mułowców i iłowców są z reguły drobnoziarniste, zwięzłe, o współczynniku filtracji w granicach 4,5x10 5 m/s. Warstwy orzeskie od 85

87 pokł. 301 do 334/1 były odwadniane przez wyrobiska górnicze dawnej kopalni Jan Kanty, a pokłady warstw górnoorzeskich: 301, 302, 304/2, 324/1, 324/3, 334/1 stanowiły podstawę eksploatacji górniczej tej kopalni. Warstwy dolnorudzkie i siodłowe Obejmują serię utworów karbońskich zalegających między pokładem 407 i pokładem 510. Rozpoznane są jedynie otworami wiertniczymi. Warstwy dolnorudzkie wykształcone są nieregularnie, większą stałość wykazując na północny zachód od omawianego obszaru. Były tam one udostępnione górniczo przez kopalnię Niwka Modrzejów, która prowadziła lokalnie, w granicach kopalni Jan Kanty eksploatację pokładu 418. Grubość warstw rudzkich w części zachodniej sięga ok. 140 m cieniejąc ku wschodowi do ok. 40 m. Warstwy dolnorudzkie i siodłowe tworzą trzeci kompleks wodonośny w profilu karbonu. Zbudowane jest głównie z piaskowców poprzewarstwianych cienkimi warstwami iłowców i mułowców. Ten kompleks wodonośny należy do górnośląskiej serii piaskowcowej (GSP). Miąższość tej serii zawierającej pokłady od 407 do 510 osiąga około 120 m w omawianym obszarze. Spąg warstw siodłowych zalega na głębokości od 420 m w północno zachodniej części obszaru do 720 m na południu. Na zachód od granicy obszaru górniczego byłej kopalni Jan Kanty seria warstw dolnorudzkich i siodłowych jest najlepiej wykształcona litologicznie. Pokłady tej serii (głównie 510) były przedmiotem eksploatacji byłej kopalni Niwka Modrzejów i Kazimierz Juliusz. Na obszarze złoża warstwy siodłowe to cienki kompleks warstw obejmujący jedynie pokład 510 (lokalnie 501 wraz z przerostami między nimi). W stanie naturalnym są to utwory bardzo słabo przepuszczalne. Krążenie wód odbywa się głównie poprzez szczeliny i spękania w węglu. Pokład 510 został częściowo wyeksploatowany na zachód od uskoku Jan Kanty Bory przez KWK Niwka Modrzejów (obecne złoże Modrzejów ) oraz na północy przez KWK Kazimierz Juliusz. Dopływy do wyrobisk w Ruchu I Modrzejów przed likwidacją kopalni w pokładzie 510, obejmowały także dopływy z warstw rudzkich, wynosiły ok. 2,5 m 3 /min, w tym ok. 1,5 m 3 /min z poziomu 430 m i ok. 1,0 m 3 /min z poziomu 600 m. Całkowity, średni dopływ z lat do Ruchu I wynosił 3,96 m 3 /min. Szczegółowe badania hydrogeologiczne tej serii przeprowadzono w sąsiedniej kopalni ZGE Sobieski Jaworzno III. W ramach prowadzonych tam prac dotyczących możliwości zatłaczania słonych wód dołowych do zalegających poniżej poziomów czynnych, utworów chłonnych GSP, odwiercono w latach , trzy otwory: 2 otwory tłoczne z wyrobisk podziemnych oznaczone jako CH 2 i CH 3 oraz 1 otwór z powierzchni CH 1 (głęb. 998 m). Oznaczony metodami laboratoryjnymi współczynnik porowatości piaskowców serii GSP w otworze CH 1 wynosił 9,0 21,3 % (średnio 16,4 %), a w otworze CH 2 wynosił 14,0 21,2 % (średnio 16,6 %). Oznaczony na podstawie przeprowadzonych polowych badań hydrogeologicznych współczynnik filtracji wynosił k = 5,88x10 6 m/s 8,01x10 7 m/s (średnio 3,5x10 6 m/s) dla otworu CH 2 oraz 3,73x10 6 m/s 2,59 x 10 7 m/s 86

88 (średnio 3,4x10 6 m/s) dla otworu CH 3, a piaskowce charakteryzowały się zmienną przepuszczalnością ( md). Polowe badania hydrogeologiczne analizowanych warstw zostały wykonane także w otworze B.1/67, otworze badawczym pod projektowany szyb K 1. Wartości współczynnika filtracji piaskowców warstw dolnorudzkich i siodłowych były wysokie i mieściły się w przedziale pomiędzy 8,5x10 4 m/s a 5,4x10 5 m/s. Porowatość efektywna osiągała wartości od 6,04 % do 16,4 %. Wartości pojemności sprężystej piaskowców określone badaniem polowym jedynie w otworze K 1 badawczym pod szyb i wynosiły od * p = 0,274 do * p = 0,5 GPa 1. Pojemność sprężysta warstwy wodonośnej obliczona wzorem Szczełkaczewa wynosiła *=3x10 5 at 1 = 3x10 4 MPa 1 = 0,3 GPa 1. Dopływ wody do wyrobisk w pokładzie 510 w obrębie dokumentowanego złoża Jan Kanty 1, pochodził będzie z kompleksu o warstw siodłowych budujących górnośląską serię piaskowcową (GSP). Warstwy brzeżne Najstarsze nawiercone osady na dokumentowanym obszarze należą do warstw brzeżnych. Rozpoznano je na odcinku od około 20 m do około 370 m. Warstwy brzeżne określone mianem serii paralicznej (SP), zbudowane są w przewadze ze skał ilastych. Piaskowce serii paralicznej budują czwarty kompleks wodonośny w profilu hydrogeologicznym piętra wodonośnego karbonu produktywnego. Rozpoznano jedynie 3 warstwy piaskowców warstw brzeżnych o miąższości powyżej 10 m, którym towarzyszyły iłowce i cienkie pokłady węgla. Duża głębokość zalegania powyżej m omawianych warstw spowodowała brak rozpoznania hydrogeologicznego warstw brzeżnych Klimat Zgodnie z podziałem rolniczo klimatycznym obszar miasta leży w obrębie dzielnicy częstochowsko kieleckiej, gdzie średnia roczna temperatura powietrza wynosi 8 C, czas zalegania pokrywy śnieżnej dochodzi do 100 dni, a długość okresu wegetacyjnego (IV X) waha się od 200 do 210 dni, przy średniej temperaturze 12,5 13,7 C. Najcieplejszym miesiącem jest lipiec z temperaturą średnio 17 C, a najzimniejszym styczeń (średnio 3 C). Roczne sumy opadów mieszczą się w granicach mm (Ciężkowice 725 mm, Maczki nad Białą Przemszą 766 mm, Dziećkowice nad Przemszą 687 mm). Najwyższe sumy miesięczne przypadają na lipiec, zaś minimalne w lutym (Ciężkowice odpowiednio 102 mm i 34 mm). Wciągu roku przeważają wiatry zgodne z ogólną cyrkulacją atmosferyczną w Polsce, a ich kierunek jest dodatkowo modyfikowany rzeźbą terenu. Przeważają zatem wiatry zachodnie, południowo zachodnie i północno zachodnie o średnich prędkościach 3 3,5 m/s (Tokarska Guzik B. i in., 2011). 87

89 Klimat, wyrażany jako średni stan atmosfery, jest elementem środowiska niestanowiącym sam w sobie w zasadzie zagrożenia dla środowiska. Określają go wartości poszczególnych elementów meteorologicznych, których oddziaływanie wpływa na stan środowiska. Atmosfera jest nośnikiem wielu substancji uznawanych za zanieczyszczenia powietrza, których uciążliwość uzależniona jest od parametrów meteorologicznych. Najważniejsze z nich to: - temperatura powietrza, - opady atmosferyczne i występowanie mgieł, - kierunek i prędkość wiatru. Charakterystykę warunków meteorologicznych określono na podstawie danych ze stacji meteorologicznej w Katowicach za lata Bazowano tu na danych Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej w Katowicach, opublikowanych przez Zakład Wydawnictw Statystycznych GUS dla Województwa Śląskiego. Posiłkowano się również Rocznikiem Statystycznym Rzeczpospolitej Polskiej (GUS, rok LXVII, Warszawa) oraz Ochrona Środowiska 2007 (GUS, Warszawa 2007). Dane te są reprezentatywne dla rejonu opracowania. W niniejszym opracowaniu przeanalizowano te zagadnienia, które według współczesnego stanu wiedzy mają wpływ na rozprzestrzenianie się zanieczyszczeń w powietrzu atmosferycznym. TEMPERATURA POWIETRZA Temperatura powietrza warunkuje wielkość wyniesienia emitowanych przez źródła zanieczyszczeń, czym bowiem temperatura otoczenia jest niższa w stosunku do temperatury emitowanych zanieczyszczeń tym wyższe jest wyniesienie termodynamiczne i odwrotnie. Średnia temperatura powietrza w województwie śląskim wynosiła w: - latach ,2 o C, - latach ,3 o C, - latach ,6 o C, r. +6,8 o C (najniższa), r. +8,0 o C, r. +8,7 o C, r. +9,1 o C, r. +9,9 o C (najwyższa), r. +8,4 o C, r. +9,4 o C, r. +8,6 o C, r. +8,5 o C, r. +8,3 o C, r. +8,8 o C. 88

90 We wschodniej części regionu notuje się temperatury niższe, a w częściach centralnej i południowej wyższe. Najwyższe temperatury średnioroczne zanotowano w okolicy Kotliny Raciborskiej i Płaskowyżu Raciborskiego. Skrajne maksymalne temperatury powietrza dla lat wynosiły 36,0 o C, a skrajne minimalne temperatury 27,4 o C, zaś amplituda temperatur skrajnych wyniosła 63,4 o C (por. tab. 3.1.). Tabela 3.1. Średnie miesięczne i średnia roczna temperatura powietrza w o C wg. stacji meteorologicznej w Katowicach w latach lata miesiące I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII średnio w roku ,0 0,1 3,3 8,7 13,6 16,8 18,5 18,2 13,4 8,6 3,2 0,8 8, ,1 0,6 2,7 9,1 14,2 17,1 17,5 17,7 13,1 9,1 3,9 0,9 8, ,4 0,6 3,6 7,9 14,6 14,6 19,3 19,1 11,9 11,8 2,1 3,8 8, ,8 4,2 5,4 8,8 16,8 17,4 20,0 19,5 12,6 7,4 5,6 4,7 9, ,4 4,0 3,1 7,7 16,0 19,0 19,0 19,5 14,0 5,6 5,5 0,6 8, ,9 0,3 3,3 9,2 12,2 16,1 17,8 18,4 13,4 10,4 4,1 0,8 8, ,3 3,2 1,1 9,5 13,7 16,5 18,9 16,8 14,6 9,4 2,5 0,9 8, ,3 2,7 0,4 9,3 13,5 17,5 21,8 16,7 15,6 10,5 6,1 3,6 8,8 śr ,1 0,8 2,8 8,7 14,5 16,9 19,5 18,3 13,7 9,2 4,3 4,4 8,7 OPADY ATMOSFERYCZNE Opady atmosferyczne posiadają szczególny wpływ na stan higieny powietrza atmosferycznego dzięki wymywaniu i rozpuszczaniu zanieczyszczeń. Szybkiemu oczyszczaniu sprzyja opad gwałtowny, występujący przeważnie w lecie. Proces wypłukiwania zanieczyszczeń przez długotrwałe opady (jesienno zimowe) jest również efektywny. Oprócz zjawisk takich, jak: deszcz, śnieg, grad, do opadów atmosferycznych zalicza się również: rosę, szron, szadź i gołoledź, których jednak znaczenie jest stosunkowo słabo rozpoznane, choć mają one wpływ na ograniczenie wielkości emisji zanieczyszczeń powietrza. Roczne sumy opadów w województwie śląskim najniższe są w Kotlinie Raciborskiej, a najwyższe występują w rejonie Bielska Białej (o około 25 % więcej niż w Katowicach), można więc stwierdzić, że im wyższe położenie terenu, tym wyższe są opady. Dodatkowym czynnikiem zwiększającym ogólną ilość opadów jest stan zanieczyszczenia powietrza nad obszarami przemysłowymi. Duża zawartość pyłu w powietrzu to jednocześnie duża ilość ognisk kondensacji pary wodnej, co powoduje uwalnianie wilgoci z atmosfery. 89

91 Średnioroczne sumy opadów w województwie śląskim wahają się, bez uwzględnienia roku 1997 (powódź), od 580 do 889 mm. W ekstremalnych warunkach roku 1997 wyniosły 931 mm (tab. 3.2.). Tabela 3.2. Średnie miesięczne i roczne sumy opadów w mm w latach w/g stacji meteorologicznej w Katowicach lata miesiące I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII suma w roku śr, Najwyższe opady występują w miesiącach czerwcu, lipcu i sierpniu, przy czym dla roku 1997 w lipcu były trzykrotnie wyższe (tab. 3.3.), niż średnie w latach ubiegłych, a w roku 2006 najniższe w dwudziestoleciu. W 1998r., w sierpniu, opady były przeszło dwukrotnie wyższe, niż w miesiącach pierwszego kwartału tego roku, a w czerwcu 1999r. ponad 5 razy wyższe od opadów w styczniu, kwietniu i maju. W roku 2000, w lipcu, wystąpiły najwyższe opady w dziesięcioleciu wynoszące 218 mm, zaś w listopadzie 2006r. wystąpiły opady dwukrotnie wyższe od średniej. Najniższe opady występują w miesiącach zimowych i wczesną wiosną. Ich wysokość waha się średnio od 12 mm w styczniu 1997r. r. do 65 mm w styczniu 2000r. Średnia roczna dla 2003r. jest najniższa w całym dwudziestoleciu. Tabela 3.3. Liczba dni ze zjawiskami meteorologicznymi w kolejnych miesiącach w 1997r. miesiące I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII średnio w roku deszcz śnieg mgła burza pokrywa śnieżna

92 USŁONECZNIENIE I ZACHMURZENIE Wg stacji meteorologicznej w Katowicach usłonecznienie kształtowało się w przedziale h/rok i w ostatnim dziesięcioleciu wynosiło: r h, r h, r h, r h, r h, r h, r h, r h, r h. Średnie zachmurzenie w poszczególnych latach wg powyższych danych było zbliżone. Średnie zachmurzenie mierzy się w oktanach (stopień zachmurzenia nieba: od 0 dla nieba bez chmur do 8 dla nieba całkowicie pokrytego chmurami). Średnie zachmurzenie wynosiło: r. 5,2, r. 5,5, r. 5,4, r. 5,2, r. 5,7, r. 5,3, r. 4,9, r. 5,6, r. 5,2, r. 5,0 WILGOTNOŚĆ WZGLĘDNA Wilgotność względna powiązana jest ściśle z takimi czynnikami meteorologicznymi jak mgły i inwersje termiczne. Niskie wartości wilgotności względnej (występujące późną jesienią i zimą) wpływają na pogorszenie się warunków rozproszenia, natomiast poprawę warunków rozpraszania obserwuje się przy wartościach niskich występujących latem. Na terenie województwa śląskiego średnie roczne wartości wilgotności względnej wykazują niewielkie zróżnicowanie i wynoszą około 80%. Na przestrzeni lat , czyli okresu, w którym prowadzone były badania, średnie 91

93 z poszczególnych lat zawierały się w przedziale 76% 88%. Najniższe średnie wartości miesięczne występują w kwietniu i maju, zaś najwyższe w grudniu i styczniu. ZAMGLENIA Zamglenia stwarzają możliwość koncentracji zanieczyszczeń. Zamglenia tutaj występujące mają charakter typowy. Najczęściej pojawiają się w październiku, najrzadziej w lipcu. W skali roku jest ponad 44 dni z mgłą. Opady i mgły sprzyjają samooczyszczeniu się powietrza, natomiast małe prędkości wiatru i duży udział cisz utrudniają wentylację i przewietrzanie obszaru. WIATRY Częstotliwość i prędkość napływających mas powietrza, czyli wiatrów jest jednym z najważniejszych czynników rozprzestrzeniania się zanieczyszczeń, gdyż skuteczne przewietrzanie terenów, na których gromadzą się zanieczyszczenia ogranicza możliwość zaistnienia w powietrzu przekroczeń dopuszczalnych stężeń zanieczyszczeń. Róża wiatrów przyjęta została na podstawie pomiarów stacji meteorologicznej w Katowicach, a podanych przez Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej w Warszawie. Średnia prędkość wiatru na tym terenie (dane wieloletnie) wynosiła: - dla dziesięciolecia 2,91 m/s, - w 1995r. i w 2000r. 3,0 m/s, - w 2001r. 2,0 m/s, - w 2003r. 2,4 m/s, - w 2004r. 2,8 m/s, - w 2005r. 2,6 m/s, - w 2006r. 2,4 m/s. Najsilniejsze wiatry występują z kierunku południowo zachodniego (3,92 m/s), północnozachodniego (3,81 m/s) oraz z zachodu (3,73 m/s), zaś najsłabsze z południowego wschodu (2,03 m/s) i północnego wschodu. Wiatry z południowego zachodu stanowią zdecydowaną przewagę 18% ogółu. Dużą liczbę przypadków występowania stwierdzono dla wiatrów wiejących z kierunku zachodniego (12,6%). Najrzadziej wiejącymi są wiatry północne (4,8%) i północno wschodnie (5,4%) (por. tab. 3.4.). Tabela 3.4. Rozkład prędkości wiatrów kierunek N NE E SE S SW W NW cisza razem udział % 7,1 6,6 8,7 7,4 6,2 22,6 15,7 9,9 15,8 100 prędkość m/s 3,5 3,4 3,9 3,3 3,7 4,9 4,4 4,3 4,1 92

94 Rozkład wiatrów pozwala na stwierdzenie, że najbardziej zagrożone zanieczyszczeniami unoszonymi w powietrzu są tereny przylegające do omawianej lokalizacji od strony wschodniej i północno wschodniej. Wyniesienie stacji katowickiej nad poziom morza wynosi 284 m, a wysokość anemometru stacji katowickiej = 16 m. dni/rok. OKRES WEGETACJI Długość okresu wegetacyjnego na omawianym terenie średnio wynosi od 200 do Szata roślinna i zwierzęca Szata roślinna Aktualna flora roślin naczyniowych miasta Jaworzna liczy 1006 gatunków (dane za rok 2011) (Tokarska Guzik B. i in., 2011). W tej liczbie znajdują się 62 gatunki niepotwierdzone podczas cytowanej inwentaryzacji oraz 17 częściej nasadzanych wieloletnich gatunków drzewiastych. Zróżnicowanie flory ze względu na pochodzenie gatunków ukazuje wyraźną dominację roślin rodzimych (blisko 80% jej składu) (tab.3.5., rys.8). Są to gatunki związane z różnymi typami siedlisk zarówno o charakterze naturalnym i półnaturalnym, jak siedliska: leśne, zaroślowe, murawowe, łąkowe, nadwodne i wodne, jak i antropogenicznym, do których należą siedliska segetalne (tereny upraw i nieużytki porolne) oraz bardzo zróżnicowane siedliska ruderalne (tereny miejskie, przemysłowe i poprzemysłowe, tereny kolejowe, itp.). Tabela 3.5. Skład flory roślin naczyniowych ze względu na pochodzenie gatunków Grupa geograficzno historyczna Liczba gatunków % R gatunki rodzime ,5 Ar archeofity 88 9,5 Kn kenofity 81 8,7 Ef efemerofity 40 4,3 RAZEM

95 Rysunek 8. Udział grup geograficzno historycznych we florze roślin naczyniowych miasta Jaworzna (Tokarska Guzik B. i in., 2011) Wśród gatunków obcego pochodzenia zarejestrowano przedstawicieli tzw. archeofitów, czyli starszych przybyszów (gatunki, które przybyły na dany obszar przed końcem XV wieku) oraz kenofitów młodszych przybyszów (gatunki, które przybyły po XV wieku). Gatunki wymienionych grup należą do trwale zadomowionych składników flory, w przeciwieństwie do efemerofitów, przejściowo zawlekanych. Archeofity to w większości gatunki związane z terenami upraw rolnych i młodymi nieużytkami porolnymi. Są wśród nich rośliny pospolite jak: miotła (mietlica) zbożowa Apera spicaventi, tasznik pospolity Capsella bursa pastoris czy chwastnica jednostronna Echinochloa crus galli, ale także gatunki zagrożone, w większości rzadkie także na obszarze województwa śląskiego. Do tej grupy można zaliczyć chabra bławatka Centaurea cyanus, maka piaskowego Papaver argemone, kąkola polnego Agrostema githago, ostróżeczkę polną Consolida regalis, jaskra sardyńskiego Ranunculus sardous, dymnicę drobnokwiatową Fumaria vaillantii, bodziszka drobnego Geranium pusillum, roszpunkę ząbkowaną Valerianella dentata, nawrota polnego Lithospermum arvense, czy lnicznika drobnoowocowego Camelina microcarpa subsp. sylvestris. Kenofity, czyli grupa młodszych przybyszów reprezentowana jest przez kilkadziesiąt gatunków odnajdowanych w różnych typach siedlisk włącznie z naturalnymi. Na polach towarzyszą archeofitom gatunki z rodzaju szarłat Amaranthus i żółtlica Galinsoga. Do gatunków często spotykanych na siedliskach ruderalnych należą: gatunki z rodzaju aster Aster (np. aster nowobelgijski A. novi belgii), uczep amerykański Bidens frondosa, stokłosa spłaszczona Bromus carinatus, rukiewnik wschodni Bunias orientalis (szczególnie rejon Szczakowej) czy konyza (przymiotno) kanadyjska Conyza canadensis. 94

96 Zwrócenia uwagi wymagają gatunki obce określane jako inwazyjne, które stwarzają zagrożenie dla rodzimej szaty roślinnej zarówno gatunków jak i całych ekosystemów. Do tej grupy należą rośliny drzewiaste: klon jesionolistny Acer negundo, czeremcha amerykańska Padus serotina, dąb czerwony Quercus rubra i robinia akacjowa Robinia pseudoacacia pochodzące z Ameryki Północnej oraz zielne gatunki z rodzaju rdestowiec Reynoutria (rośliny pochodzenia azjatyckiego), nawłoć Solidago i słonecznik Helianthus (rośliny północnoamerykańskie). W składzie flory miasta Jaworzna dominują rośliny wieloletnie: byliny hemikryptofity (ok. 50% składu flory), geofity (12%), drzewa i krzewy mega i nanofanerofity (ok. 10%) oraz drobne krzewinki i zielne rośliny drewniejące (łącznie ponad 5%). Na podkreślenie zasługuje udział hydrofitów (ponad 4%). Rośliny te związane są ze zbiornikami i ciekami wodnymi występującymi na terenie miasta. Rośliny nietrwałe (jednoroczne), to przede wszystkim gatunki ruderalne i chwasty towarzyszące uprawom. Ich udział w składzie flory wynosi ok. 20% gatunków Na obszarze miasta odnotowano łącznie 153 gatunki roślin naczyniowych, które należy zaliczyć do cennych elementów flory. Grupę tę tworzy: 140 gatunków zagrożonych i rzadkich, w tym 23 gatunki to rośliny zagrożone w skali kraju (Zarzycki, Szeląg 2006). Spośród gatunków objętych w Polsce ochroną prawną (na podstawie Ustawy o ochronie przyrody) w Jaworznie odnotowano łącznie 66 gatunków, w tym 53 ściśle chronione i 13 objętych ochroną częściową. Są to najczęściej hemikryptofity lub geofity, a więc rośliny związane z siedliskami niezaburzonymi. Dużą grupę stanowią tu także hydrofity (ok. 12%). Największa grupa gatunków spośród cennych elementów flory to gatunki żyznych lasów liściastych z klasy Querco Fagetea i muraw kserotermicznych Festuco Brometea. Relatywnie wysoki udział mają także gatunki łąk wilgotnych i świeżych Molinio Arrhenatheretea oraz łąk bagiennych, torfowisk niskich i przejściowych Scheuchzerio Caricetea nigre. Złożona budowa geologiczna, urozmaicona geomorfologia i hydrografia na obszarze Jaworzna, a także sposoby użytkowania gruntów w przeszłości jak i obecnie, odzwierciedlone są w zróżnicowaniu zbiorowisk roślinnych. Można tu wyróżnić: - kilka typów zespołów leśnych powierzchniowo największy obszar zajmują: kontynentalny bór mieszany Querco roboris Pinetum i suboceaniczny bór sosnowy świeży Leucobryo Pinetum. Są to półnaturalne lub nieco silniej przekształcone płaty zbiorowisk dębowososnowych lub sosnowych w typie siedliskowym świeżego bądź wilgotnego boru sosnowego lub boru mieszanego. Stosunkowo duże powierzchnie zajmują: śródlądowy bór wilgotny Molinio Pinetum, bór mieszany wilgotny Calamagrostio villosae Pinetum. W większości są to intensywne uprawy leśne. Stąd też bory należą do zbiorowisk silnie przekształconych. W ich 95

97 składzie często pojawiają się gatunki obcego pochodzenia: czeremcha amerykańska Padus serotina i dąb czerwony Quercus rubra, - zarośla śródpolne, spotykane najczęściej jako pasy lub kępy różnej wielkości na zboczach wzniesień zrębowych Pagórów Imielińskich, Garbu Jaworzna i Ciężkowic. Zarośla śródpolne tworzą wielogatunkowe zbiorowiska z przewagą tarniny, głogów i róż oraz z udziałem różnych gatunków jeżyn, - zbiorowiska ciepłolubnych muraw rozwijają się na wyniesieniach terenu, suchych zboczach i szczytowych partiach wzniesień o podłożu bogatym w wapń. Są to najczęściej kompleksy zwartych muraw z przewagą traw i znacznym udziałem bylin dwuliściennych reprezentujące związek Cirsio Brachypodion pinnati, - w dolinach rzecznych, na obrzeżach borów sosnowych, na ubogim podłożu piaszczystym występują murawy psammofilne z klasy Koelerio glaucae Corynephoretea canescentis. Tworzą je głównie kserofilne, światłożądne trawy wąskolistne, drobne rośliny rozetkowe z udziałem terofitów i sukulentów, - łąki stanowią ważną formację roślinną, wpływającą znacząco na fizjonomię krajobrazu miasta. Obejmują one półnaturalne i antropogeniczne zbiorowiska roślin zielnych występujące na mezo i eutroficznych glebach mineralnych i organicznomineralnych. Rozróżnić tu można antropogeniczne, umiarkowanie nitrofilne zbiorowiska miejsc silnie wydeptywanych z rzędu Plantaginetalia majoris, występujące w miejscach dość intensywnie użytkowanych przez człowieka. Znaczne obszary zajmują cenne przyrodniczo, zbiorowiska mezo i eutroficznych łąk kośnych oraz ziołorośli trwale lub okresowo wilgotnych z rzędu Molinietalia caeruleae, zróżnicowanych często na zbiorowiska ziołoroślowe tworzone przez wysokie byliny dwuliścienne (najczęściej występujące wzdłuż cieków wodnych) ze związku Filipendulion ulmariae. Istotnymi w składzie zbiorowisk łąkowych miasta są antropogeniczne, jednokośne, nie nawożone łąki rozwijające się na glebach mineralnych o szerokiej amplitudzie troficznej ze związku Molinion caeruleae oraz dobrze nawożone, wilgotne i mokre łąki wielokośne tradycyjnie użytkowane ze związku Calthion palustris, - zbiorowiska łąk bagiennych i torfowisk przejściowych i niskich z klasy Scheuchzerio Caricetea nigrae rozwijają się w zalewanych wodą zagłębieniach terenu, dawnych wyrobiskach popiaskowych i naturalnych siedliskach torfowiskowych. Jest to grupa siedlisk silnie zagrożonych, równocześnie będąca rezerwuarem wielu regionalnie rzadkich i zagrożonych wyginięciem roślin bagiennych i torfowiskowych. Na terenie miasta Jaworzna występuje szereg syntaksonów z tej grupy zbiorowisk, a część ich ma znaczenie ponadregionalne (w tym wspólnotowe), 96

98 - siedliska wodne zajmują zbiorowiska roślin zanurzonych w wodzie, zakorzeniających się na dnie zbiorników i cieków wodnych z wodami stojącymi lub wolno płynącymi ze związku Potamnion. Jest to szereg zespołów roślinnych z dominującymi gatunkami rdestnic Potemogeton spp., włosieniczników Batrachium spp., moczarki kanadyjskiej Elodea canadensis (gatunek obcy we florze Polski), wywłócznika kłosowego Myriophyllum spicatum, rogatka sztywnego Ceratophyllum demersum i in. Ponadto spotyka się zbiorowiska zakorzenionych makrohydrofitów o liściach wynurzonych lub pływających po powierzchni ze związku Nymphaeion. Wymienić tu należy reprezentujący go zespół lilii wodnych Nupharo Nymphaeetum albae. Na uwagę zasługuje stwierdzony na terenie miasta zespół okrężnicy bagiennej Hottonietum palustris, reprezentujący związek Hottonion. Do istotnych syntakosonów należą zbiorowiska zakorzeniających się hydrofitów, reprezentujących związek Ranunculion fluitantis. Na powierzchni wód stojących i wolno płynących wykształcają się skupienia rzęsy wodnej Lemna minor, reprezentujących klasę zbiorowisk Lemnetea minoris. Siedliska związane ze zbiornikami i ciekami wodnymi są silnie zagrożone i pozostają w zainteresowaniu Unii Europejskiej. Stwierdza się tu szereg siedlisk cennych i zagrożonych w skali Europy. W Jaworznie zbiorowiska wodne związane są przede wszystkim ze zbiornikami wodnymi (w większości pochodzenia antropogenicznego) i wolno płynącymi ciekami (Żabnik, Łużnik, Kanał Główny), - zbiorowiska szuwarów trawiastych (trzcinowych, mannowych, mozgowych), wielkoturzycowych z udziałem okazałych bylin dwuliściennych, reprezentujące klasę Phragmitetea i rząd Phragmitetalia rozwijają się w strefie przybrzeżnej i nadbrzeżnej zbiorników wodnych. Zespoły reprezentujące ten typ zbiorowisk to przede wszystkim: szuwar trzcinowy Phragmitetum australis, szuwar szerokopałkowy Typhetum latifoliae, szuwar wąskopałkowy Typhetum angustifoliae, szuwar tatarakowy Acoretum calami (gatunek obcy, zadomowiony), szuwar manny mielec Glycerietum maximae, zbiorowisko z dominacją jeżogłówki gałęzistej Sparganietum erecti, a także szuwary drobniejszych roślin zarodnikowych i kwiatowych, jak zespół ponikła błotnego Eleocharitetum palustris oraz szuwar skrzypowy Equisetetum fluviatilis. Zbiorowiska te występują dość powszechnie na brzegach zbiorników wodnych na terenie Jaworzna. Pełnią istotną funkcję siedliskową (miejsce schronienia i gniazdowania ptaków i innych drobnych kręgowców) oraz charakteryzują się właściwościami oczyszczającymi zbiorniki i wolno płynące cieki wodne z nadmiaru biogenów, - roślinność synantropijna skupia się w miejscach, gdzie oddziaływania antropogeniczne przejawiają się z największym nasileniem, tzn. wokół zabudowy miejskiej, osiedli i pojedynczych zabudowań, na terenach użytkowanych rolniczo, a także na obszarach 97

99 poprzemysłowych, zwałowiskach odpadów pogórniczych oraz na coraz większym areale odłogowanych nieużytków porolnych. Zbiorowiska chwastów pól uprawnych (klasa Stelarietea mediae) stanowią wyodrębnioną grupę ekosystemów związanych z uprawianymi z różną intensywnością gruntami rolnymi. Tworzą je, często wyspecjalizowane, gatunki jednorocznych lub dwuletnich roślin towarzyszących uprawom zbożowym (rząd zbiorowisk Centauretalia cyani) oraz chwasty upraw roślin okopowych (rząd zbiorowisk Polygono Chenopodietalia). Siedliska ruderalne, nieużytki, nasypy kolejowe opanowują rośliny ciepłolubnych roślin jednorocznych (rząd zbiorowisk Eragrostitalia), zbiorowiska roślin jednorocznych i dwuletnich, stanowiące początkowe stadia zarastania siedlisk ruderalnych (rząd zbiorowisk Sisymbrietalia), zaliczane do klasy Stellaritea mediae. Dalsze stadia zarastania tych siedlisk reprezentują nitrofilne zbiorowiska okazałych bylin i pnączy z klasy Artemisietea vulgaris. Wśród nich na uwagę zasługują ciepłolubne zbiorowiska wysokich bylin ruderalnych, odpornych na suszę (reprezentujących rząd Onopordrtalia acanthii) oraz wybitnie nitrofilne zbiorowiska ruderalne z dominacją okazałych bylin, rozwijające się na świeżych i zasobniejszych glebach (rząd Atemisietalia vulgaris, związek Arction lappae). Typy siedlisk przyrodniczych z załącznika I Dyrektywy Siedliskowej stwierdzone na terenie miasta Jaworzna przedstawiono w formie tabelarycznej (tab. 3.6.). Tabela 3.6. Typy siedlisk przyrodniczych na terenie Jaworzna Kod siedliska Nazwa Stopień zagrożenia** Charakter 3150 starorzecza i naturalne zbiorniki wodne ze zbiorowiskami z Nympheion i Potamnion 5130 formacje z jałowcem pospolitym Juniperus communis na wrzosowiskach lub murawach nawapiennych 6120 ciepłolubne, śródlądowe murawy napiaskowe (Koelerion glaucae)* 6210 murawy kserotermiczne (Festuco Brometea i ciepłolubne murawy z Asplenion septentrionalis Festucion pallentis)* priorytetowe są tylko murawy z istotnymi stanowiskami storczyków 47 A 19 A 51 S 21 S 6410 wilgotne łąki trzęślicowe (Molinion) 22 S 6510 niżowe i górskie świeże łąki użytkowane ekstensywnie (Arrhenatherion elatioris) 55 S 98

100 7140 torfowiska przejściowe i trzęsawiska (przeważnie z roślinnością z Scheuchzerio Caricetea) 7150 obniżenia na podłożu torfowym z roślinnością ze związku Rhynchosporion 7230 górskie i nizinne torfowiska zasadowe o charakterze młak, turzycowisk i mechowisk 9170 grąd środkowoeuropejski i subkontynentalny (Galio Carpinetum, Tilio Carpinetum) 25 N 26 N 28 N 78 N/zdg 91E0 łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe (Salicetum albofragilis, Populetum albae, Alnenion glutinoso incanae, olsy źródliskowe)* 33 N/zdg 91F0 łęgowe lasy dębowo wiązowo jesionowe (Ficario Ulmetum) 65 N/zdg Kod typu siedliska przyrodniczego podano, korzystając z poradnika pt. "Podręcznik interpretacji siedlisk przyrodniczych" wydanego przez Komisję Europejską w 2003 r. oraz Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 13 kwietnia 2010r. (Dz. U. z dnia 10 maja 2011) Charakter: A antropogeniczne; S seminaturalne (półnaturalne); N naturalne; zgr zdegradowane *Siedlisko przyrodnicze o znaczeniu priorytetowym **Pozycja na liście siedlisk przyrodniczych uszeregowanych wg. stopnia zagrożenia (ranking sporządzony na potrzeby monitoringu siedlisk przyrodniczych w Polsce) Lista rankingowa typów siedlisk przyrodniczych W granicach projektowanego obszaru Jan Kanty 1 występuje 13 gatunków roślin objętych ochroną ścisłą lub częściową, natomiast w jego sąsiedztwie wyodrębniono 17 gatunków (rys. 9, tab. 3.7.). Większe ich skupiska, dające możliwość wyznaczenia dla nich stref ochronnych są jednak zlokalizowane poza granicami złoża. Jedynie w części południowo wschodniej, na niewielkim obszarze, występuje większe nagromadzenie flory chronionej. Jej maksymalny zasięg został wyznaczony granicami projektowanego obszaru chronionego Uroczysko Sadowa Góra wraz z centrum edukacji ekologicznej GEOsfera (por. rys. 24). 99

101 Rysunek 9. Mapa rozmieszczenia gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną na terenie projektowanego złoża Jan Kanty 1 (Tokarska Guzik B. i in., 2011) Gatunki roślin dziko występujących na terenie złoża Jan Kanty 1, objętych ochroną ścisłą i częściową, oznaczone na mapie (rys. 9) zostały szczegółowo zestawione w tabeli 3.7. Tabela 3.7. Wykaz gatunków flory objętych ochroną ścisłą i częściową, występujących w granicach złoża Jan Kanty 1 L.p. Skrót Nazwa łacińska Nazwa polska 1 Aco var Aconitum variegatum Tojad dzióbaty 2 Bot lun Botrychium lunaria (L.) Sw. Podejźrzon księżycowy 3 Car aca Carlina acaulis L. Dziewięćsił bezłodygowy 4 Cen ery Centaurium erythraea Rafn. subsp. erythraea Centuria pospolita 5 Cen pul Centaurium pulchellum (Sw.) Druce Centuria nadobna, centuria czerwona 100

102 6 Chim umb Chimaphila umbellata Pomocnik baldaszkowy 7 Con maj Convallaria majalis konwalia majowa 8 Dac inc Dactylorhiza incarnata Kukułka krwista 9 Dac maj Dactylorhiza majalis (Rchb.) P.F.Hunt & Summerh. Kukułka szerokolistna 10 Epi atr Epipactis atrorubens (Hoffm.) Besser Kruszczyk rdzawoczerwony 11 Epi hell Epipactis helleborine (L.) Crantz Kruszczyk szerokolistny 12 Epi pal Epipactis palustris (L.) Crantz Kruszczyk błotny 13 Equ var Equisetum variegatum Skrzyp pstry 14 Gen ger Gentianella germanica Goryczka Wettsteina 15 Gym con Gymnadenia conopsea (L.) R.Br. Gółka długoostrogowa 16 Hep nob Hepatica nobilis Przylaszczka pospolita 17 Hie odo Hierochloë odorata Turówka wonna 18 Jov sob Jovibarba sobolifera Rojownik pospolity 19 Lil bul Lilium bulbiferum Lilia bulwkowata 20 Lil mar Lilium martagon Lilia złotogłów 21 Lis ova Listera ovata Listera jajowata 22 Mal mon Malaxis monophyllos (L.) Sw. Wyblin jednolistny 23 Neo nud Neottia nudis avis Gnieźnik leśny, gniazdosz leśny 24 Ono arv Ononis arvensis Wilżyna bezbronna 25 Ono spi Ononis spinosa L. Wilżyna ciernista 26 Oro lut Orobanche lutea Zaraza 27 Orn umb Ornithogalum umbellatum Śniedek baldaszkowaty 28 Pri ver Primula veris Pierwiosnek lekarski, pierwiosnka lekarska 29 Pul pat Pulsatilla patens sasanka otwarta 30 Tof cal Tofieldia calyculata (L.) Whlenb. kosatka kielichowa Fauna Zwierzęta występujące na terenie Jaworzna stanowią bardzo zróżnicowaną i bogatą gatunkowo grupę. Wynika to z faktu, iż obszar miasta charakteryzują bardzo odmienne środowiska, graniczące ze sobą, tworzące swoistą mozaikę często krańcowo różnych biotopów. Występują tu zarówno cieki o charakterze niemalże górskim czy podgórskim, zamulone zalewiska, fragmenty torfowisk, wilgotne łąki oraz murawy kserotermiczne i psammofilne oraz zarośla i różne typy lasów. 101

103 Ogółem w trakcie przeprowadzonych badań terenowych i na podstawie piśmiennictwa wykazano z obszaru Jaworzna około 160 gatunków zwierząt kręgowych i kilkaset gatunków bezkręgowców. Wiele zwierząt związanych jest ze środowiskiem wodnym i jego najbliższym otoczeniem. Na terenie Jaworzna ważną rolę w zachowaniu bioróżnorodności odgrywają cieki. Nad Kanałem Głównym i jego dopływami oraz nad Białą Przemszą występują bobry i wydry gatunki chronione również prawem unijnym. W tych, i innych, ciekach oraz w różnych zbiornikach na terenie miasta rozmnażają się płazy. Są wśród nich bardzo rzadkie w skali kraju gatunki takie jak ropucha zielona, ropucha paskówka, rzekotka drzewna, żaba moczarowa czy żaba jeziorowa. Wszystkie wymienione gatunki chronione są również prawem unijnym. Rybostan cieków i zbiorników Jaworzna jest w dużej części typowy dla zbiorników nizinnych i kształtowany często przez celowe zarybiania. Występuje tu jednak kilka gatunków charakterystycznych dla cieków górskich i podgórskich (pstrąg potokowy, lipień, strzebla potokowa). Dużą różnorodność i bogactwo fauny obserwujemy na murawach kserotermicznych. Występuje tu wiele ciepłolubnych bezkręgowców, a także duża grupa kręgowców, w tym szczególnie wiele gatunków ptaków, związanych z terenami otwartymi bądź zbiorowiskami okrajkowymi. Na murawach piaskowych i brzegach borów spotykamy gatunki ciepłolubne, jak np. zakopane w piachach larwy mrówkolwów. Na obszarze Jaworzna wykazano obecność trzech gatunków owadów chronionych prawem wspólnotowym. Są to dwa gatunki motyli: modraszek telejus i modraszek nastous oraz ważka zalotka większa. Poza terenami otwartymi na obszarze miasta zachowane są liczne, często rozległe fragmenty różnego typu lasów, z którymi związana jest typowa fauna leśna. Na terenie zabudowanym występuje wiele zwierząt synantropijnych, nierozerwalnie związanych z środowiskiem człowieka. W każdym z tych siedlisk mamy do czynienia z fauną o różnym stopniu zróżnicowania gatunkowego. Obce gatunki zwierząt to przedstawiciele skorupiaków: rak pręgowany Cambarus affinis, ślimaków: wodożytka nowozelandzka Potamopyrgus antipodarum, ślimak przydrożny Helicella obvia i ślinik luzytański Arion luzytanicus, a z kręgowców: królik Oryctolaqus cuniculus, piżmak Ondatra zibethica czy szczur wędrowny Rattus norvegicus. Wśród stwierdzonych zwierząt są i takie, które nie występują na stałe, ale zachodzą tu czy zalatują mniej lub bardziej regularnie. Wśród nich zwraca uwagę bogactwo ptaków, które związane są z bardzo różnorodnymi środowiskami. Są gatunki typowo wodne takie jak kaczki, łyski czy łabędzie i perkozy oraz żyjące wśród roślinności szuwarowej, jak łozówki czy trzciniaki. Bardzo bogata jest także awifauna leśna, na którą składają się liczne ptaki śpiewające, m.in. zięby, rudziki, kilka gatunków sikor, kosy, drozdy, kwiczoły czy sójki. Występuje tu również kilka gatunków dzięciołów i ptaki drapieżne, między innymi: myszołowy zwyczajne, jastrzębie, krogulce i pustułki. W lasach żyją jelenie, sarny, lisy, dziki, kuny i inne ssaki terenów zadrzewionych. Zachodzą tu też, wcale nie tak rzadko, łosie. Liczną grupę stanowią także gatunki związane z terenami otwartymi. Należą tu skowronki, kuropatwy, pliszki czy czajki. To właśnie wśród 102

104 ptaków znajduje się najwięcej gatunków chronionych prawem wspólnotowym. Wymienić można m.in. gąsiorka, derkacza, dzięcioła średniego czy dzięcioła czarnego. Na terenach otwartych występuje bardzo zróżnicowana fauna bezkręgowa. Na terenach otwartych, w południowych rejonach miasta występuje również chomik europejski Tło zanieczyszczenia gleb Nasilające się stale wpływy różnorodnych form działalności przemysłowej, rolniczej i urbanizacyjnej przyczyniają się do znacznych zmian w naturalnych warunkach glebowych. Zmiany te przejawiają się w postaci szeregu form degradacji pokrywy glebowej i prowadzą do wytworzenia gleb o zmienionym profilu i właściwościach fizykochemicznych. Przekształcenia mechaniczne gleb powodowane są przez zabudowę terenu, utwardzenie i ubicie podłoża, zdjęcie pokrywy glebowej lub jej wymieszanie z elementami obcymi (np. gruzem budowlanym) oraz w wyniku formowania wykopów, nasypów i wyrównań. Ważną rolę odgrywa emisja zanieczyszczeń powietrza i opad zanieczyszczeń oraz procesy chemicznego degradowania gleb przez niewłaściwie prowadzoną gospodarkę ściekową i odpadową. Do specyficznych form degradacji gleb w obszarach miejsko przemysłowych należy zaburzenie stosunków hydrogeologicznych, występujących przy eksploatacji surowców naturalnych. W obszarach dolinnych źródłem zanieczyszczeń gleb są wylewy rzek, zwłaszcza tych, które prowadzą wody zanieczyszczone. Gleby na terenie miasta Jaworzno narażone są na liczne czynniki powodujące ich zanieczyszczenie. W celu stwierdzenia stopnia przekształcenia gleb przeprowadzono dwa cykle niezależnych badań ich chemizmu: Instytut Podstaw Inżynierii Środowiska (IPIŚ) PAN w Zabrzu wykonał w 1999 r. badania 156 próbek gleb z terenu Jaworzna, natomiast Państwowy Instytut Geologiczny przeprowadził analizę 40 próbek (rys. 10), w ramach wykonywania Atlasu geochemicznego Polski 1: oraz Atlasu geochemicznego Górnego Śląska 1: (Lis J, Pasieczna A., 1995). Według wyników badań IPIŚ PAN, odczyn gleb na terenie Jaworzna ma rozkład zmienny w północnej części miasta przekracza 8 ph, zmniejsza się w kierunku południowym, przechodząc do ph<7. Niski poziom kwasowości gleb jest czynnikiem pozytywnym, gdyż przyczynia się do małej mobilności metali ciężkich w glebach oraz ich utrudnionego pobierania przez rośliny. Poziom zanieczyszczenia gleb metalami ciężkimi (kadm, cynk, ołów i cynk) jest bardzo wysoki i wynika głównie ze składu chemicznego podłoża. Gleby na terenie Jaworzna należą do średnio, silnie i bardzo silnie zanieczyszczonych. 103

105 Rysunek 10. Lokalizacja punktów poboru próbek gleb (Program Ochrony Środowiska dla m. Jaworzna, 2004) Wyniki badań przeprowadzonych przez Państwowy Instytut Geologiczny prezentują: tabela 3.8. oraz mapy geochemiczne (ograniczone dla obszaru projektowanego złoża) wykreślone dla wybranych pierwiastków (rys. 11). Tabela 3.8. Wyniki oznaczeń zawartości wybranych metali w próbkach gleb z obszaru Jaworzna wraz z opisem miejsca ich pobrania L. p Miejsce pobrania próbki As Ba Cr Zn Cd Co Cu Ni Pb Hg Długoszyn,przy skrzyżowaniu torów kolejowych z drogą dochodzacą od NW do Długoszyna (las) <5 5 <1 36 <0,5 <1 1 <1 14 <0,05 Długoszyn, ul. Długoszyńska w kierunku Dąbrowy Narodowej (las) <0,05 Jaworzno (Dąbrowa Narodowa), przy skrzyzowaniu ulic: Katowickiej i Wyspiańskiego , ,24 Jaworzno (Dąbrowa Narodowa), przy ul.orląt Lwowskich (25 m na E od torów kolejowych) < < ,13 Jaworzno, przy ul. Inwalidów Wojennych (ok. 200 m na SE od skrzyżowania z ul Wojska Polskiego) < , ,05 104

106 Jaworzno, przy ul. Wojska Polskiego, na N od El. Jaworzno III < , ,17 Jaworzno (Wysoki Brzeg), przy ul. Mysłowickiej, 400 m na NE od ul. Wysoki Brzeg (las) ,3 <1 3 <1 89 0,15 Jaworzno, przy drodze dojazdowej od SW do El. Jaworzno III (las) < ,5 <1 6 <1 84 0,11 Jaworzno, 300 m na SE od zakrętu ul. S. Moniuszki (las, nad rowem) , ,08 Jeleń, przy skrzyżowaniu ulic: Zwycięstwa i Biały Brzeg , <0,05 Jeleń, przy ul. Celników, ok. 50 m od brzegu Przemszy < , ,05 Szczakowa, przy ul. S. Batorego nad Kozim Brodem (łąki) < , <0,05 Pieczyska, przy ul. Bukowskiej, obok przecinających się torów kolejowych < ,8 < <0,05 Szczakowa, przy moście kolejowym nad Kozim Brodem < , <0,05 Szczakowa, przy skrzyżowaniu ulic: Bukowskiej i Kolejarzy < , <0,05 Długoszyn,przy skrzyżowaniu ulic: Chropaczówki i Upadowej , <0,05 17 Pieczyska, nad zachodnim brzegiem zalewu Sosina < ,6 < <0, Przy drodze prowadzącej od północy do Ciężkowic (las) < <0,5 <1 <1 <1 7 <0,05 Bór Biskupi, przy drodze nad potokiem Jaworznik (las) ,8 < <0,05 Dobra, przy ul. Podlesie, w pobliżu siedziby Nadleśnictwa (łąka) < < <0,05 Bobrowa Górka, przy ul. Bobrowa Górka (pola uprawne) , <0,05 Ciężkowice (Grabańka), przy drodze w pobliżu mostku nad Kozim Brodem (las) , <0,05 Jaworzno, przy skrzyżowaniu ulic: Złotej i Piekarskiej (trawnik) < , <0,05 24 Przy drodze: Biskupi Bór Ciężkowice (Sosina) (las) ,5 < <0, Jaworzno, przy ul. Rzemieślniczej (obok rurociągu), w sasiedztwie KWK Jaworzno , ,52 Przy drodze Jaworzno Jeziorki Górka, nad rowem (las) , ,11 Ciężkowice, przy drodze Ciężkowice Okradziejówka (ul. Luszowicka), nad rowem ,06 Przy drodze prowadzącej od południa do Ciężkowic, przy torach kolejowych, nad rowem , <0,05 105

107 Jaworzno, przy ul. Krakowskiej, 15 m na południe od wylotu ul. W. Pstrowskiego (trawnik) , ,41 Jaworzno, ul. Młyńska przy ogrodzeniu Zakładów Chem. Organika Azot, 5 m na północ od kanału , ,44 Jeziorki, przy rozwidleniu ulic: Kasztanowej i Łanowej , ,06 Jaworzno (Bory), przy zbiegu ulic: J. U. Niemcewicza i K. Przerwy Tetmajera (łąka) < , <0,05 Byczyna, przy zakręcie ul. Krakowskiej, między ulicami: Kaczeńców i G. Korczyńskiego (pola uprawne) , <0,05 Cezarówka Dolna, przy końcu ul. Cezarówka Dolna od strony Balina (pola uprawne) , <0,05 Byczyna, przy ul. Baranowskiego, 500 m na SW od torów kolejowych (pola uprawne) , ,06 Jeleń, przy ul. Wiosny Ludów, między osiedlami Podkamieniec i Okrągłe (łąki, pod linią wysokiego napięcia) Laskowiec, przy drodze z Byczyny w kierunku Ogierni (las) <5 8 < , <0,05 <1 23 <0,5 <1 2 <1 36 0,07 Ogiernia, przy rozwidleniu dróg: Ogiernia Jeleń i Ogiernia Kąty Chrzanowskie (łąki) < ,5 < ,06 Groble, przy skrzyżowaniu dróg Byczyna G. Groble i Ogiernia Kąty Chrzanowskie (las) < ,4 <1 6 <1 64 0,11 Dąb, na przedłużenieu ul. Dąb w kierunku południowym, przy rozwidleniu dróg: Dąb Libiąż i Dąb Chełmek (las) <5 10 < <1 1 <1 27 <0,05 zawartość pierwiastka przekraczająca granicę stężeń dopuszczalnych dla grupy B Wartości graniczne pierwiastków określone zostały w Załączniku do Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jakości ziemi (Dz. U. Nr 165 z dnia 4 października 2002 r., poz. 1359) dla gruntów grupy B obejmującej użytki rolne, grunty leśne, a także grunty zurbanizowane z wyłączeniem terenów przemysłowych. Większość gleb obszaru miasta Jaworzno wykazuje odczyn alkaliczny. Jest to zapewne związane z obecnością w podłożu skał węglanowych triasu i jury. Na wartość ph gleb warstwy powierzchniowej gleb miejskich, poza składem skał macierzystych, wpływa też najprawdopodobniej opad pyłów ze spalania paliw oraz działalność zakładów przemysłowych. Gleby kwaśne i lekko kwaśne występują głównie na południowych obrzeżach miasta. Przeciętna zawartość arsenu w glebach powierzchniowych obszaru Jaworzna wynosi <5 mg/kg. Tylko w jednej próbce (nr 27) zawartość tego pierwiastka przekracza wartość graniczną i wynosi 26 mg/kg. 106

108 W większości zbadanych próbek zawartość kadmu przekracza wartość graniczną (2 mg/kg). Zawartość średnia (2,4 mg/kg) jest znacznie wyższa w porównaniu z przeciętną zawartością tego pierwiastka w glebach z obszarów niezabudowanych Polski (<0,5 mg/kg). Maksymalna, bardzo wysoka koncentracja kadmu (25,7 mg/kg) została zarejestrowana w próbce 27, pobranej przy drodze Jeziorki Górka. W głębszym poziomie glebowym przekroczenia wartości granicznej obserwuje się tylko dla południowo wschodniej części miasta. Zawartość miedzi w badanych próbkach wynosi od <1 do 119 mg/kg i tylko w dwóch przekracza wartość graniczną. Średnia koncentracja miedzi (7 mg/kg) jest nieco wyższa w porównaniu ze średnią w glebach z obszarów niezabudowanych całego kraju (4 mg/kg). Podwyższoną zawartością miedzi (>20 mg/kg) na tle całego omawianego obszaru charakteryzują się gleby z południowych dzielnic miasta Jaworzno oraz gleby obszaru przylegającego od południa do Ciężkowic. Maksymalną koncentrację miedzi (119 mg/kg) zarejestrowano w próbce nr 12, pobranej w Szczakowej, przy ul. S. Batorego (w pobliżu Koziego Brodu). Średnia koncentracja rtęci w glebach miasta i gminy Jaworzna jest zbliżona do średniej dla gleb z obszarów niezabudowanych Polski. Mimo, że tylko w 3 próbkach zawartość rtęci przewyższa dopuszczalną wartość graniczną (0,40 mg/kg), na mapie geochemicznej znajduje to odzwierciedlenie w postaci sporej anomalii obejmującej centrum i południowe dzielnice miasta Jaworzna. Najwyższą zawartość rtęci: 2,44 mg/kg stwierdzono w próbce pobranej przy ogrodzeniu Zakładów Chemicznych Organika Azot. Wysokie koncentracje tego pierwiastka zarejestrowano też w próbkach gleb pobranych: w sąsiedztwie byłej KWK Jaworzno przy ul. Rzemieślniczej (0,52 mg/kg) i przy ul. Krakowskiej (blisko wylotu ul. W. Pstrowskiego) 0,41 mg/kg.. Nieco wyższymi stężeniami rtęci (0,11 0,24 mg/kg) w porównaniu z większością zbadanych próbek odznaczają się też próbki pobrane w niedalekim sąsiedztwie Elektrowni Jaworzno III oraz próbki z zachodnich obrzeży osiedla Dąbrowa Narodowa. Podwyższone koncentracje rtęci w tych rejonach mogą być wynikiem wieloletniego spalania dużych ilości węgla w elektrowni. Zawartość ołowiu w badanych glebach wynosi od 7 do 403 mg/kg, a zawartość przeciętna tego pierwiastka w glebach Jaworzna (87 mg/kg) jest znacznie wyższa od odpowiedniej przeciętnej koncentracji dla gleb z obszarów niezabudowanych Polski 12 mg/kg. W ponad połowie przebadanych próbek stężenie ołowiu przewyższa wartość graniczną: 80 mg/kg. Maksymalną koncentrację ołowiu (403 mg/kg) zanotowano w próbce pobranej przy drodze Jeziorka Górki. Wysoką zawartość tego pierwiastka (>244 mg/kg) stwierdzono także w glebach wschodnich i południowo wschodnich terenów gminy (rejon Ciężkowic i Byczyna) oraz na terenie miasta (ul. Krakowska, przy wylocie ul. W. Pstrowskiego). W niższym poziomie glebowym (0,4 0,6 m) zasięg występowania gleb o koncentracjach ołowiu przekraczających wartość graniczną jest znacznie 107

109 mniejszy. Gleby o najwyższej zawartości ołowiu występują, podobnie jak w poziomie powierzchniowym, w południowo wschodnim obszarze miasta Jaworzno. Gleby obszaru miasta Jaworzno charakteryzują się także podwyższonymi zawartościami cynku. Dla prawie połowy z przebadanych próbek oznaczona zawartość cynku przekracza dopuszczalną wartość graniczną (300 mg/kg), a zawartość średnia 205 mg/kg jest wielokrotnie wyższa od średniej zawartości tego pierwiastka w glebach z obszarów niezabudowanych Polski (29 mg/kg). Maksymalną koncentrację cynku (1920 mg/kg) zanotowano w próbce pobranej w lesie przy ul. Długoszyńskiej, w połowie drogi między Długoszynem a Dąbrową Narodową. Wysoką zawartość cynku (1067 mg/kg) zarejestrowano też w próbce gleby pobranej przy ogrodzeniu Zakładów Chemicznych Organika Azot. Stosunkowo wysokie koncentracje cynku (> 800 mg/kg) stwierdzono też w glebach położonych na południe od Ciężkowic i w Byczynie. Podobnie jak w przypadku ołowiu i kadmu, w dolnym poziomie glebowym anomalne koncentracje cynku występują głównie w rejonie południowo wschodnim. Podwyższone koncentracje cynku, ołowiu i kadmu na obszarze miasta Jaworzno są niewątpliwie związane przede wszystkim z występującymi w podłożu (głównie w centrum i rejonie południowo wschodnim) dolomitami kruszconośnymi. Ważnym czynnikiem powodującym zanieczyszczenie gleb poziomu powierzchniowego przez te trzy pierwiastki na obszarze całej aglomeracji górnośląskiej są też opady pyłów pochodzące z emisji przemysłowych (szczególnie z zakładów produkcji metali nieżelaznych). 108

110 Rysunek 11. Mapy geochemiczne obszaru złoża Jan Kanty 1 wybranych pierwiastków (Program Ochrony Środowiska dla miasta Jaworzna, 2004) 109

111 Tło zanieczyszczenia wód Wody powierzchniowe Wody powierzchniowe na terenie miasta Jaworzna reprezentowane są przez: rzeki, potoki, kanały, rowy melioracyjne oraz otwarte zbiorniki powierzchniowe i stawy (rys. 6, rozdz ). Rysunek 12. Lokalizacja głównych miejsc potencjalnych zanieczyszczeń wód powierzchniowych na terenie miasta Jaworzno (Program Ochrony Środowiska dla miasta Jaworzna, 2004) 110

112 Najpoważniejszym problemem na terenie województwa śląskiego jest silna presja na wody powierzchniowe ze strony gospodarki przemysłowej oraz komunalnej. Ostatnia dekada pokazuje jednak sukcesywny spadek ilości ścieków przemysłowych i komunalnych wymagających oczyszczania odprowadzonych do wód lub do ziemi. Nadal jednak istnieje wiele punktowych lokalizacji potencjalnego zanieczyszczenia wód powierzchniowych (głównie płynących). Ich lokalizacja na terenie miasta Jaworzno została przedstawiona na rysunku 12. Obowiązek badania i oceny jakości wód powierzchniowych w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska wynika z art. 155a ust. 2 ustawy z dnia 18 lipca 2001 r. Prawo wodne (Dz. U. z 2005 r. Nr 239, poz z późn. zm.), przy czym zgodnie z ust. 3 tego artykułu badania jakości wód powierzchniowych w zakresie elementów fizykochemicznych, chemicznych i biologicznych należą do kompetencji Wojewódzkiego Inspektora Ochrony Środowiska. W województwie śląskim, w tym także na terenie miasta Jaworzna, w ramach podsystemu monitoringu jakości wód powierzchniowych prowadzone są badania przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska (WIOŚ) w Katowicach zgodnie z aktualnie obowiązującym Wojewódzkim Programem Państwowego Monitoringu Środowiska dla województwa śląskiego na lata (2009 r.). W każdym roku badaniami objęta jest część operacyjnych punktów pomiarowo kontrolnych (rys. 13). Rysunek 13. Punkty pomiarowe i jednolite części wód powierzchniowych w sąsiedztwie projektowanego złoża Jan Kanty 1, badane w latach (Wrześniak A., 2011) Głównym celem zadania jest dostarczenie wiedzy o stanie ekologicznym (lub potencjale ekologicznym) i stanie chemicznym rzek w województwie, niezbędnej do gospodarowania wodami w dorzeczach, w tym do ich ochrony przed eutrofizacją i zanieczyszczeniami antropogenicznymi. 111

113 Badania prowadzone są w zakresie elementów biologicznych i fizykochemicznych (w cyklu rocznym lub częstszym w miarę potrzeb). W roku 2010 na terenie miasta Jaworzno, w ramach monitoringu operacyjnego, badaniami objętych zostało 7 punktów pomiarowo kontrolnych zlokalizowanych na rzekach: Biała Przemsza (w Maczkach), Kozi Bród (2 punkty), Wąwolnica (ujście do Przemszy), Przemsza, Byczynka (ujście do Przemszy) i Kanał Matylda (ujście do Przemszy). Podstawą badań było określenie wskaźników biologicznych (m.in. fitobentosu), elementów fizykochemicznych (m.in. temperatury, zawiesiny ogólnej, tlenu rozpuszczonego, twardości, ph, azotu amonowego, Kjeldahla, ogólnego) oraz substancji szczególnie szkodliwych (m.in. arsenu, boru, cynku, miedzi, fenoli lotnych, węglowodorów ropopochodnych, glinu, cyjanków wolnych i związanych, fluorków) (tab. 3.9.). Tabela 3.9. Wskaźniki fizykochemiczne i chemiczne z grupy specyficznych zanieczyszczeń syntetycznych i niesyntetycznych badane w 2010 r,. z wybranych punktów pomiarowo kontrolnych (Wrześniak A., 2011) Z uwagi na silnie rozbudowaną sieć hydrograficzną Jaworzna i dużą ilość informacji odnośnie przeprowadzonych badań, w dalszej części rozdziału ograniczono opis do rzek: Biała Przemsza i Kozi Bród, jako cieków zlokalizowanych w bezpośrednim sąsiedztwie projektowanego obszaru złoża :Jan Kanty 1. Z uzyskanych informacji wynika, że najgorzej prezentuje się sytuacja w Potoku Kozi Bród, którego stan ekologiczny (zarówno pod kątem parametrów biologicznych, fizykochemicznych jak i substancji szczególnie szkodliwych przekroczenie fenoli lotnych) określono poniżej dobrego. Wody Białej Przemszy zakwalifikowano do stanu ekologicznego umiarkowanego z uwagi na elementy biologiczne (fitobentos wskaźnik okrzemkowy IO) oraz słabego (rys. 14, 15). 112

114 Przeanalizowano również badane rzeki pod kątem zagrożenia zjawiskiem eutrofizacji. Wyniki jednoznacznie wskazują, że wszystkie przebadane rzeki są zagrożone tym zjawiskiem. W ogólnej ocenie sytuacji należy zwrócić uwagę na wysoką zawartość fitobentosu w każdym z przebadanych cieków oraz przekroczenie stężeń azotu Kjeldahla. Rysunek 14. Klasyfikacja wskaźników fizykochemicznych badanych w monitoringu operacyjnym w roku 2010 (Wrześniak A., 2011) Rysunek 15. Ocena stanu/potencjału ekologicznego jednolitych części wód powierzchniowych w 2010 r. (Wrześniak A., 2011) 113

115 Ocena stanu chemicznego wykonana została dla wybranych substancji szczególnie szkodliwych dla środowiska wodnego z grupy priorytetowych oraz tzw. innych substancji zanieczyszczających, badanych w 2010 r. w wyznaczonych punktach pomiarowo kontrolnych w ramach monitoringu operacyjnego (rys. 16). W wodach Białej Przemszy w Maczkach i w ujściu do Przemszy kontynuowano badania kadmu i ołowiu. W 2010 r. przekroczenia wartości granicznej dobrego stanu chemicznego wód powierzchniowych ustalonej dla kadmu na poziomie 1,5 μg Cd/l (dla wody o twardości 200 mg CaCO 3 ), a dla ołowiu wynoszącej 7,2 μg Pb/l obserwowano w Białej Przemszy w Maczkach km 10,4 (poniżej ujścia Białej). Przekroczenie dopuszczalnych stężeń ołowiu wystąpiło również w Białej Przemszy w ujściu do Przemszy km 0,8. W Białej Przemszy w Maczkach stężenia kadmu wynosiły 0,3 1,8 μg Cd/l, ołowiu 1028 μg Pb/l, w jej ujściu do Przemszy stężenia kadmu wynosiły <0,2 0,6 μg Cd/l, ołowiu <5 16 μg Pb/l. Badania ołowiu kontynuowano także w Przemszy km 5,7 w Chełmku. W 2010 roku stężenia ołowiu w tym punkcie wynosiły od < 5 do 22 μg Pb/l i wg przeprowadzonej oceny wartość miarodajna nie przekroczyła wartości granicznej dobrego stanu chemicznego. Rysunek 16. Ocena stanu chemicznego jednolitych części wód powierzchniowych na podstawie wybranych wskaźników badanych w monitoringu operacyjnym w 2010r. (Wrześniak A., 2011) Na terenie Jaworzna przeprowadzono badania w dwóch punktach pomiarowych w ramach monitoringu badawczego. Jeden z nich (Kozi Bród m. Ciężkowice km 10,5 m ) zlokalizowany jest w pobliżu projektowanego złoża Jan Kanty 1, drugi (Przemszę w Jeleniu km 13,0) znajduje się w dużej odległości. Zakres badań, poza oznaczaniem elementów biologicznych, był zbieżny z monitoringiem operacyjnym. 114

116 W zlewni Białej Przemszy, w punkcie pomiarowym Kozi Bród m. Ciężkowice km 10,5 m, badano napływ zanieczyszczeń z terenu województwa małopolskiego. Wyniki badań wykazały przekroczenia wartości granicznych dobrego stanu wód dla siarczanów i substancji rozpuszczonych ogólnych z grupy zasolenia. W punkcie Przemsza w Jeleniu km 13,0 wystąpiły przekroczenia wartości granicznych dobrego stanu wód w grupie wskaźników tlenowych, biogennych i zasolenia. W punkcie tym dodatkowo badano pestycydy: HCH i chlorfenwinfos wprowadzane do Przemszy z wodami Wąwolnicy. Badane wskaźniki chemiczne przekraczały wartości graniczne ustalone dla dobrego stanu chemicznego dla wartości maksymalnych chlorfenwinfosu na poziomie 0,3 μg/l, dla HCH 0,04 μg/l. Stężenia chlorfenwinfosu w Przemszy w Jeleniu wahały się od <0,1 do 2,19 μg/l, HCH od 0,0002 do 0,1254 μg/l Wody podziemne W profilu hydrogeologicznym Jaworzna występują trzy użytkowe piętra wodonośne w poziomach czwartorzędu, triasu i karbonu (rozdz ). Wody podziemne tych pięter kontaktują się ze sobą, co ma duże znaczenie przy przemieszczaniu się zanieczyszczeń. Kontakty hydrauliczne pomiędzy poziomami są różnego typu sedymentacyjne, tektoniczne, erozyjne i inne. Na terenie miasta Jaworzno znajdują się cztery punkty sieci monitoringu regionalnego oraz dwie sieci monitoringu lokalnego (prowadzone przez Zakład Eksploatacji Wysypiska Sp. z o.o. w Jaworznie dla składowiska odpadów komunalnych, oraz Zakłady chemiczne Organika Azot S.A. dla składowiska odpadów przemysłowych). Wg wyników prowadzonego monitoringu wód podziemnych, ich jakość na terenie Jaworzna jest zadowalająca. Nie stwierdzono pogarszania się jakości wód GZWP, a w przypadku zbiornika czwartorzędowego, jego klasa jakości uległa podwyższeniu do Ib. Wody podziemne dla GZWP nr 453 Biskupi Bór w stosunku do roku 2000 zmieniły klasę wód z II na Ib (monitoring w Jaworznie Szczakowa). Generalnie jednak obserwuje się trend pogarszania się niektórych parametrów jakości wód podziemnych, co zwykle ma charakter tylko okresowy. Sporadycznie występują przekroczenia wskaźników granicznych norm dla wód do celów spożywczych określonych w Rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 4 września 2000 r. w sprawie warunków, jakim powinna odpowiadać woda do picia i na potrzeby sanitarne (Dz. U. nr 82 z 2000 r., poz. 937). Generalnie jakość wód podziemnych na obszarze Jaworzna kontrolowana jest przez Państwowy Monitoring Środowiska. Monitoring sieci krajowej obejmuje 2 punkty kontrolnopomiarowe (identyfikatory UE punktów: PL01G146_005, PL01G146_003), które wg ostatnich badań (tj. na rok 2011) charakteryzują się dobrym i słabym (wysokie stężenie potasu oraz azotanów, siarczanów i boru) stanem chemicznym. Zakwalifikowano je wiec odpowiedni do III i IV klasy jakości. 115

117 Natomiast Monitoring sieci regionalnej obejmujący 3 punkty (tj. Jaworzno 0026/R, Jaworzno Bielany 0024/R, Jaworzno Galmany 0025/R) informuje, że wody podziemne wyróżniają się stanem chemicznym dobrym, a pod względem jakościowym spełniają wymagania stawiane wodom II i III klasy (zarówno w 2010 jak i w 2011 roku) (rys. 17). Rysunek 17. Jakość wód podziemnych badanych w roku 2010, na terene województwa śląskiego na tle jednolitych wód podziemnych (Wrześniak A., 2011) Osady denne Osady powstają na dnie jezior, rzek i zbiorników zaporowych w wyniku sedymentacji zawiesin mineralnych i organicznych pochodzących z erozji, a także składników wytrącających się z wody. W wielu lokalizacjach w powstawaniu osadów bierze udział materiał wnoszony do wód powierzchniowych wraz ze ściekami przemysłowymi i komunalnymi. W osadach wodnych jest zatrzymywana większość potencjalnie szkodliwych metali i związków organicznych trafiających do wód powierzchniowych. Akumulowane są w nich pierwiastki, które miały lub mają obecnie szerokie zastosowanie w gospodarce m. in. cynk, miedź, chrom, kadm, ołów, nikiel, rtęć. W osadach zatrzymywane są również trwałe zanieczyszczenia organiczne (TZO) m. in. wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne (WWA), pestycydy chloroorganiczne, polichlorowane bifenyle (PCB). Obecność wysokich zawartości potencjalnie szkodliwych składników w osadach ujemnie wpływa na jakość środowiska wód powierzchniowych. Zanieczyszczone osady mogą szkodliwie oddziaływać na zasoby biologiczne wód powierzchniowych i często pośrednio na zdrowie człowieka. Wstępujące w osadach metale ciężkie i inne substancje niebezpieczne mogą akumulować się w łańcuchu troficznym do poziomu, który jest toksyczny dla oranizmów wodnych, zwłaszcza 116

118 drapieżników, a także mogą stwarzać ryzyko dla ludzi. Osady o wysokiej zawartości szkodliwych składników są potencjalnym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Część szkodliwych składników zawartych w osadach może ulegać ponownemu uruchomieniu do wody w następstwie procesów chemicznych i biochemicznych przebiegających w osadach, jak również mechanicznego poruszenia wcześniej odłożonych zanieczyszczonych osadów na skutek naturalnych procesów albo podczas transportu bądź bagrowania. Podczas powodzi zanieczyszczone osady mogą być przemieszczane na gleby tarasów zalewowych albo transportowane w dół rzek. Osady powstające na dnie rzek, jezior, zbiorników zaporowych, kanałów jak również u wybrzeży mórz są powszechnie wykorzystywane do kontroli jakości środowiska pod względem zanieczyszczenia zarówno metalami ciężkimi, jak i szkodliwymi związkami organicznymi. Ze względu na wielokrotnie wyższe stężenia substancji szkodliwych w osadach, w porównaniu do ich zawartości w wodzie, analiza chemiczna osadów umożliwia wykrywanie i obserwację zmian w ich zawartości nawet przy stosunkowo niewielkim stopniu zanieczyszczenia. Celem monitoringu osadów dennych rzek i jezior jest przede wszystkim analiza długoterminowych trendów zmian stężeń substancji priorytetowych i innych zanieczyszczeń ulegających bioakumulacji, a także kontrola stężeń metali ciężkich i szkodliwych substancji organicznych akumulowanych w osadach. Badania osadów wodnych rzek i jezior wykonywane są w ramach podsystemu Państwowego Monitoringu Środowiska Monitoring jakości śródlądowych wód powierzchniowych i obejmują określenie zawartości metali ciężkich i wybranych szkodliwych związków organicznych w osadach powstających współcześnie w rzekach i jeziorach na obszarze kraju. Badania są wykonywane przez Państwowy Instytut Geologiczny Państwowy Instytut Badawczy od 1990 r. Bezpośredni nadzór nad realizacja programu badań sprawuje Departament Monitoringu w Głównym Inspektoracie Ochrony Środowiska. Sieć obserwacyjna jest podzielona na punkty monitoringu podstawowego (do roku punkty), w których osady do badań pobierane są corocznie oraz sieć monitoringu operacyjnego, w którym osady badane są, co trzy lata (w 2011 r. 113 punktów): - osady jeziorne badania osadów wodnych jezior wykonywane są w jeziorach należących do sieci regionalnej monitoringu oraz w 23 jeziorach reperowych sieci krajowej monitoringu, - osady kanałów rzecznych od 2010 r. rozpoczęto badanie osadów kanałów rzecznych. W roku 2011 pobrano do badań osady w 18 lokalizacjach znajdujących się na 14 kanałach, - osady zbiorników zaporowych w 2010 r. rozpoczęto również badanie osadów gromadzących się w cofce zbiorników zaporowych. W pierwszym roku do badań pobrano 117

119 25 próbek osadów na dopływach do 24 zbiorników. W 2011 r. nie zaplanowano opróbowania osadów zbiorników zaporowych. Zakres oznaczeń chemicznych obejmuje: - 23 pierwiastki srebro, arsen, bar, chrom, cyna, cynk, fosfor, kadm, kobalt, magnez, molibden, mangan, miedź, nikiel, ołów, rtęć, siarkę, srebro, stront, wapń, wanad, węgiel organiczny, żelazo, - trwałe zanieczyszczenia organiczne (TZO) w tym: * 17 wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych (WWA), tj. acenaftylen, acenaften, fluoren, fenantren, antracen, fluoranten, piren, benzo(a)antracen, chryzen, benzo(b)fluoranten, benzo(k)fluoranten, benzo(a)piren, benzo(e)piren, perylen, indeno(1,2,3 cd)piren, dibenzo(a,h)antracen, benzo(ghi)perylen) (oznaczenia wykonywane od 1998 r.), * 7 kongenerów polichlorowanych bifenyli (PCB) tj.pcb 28, PCB 52, PCB 101, PCB 118, PCB 138, PCB 153, PCB 180 (oznaczenia wykonywane od 2004 roku ), * 20 pestycydów chloroorganicznych a HCH, b HCH, g HCH, d HCH, heptachlor, aldryna, epoksyd heptachloru, g chlordan, endosulfan I, endosulfan II a chlordan dieldryna, p,p DDE, p,p DDD, p,p DDT, endryna i aldehyd endryny, siarczan endosulfanu, keton endryny, p,p' metoksychlor. Na potrzeby monitoringu, ocena jakości osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ciężkimi lub szkodliwymi związkami organicznymi wykonywana jest w oparciu o kryteria geochemiczne (tabela 3.10.). Składnik Tło geochemiczne Tabela Klasyfikacja osadów wodnych na podstawie kryteriów geochemicznych Klasa I osady słabo zanieczyszczone Klasa II osady miernie zanieczyszczone mg/kg Klasa III osady zanieczyszczone Klasa IV osady silnie zanieczyszczone Arsen (As) < >50 Bar (Ba) < >1000 Chrom (Cr) >400 Cynk (Zn) >1000 Kadm (Cd) <0,5 1 3,5 6 >6 Kobalt (Co) >50 Miedź (Cu) >200 Nikiel (Ni) >50 118

120 Ołów (Pb) >200 Rtęć (Hg) <0,05 0,2 0,5 1,0 >1,0 Srebro (Ag) <0, >5 Źródło: Bojakowska I Kryteria oceny zanieczyszczenia osadów wodnych. Przegląd Geologiczny 49 (3): W celu oceny szkodliwego oddziaływania szkodliwych pierwiastków śladowych, wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych, polichlorowanych bifenyli i chloroorganicznych pestycydów zawartych w osadach na organizmy wodne wykorzystano progowe zawartości zanieczyszczeń, tj. wartości PEL (ang. Probable Effects Level; zawartość pierwiastka lub związku chemicznego, powyżej której toksyczny wpływ na organizmy jest często obserwowany) oraz na wartości Consensus Based Sediment Qquality Guidelines(PEC) (MacDonald 1994; MacDonald i in., 2000) (tabela 3.11.). W Polsce istnieje jeden akt prawny dotyczący jakości osadów. Jest to Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz stężeń substancji, które powodują, że urobek jest zanieczyszczony (Dz. U Nr 55 poz. 498). Tabela Kryteria oceny osadów dennych rzek i jezior Składnik Arsen Kadm Chrom Miedź Nikiel Ołów Rtęć Cynk Acenaften Acenaftylen Antracen Fluoren Fenantren Fluoranten Benzo(a)antracen Chryzen Piren Benzo(a)piren Dibenzo(a,h)antracen Benzo(b)fluorantem Benzo(k_fluoranten) Benzo(ghi)perylen Indeno(1,2,3 c,d)piren Suma WWA Rozporządzenie MŚ 30 7, Węglowodory (mg/kg) 1,5 1,0 1,0 1,5 1,5 1,0 1,0 PEL* Pierwiastki śladowe (mg/kg) 17 3, , ,089 0,128 0,245 0,144 0,544 1,494 0,385 0,862 0,875 0,782 0,135 5,683 PEC* 33 4, , , ,845 0,536 1,170 2,23 1,05 1,29 1,5120 1,45 22,80 119

121 Związki chloroorganiczne (μg/kg) PCBs 0, g HCH (lindan) Chlordan DDD DDE DDT Dieldrin Endrin Epoksyd Heptachloru Źródło: ROZPORZĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz stężeń substancji, które powodują, że urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw Nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r. 0,94 4,5 3,54 1,42 1,19 2,85 2,67 0,6 1,38 8,87 8,51 6,75 4,47 6,67 62,4 2,74 MACDONALD D., INGERSOLL C., BERGER T., Development and Evaluation of consensus based Sediment Development and evaluation of consensus based sediment quality guidelines for freshwater ecosystems. Archives of Environmental Contamination and Toxicology 39: W najbliższym sąsiedztwie projektowanego obszaru złoża Jan Kanty 1 znajduje się pięć stanowisk pomiarowych (rys. 18), dla których zostały wykonane badania osadów dennych. Ich wyniki zestawiono w tabeli 3.12,.3.13, Rysunek 18. Lokalizacja punktów pomiarowych ( Tabela Ocena wyników badań z punktów pomiarowych ( Nazwa punktu Czarna Przemsza/29,5 Biała Przemsza/1 Przemsza/24,5 Przemsza/13 Przemsza/5,5 Numer punktu 21259/ / / / /88 120

122 Typ punktu Rzeka Rzeka Rzeka Rzeka Rzeka Kod kraju PL PL PL PL PL Województwo śląskie śląskie śląskie śląskie małopolskie Powiat m. Sosnowiec m. Sosnowiec m. Jaworzno m. Mysłowice oświęcimski Gmina M. Sosnowiec M. Sosnowiec M. Jaworzno M. Mysłowice Chełmek miasto Miejscowość Sosnowiec Mysłowice Jeleń Chełmek Długość geograficzna Szerokość geograficzna Zlewnia Przemsza Przemsza Przemsza Przemsza Przemsza RZGW Gliwice Gliwice Gliwice Gliwice Gliwice Data ostatniego badania Substancje (Badane typy wskaźników) Ocena wg. rozporządzenia (DzU rok 2002, nr 55, poz. 498 Pierwiastki, TZO) Ocena geochemiczna (Bojakowska I., Sokołowska G. (1998), Przegl. Geolog., 46 (1): Pierwiastki) Ocena biogeochemiczna (Probable Effects Level (PEL) Pierwiastki, TZO) Fizyko chemiczne; Pierwiastki; TZO(PCB); TZO(Pestycydy); TZO(WWA) Fizyko chemiczne; Pierwiastki; TZO(PCB); TZO(Pestycydy); TZO(WWA) osady osady niezanieczyszczone zanieczyszczone osady zanieczyszczone osady często szkodliwie oddziaływujące na organizmy żywe osady silnie zanieczyszczone Fizykochemiczne; Pierwiastki; TZO(PCB); TZO(Pestycydy); TZO(WWA) osady zanieczyszczone osady silnie zanieczyszczone osady często osady często szkodliwie szkodliwie oddziaływujące na oddziaływujące organizmy żywe na organizmy żywe Fizykochemiczne; Pierwiastki; TZO(PCB); TZO(Pestycydy); TZO(WWA) osady zanieczyszczone osady silnie zanieczyszczone osady często szkodliwie oddziaływujące na organizmy żywe Fizykochemiczne; Pierwiastki; TZO(PCB); TZO(Pestycydy); TZO(WWA) osady zanieczyszczone osady silnie zanieczyszczone osady często szkodliwie oddziaływujące na organizmy żywe Tabela Wykaz lokalizacji o wysokich zawartościach szkodliwych metali i metaloidów w osadach rzecznych ( Numer punktu Ag As Ba Cd Co Cr Cu Hg Mo Ni Pb Sn Sr V Zn 641 Biała Przemsza 9, , , Przemsza Chełmek 1, , ,429 2, Przemsza Jeleń 1, , ,36 2, Zawartości wyższe od kryteriów Rozporządzenia MŚ Zawartości wyższe od wartości PEC Zawartości znacząco wyższe od wartości tła geochemicznego 121

123 Tabela Wykaz lokalizacji o wysokich zawartościach pestycydów chloroorganicznych oraz polichlorowanych bifenyli w osadach rzecznych ( Numer punktu ƴ HCH Ʃ HCH p,p' DDE p,p' DDD p,p' DDT Ʃ DDT Ʃ PCB 240 Przemsza_Jeleń 0,5 156,6 6, ,25 Zawartości wyższe od wartości PEL Zawartości wyższe od wartości PEC Zawartości znacząco wyższe od wartości tła geochemicznego Jak wynika z powyższych zestawień, rzeki Biała Przemsza i Przemsza, są silnie zanieczyszczone. Wartości stężeń badanych substancji często znacznie przekraczają wartości dopuszczane przez normy Tło zanieczyszczenia powietrza Dane dotyczące stanu zanieczyszczenia powietrza pochodzą ze stacji pomiarowych, które stanowią sieć monitoringu Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska (WIOŚ). Pomiary stężeń określonych związków wykonywane są w stacjach automatycznych oraz w stanowiskach manualnych lub pasywnych. W sąsiedztwie obszaru projektowanego złoża Jan Kanty 1 występuje sześć stacji pomiarowych, z czego cztery w województwie śląskim, a dwie w województwie małopolskim (rys. 19). Do oceny jakości powietrza mierzone są parametry: pył zawieszony PM10, dwutlenek siarki, tlenki azotu, tlenek węgla, ozon, kadm, nikiel, ołów, arsen i benzo(a)piren a od 2010 r. prowadzony jest również monitoring pyłu zawieszonego PM2,5 i monitoring rtęci. System oceny jakości powietrza jest zgodny z przepisami prawa obowiązującymi w Unii Europejskiej, w tym wypełnia wymagania Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady z maja 2008 roku w sprawie Jakości Powietrza i Czystego Powietrza dla Europy, ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska oraz opiera się na przepisach wykonawczych do przedmiotowej ustawy. Poziomy stężeń zanieczyszczeń określa Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 3 marca 2008 r. w sprawie poziomów niektórych substancji w powietrzu. Wyniki pomiarów są gromadzone w bazie danych WIOŚ, gdzie podlegają weryfikacji, są zatwierdzane i archiwizowane przez pracowników Inspektoratu. 122

124 Rysunek 19. Lkalizacja stacji monitoringu powietrza w najbliższym sąsiedztwie złoża Jan Kanty 1 ( Ponadto wyniki ze stacji automatycznych służą do opracowywania rocznych oraz wieloletnich ocen jakości powietrza. Ponieważ wyniki bieżące podlegają weryfikacji, mogą odbiegać od wartości przyjmowanych ww wspomnianych ocenach. Operatorzy systemu dokonują weryfikacji (walidacji) danych w cyklach dobowych i miesięcznych a po zakończeniu roku następuje końcowa weryfikacja danych, i zatwierdzanie serii pomiarowych. Ostatecznie zatwierdzone serie pomiarowe wykorzystuje się w rocznych ocenach jakości powietrza. Na terenie województwa śląskiego zostało wydzielonych 5 stref, dla których wykonuje się oceny jakości powietrza, w tym ostatnią roczną za 2011 r. (Dziesiąta roczna, 2012) są to: - strefa śląska, - aglomeracja górnośląska (w obrębie której znajduje się miasto Jaworzno), 123

125 - aglomeracja rybnicko jastrzębska, - miasto Bielsko Biała, - miasto Częstochowa. Dla wszystkich substancji podlegających ocenie, wymienione strefy zaliczono do jednej z poniższych klas: - klasa A jeżeli stężenia zanieczyszczenia na jej terenie nie przekraczaly odpowiednio poziomów dopuszczalnych, poziomów docelowych, poziomów celów długoterminowych, - klasa B jeżeli stężenia zanieczyszczenia na jej terenie przekraczały poziomy dopuszczalne, lecz nie przekraczały poziomu dopuszczalnego powiększonego o margines tolerancji, - klasa C jeżeli stężenia zanieczyszczenia na jej terenie przekraczały poziomy dopuszczalne lub docelowe powiększone o margines tolerancji, w przypadku gdy ten margines jest określony, - klasa D1 jeżeli stężenia ozonu w powietrzu na jej terenie nie przekraczały poziomu celu - długoterminowego, - klasa D2 jeżeli stężenia ozonu na jej terenie przekraczały poziom celu długoterminowego. górnośląskiej. Poniżej opisano średnie roczne stężenia badanych parametrów za 2011r. w aglomeracji Średnie roczne stężenia pyłu zawieszonego PM10 (wartość dopuszczalna 40 μg/m 3 ) wyniosły od 48 do 59 μg/m 3 (na stacji komunikacyjnej w Katowicach, al. Górnośląska 49 μg/m 3 ). W porównaniu do 2010 r. stężenie średnie roczne zmniejszyło się na dwóch stanowiskach (Gliwice o 13%, Katowice o 4%), na trzech stanowiskach wzrosło (Tychy o 9%, Zabrze o 3%, Sosnowiec o 28%), a na stacji w Dąbrowie Górniczej pozostało na tym samym poziomie. Liczba przekroczeń dopuszczalnego poziomu stężeń 24 godzinnych pyłu zawieszonego PM10 była wyższa niż dopuszczalna częstość i wynosiła od 1,8 do 2,6 razy więcej niż dopuszczalna. W porównaniu do 2010 r., częstości przekroczeń na stacjach o porównywalnym pokryciu czasu pomiarami w roku wzrosły w Dąbrowie Górniczej o 3%, w Zabrzu o 19%, Tychach o 32%, zmniejszyły się w Katowicach o 5%. W Gliwicach i Sosnowcu wzrost częściowo związany był ze zwiększeniem kompletności serii w roku pomiarowym z ok. 50% w 2010 r. do 76% w 2011 r. (Sosnowiec) i 95% w 2011 r. (Gliwice). W 2011 r. wartości 90,4 percentyla dla stężeń 24 godzinnych pyłu zawieszonego PM10 przekroczyły poziom 50 μg/m3 na wszystkich stanowiskach, osiągając maksymalne przekroczenie o 132%. Wartości średnie stężeń pyłu PM2,5 wyniosły od 31 μg/m 3 w Katowicach ul. Kossutha do 45 μg/ m 3 w Katowicach al. Górnośląska (stacja komunikacyjna). 124

126 Średnioroczne stężenia benzo(a)pirenu wyniosły (wartość docelowa 1 μg/ m 3 ) od 6,8 do 11,6 μg/m 3. Średnie roczne stężenia dwutlenku azotu, na stacji komunikacyjnej w Katowicach przekroczyły poziom dopuszczalny o 53%. Maksymalne 1 godzinne stężenie dwutlenku azotu wyniosło 231 μg/m 3 i wystąpiło w Katowicach al. Górnośląska (stanowisko komunikacyjne) na tym stanowisku został trzykrotnie w roku przekroczony poziom 200 μg/m 3. Stężenia dwutlenku siarki wykazały brak przekroczeń dopuszczalnej częstości przekraczania poziomów dopuszczalnych stężeń 1 godzinnych. Średnie roczne stężenia benzenu na stanowiskach pomiarów automatycznych nie przekroczyły poziomu dopuszczalnego.na stanowiskach pomiarów automatycznych w Dąbrowie Górniczej (34% poziomu dopuszczalnego) zanotowano niższe stężenia niż na stanowiskach pasywnych. Wyniki badań stężeń ozonu na wszystkich stacjach wykazały przekroczenie poziomu celu długoterminowego, na wszystkich stanowiskach pomiarowych wystąpiły przekroczenia maksymalnych 8 godzinnych stężeń ozonu ze względu na ochronę ludzi. Średnie roczne stężenia ołowiu wyniosły do 10% (Katowice) poziomu dopuszczalnego. Na podstawie opisanych stężeń aglomerację górnośląską zaliczono do następujących klas: - C dla pyłu zawieszonego PM10 (kryterium ochrony zdrowia), - C dla pyłu PM2,5 (kryterium ochrony zdrowia), - C dla benzo(a)pirenu (kryterium ochrony zdrowia), - C dla dwutlenku azotu (kryterium ochrony zdrowia, rok kalendarzowy), - A dla dwutlenku siarki (kryterium ochrony zdrowia, stężenia 24 godzinne), - A dla benzenu (kryterium ochrony zdrowia), - A dla ozonu (kryterium ochrony zdrowia, dopuszczalna częstość przekraczania stężeń 8 godzinnych), - D2 dla ozonu (kryterium ochrony zdrowia, cel długoterminowy, stężenia maksymalne 8 godzinne w latach ), - A dla ołowiu (kryterium ochrony zdrowia), - A dla arsenu (kryterium ochrony zdrowia), - A dla kadmu (kryterium ochrony zdrowia), - A dla niklu (kryterium ochrony zdrowia), - A dla tlenku węgla (kryterium ochrony zdrowia). 125

127 Główną przyczyną wystąpienia przekroczeń pyłu zawieszonego PM10, PM2,5 i benzo(a)pirenu w okresie zimowym jest emisja z indywidualnego ogrzewania budynków. W okresie letnim natomiast jest to bliskość głównej drogi z intensywnym ruchem, emisja wtórna zanieczyszczeń pyłowych z powierzchni odkrytych, np. dróg, chodników, boisk oraz niekorzystne warunki meteorologiczne, występujące podczas powolnego rozprzestrzeniania się emitowanych lokalnie zanieczyszczeń, w związku z małą prędkością wiatru (poniżej 1,5 m/s). Główną przyczyną wystąpienia przekroczeń dwutlenku azotu jest emisja ze źródeł liniowych (komunikacyjnych). Natężenie ruchu pojazdów na przekroju drogi (Katowice al. Górnośląska) wynosi pojazdów/dobę. Przyczyną wystąpienia przekroczeń ozonu jest napływ zanieczyszczenia z innych obszarów oraz oddziaływanie naturalnych źródeł emisji lub zjawisk naturalnych nie związanych z działalnością człowieka. Wyniki bezpośrednich pomiarów automatycznych ze stacji pomiarowych oznaczonych na rysunku 19 za rok 2011 przedstawia tabela Tabela Uśrednione roczne wyniki pomiarów wykonanych w wybranych stacjach automatycznych w 2011 r. ( Parametr Jednostka Norma Dwutlenek siarki (SO 2 ) μg/m Tlenek azotu (NO) μg/m Dwutlenek azotu (NO 2 ) μg/m Tlenek węgla (CO) mg/m ,91 4, Ozon (O 3 ) (średnie jednogodz.) μg/m 3 40 Ozon (O 3 ) (średnie ośmiogodz.) μg/m Tlenki azotu (NO x ) μg/m Pył zawieszony (PM 10 ) μg/m Prędkość wiatru (WS) m/s 1 1,4 0,8 Kierunek wiatru (WD) o (stopnie) Ciśnienie atmosferyczne (PA) hpa Temperatura (TP) o C 7,1 7,8 9 Wilgotność % Ilość opadu mm 0 Promieniowanie słoneczne całkowite W/m Prom UVB efektywny strumień W/m 2 W/m 2 0,1 0,1 Benzen (C 6 H 6 ) μg/m 3 5 1,73 126

128 Ksylen (C 8 H 10 ) μg/m 3 0,14 Toluen (C 7 H 8 ) μg/m 3 2,19 M P ksylen (C 8 H 10 ) μg/m 3 1,22 Legenda Nie przekracza 50% normy lub brak normy Przekracza 50% normy Przekracza 75% normy Przekracza 100% normy 1 Dąbrowa Górnicza, ul. Tysiąclecia 25a 2 Katowice, autostrada A4, ul. Górnośląska/Plebiscytowa 3 Sosnowiec, ul. Lubelska 51 4 Tychy, ul. Tołstoja 1 5 Olkusz, ul. Francesco Nullo 6 Trzebinia, ul. Piłsudskiego Tło akustyczne Tłem akustycznym dla charakteryzowanego obiektu są wszystkie dźwięki emitowane przez źródła inne niż to, dla którego wykonywana jest ocena. Przepisy prawne regulujące kwestię oceny uciążliwego oddziaływania hałasu w środowisku zewnętrznym, zostały zawarte w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 14 czerwca 2007 r. w sprawie dopuszczalnych poziomów hałasu w środowisku (Dz. U. Nr 120, poz. 826). Określono w nim m. in. dopuszczalne poziomy hałasu dla terenów o konkretnym przeznaczeniu, sklasyfikowanych w czterech grupach, w odniesieniu do jednej doby (tab ). Tabela Zestawienie dopuszczalnych poziomów hałasu powodowanego przez poszczególne grupy źródeł hałasu w odniesieniu do jednej doby Dopuszczalny poziom hałasu w [db] Drogi lub linie kolejowe1) Pozostałe obiekty i działalność będąca źródłem hałasu Lp. Rodzaj terenu LAeq D przedział czasu odniesienia równy 16 godzinom LAeq N przedział czasu odniesienia równy 8 godzinom LAeq D przedział czasu odniesienia równy 8 najmniej korzystnym godzinom dnia kolejno po sobie następującym LAeq N przedział czasu odniesienia równy 1 najmniej korzystnej godzinie nocy 1 2 a) Strefa ochronna "A" uzdrowiska b) Tereny szpitali poza miastem a) Tereny zabudowy mieszkaniowej jednorodzinnej

129 3 4 b) Tereny zabudowy związanej ze stałym lub czasowym pobytem dzieci i młodzieży 2) c) Tereny domów opieki społecznej d) Tereny szpitali w miastach a) Tereny zabudowy mieszkaniowej wielorodzinnej i zamieszkania zbiorowego b) Tereny zabudowy zagrodowej c) Tereny rekreacyjnowypoczynkowe 2) d) Tereny mieszkaniowousługowe Tereny w strefie śródmiejskiej miast powyżej 100 tys mieszkańców 3) Objaśnienia: 1) Wartości określone dla dróg i linii kolejowych stosuje się także dla torowisk tramwajowych poza pasem drogowym i kolei linowych. 2) W przypadku niewykorzystywania tych terenów, zgodnie z ich funkcją, w porze nocy, nie obowiązuje na nich dopuszczalny poziom hałasu w porze nocy. 3) Strefa śródmiejska miast powyżej 100 tys. mieszkańców to teren zwartej zabudowy mieszkaniowej z koncentracją obiektów administracyjnych, handlowych i usługowych. W przypadku miast, w których występują dzielnice o liczbie mieszkańców pow. 100 tys., można wyznaczyć w tych dzielnicach strefę śródmiejską, jeżeli charakteryzuje się ona zwartą zabudową mieszkaniową z koncentracją obiektów administracyjnych, handlowych i usługowych. W cytowanym Rozporządzeniu zostały także określone dopuszczalne poziomy hałasu w środowisku powodowanego przez poszczególne grupy źródeł, wyrażone wskaźnikami L DWN i L N, które to wskaźniki mają zastosowanie do prowadzenia długookresowej polityki w zakresie ochrony przed hałasem (tab ). W obszarze projektowanego złoża tło akustyczne kształtowane jest obecnie głównie przez lokalny układ komunikacyjny. W ramach Państwowego Monitoringu Środowiska w latach Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Katowicach przeprowadził badania klimatu akustycznego na terenie około 70 miejscowości z obszaru województwa śląskiego, w ilości powyżej 200 stanowisk pomiarowych (opracowanie wykonano pod kierunkiem: Wrześniak A., 2010). W granicach miasta Jaworzno, w 2008 r. przeprowadzono 4 pomiary, z czego dwa (przy ul. Grunwaldzkiej i J. Piłsudskiego) zlokalizowane są w granicach projektowanego obszaru (rys. 20). 128

130 Tabela Dopuszczalny długookresowy średni poziom dźwięku Lp. Rodzaj terenu Dopuszczalny długookresowy średni poziom dźwięku A w db Drogi lub linie kolejowe 1 Pozostałe obiekty i działalność będąca źródłem hałasu a) Strefa ochronna "A" uzdrowiska b) Tereny szpitali poza miastem a) Tereny zabudowy mieszkaniowej jednorodzinnej b) Tereny zabudowy związanej ze stałym lub czasowym pobytem dzieci i młodzieży c) Tereny domów opieki społecznej d) Tereny szpitali w miastach a) Tereny zabudowy mieszkaniowej wielorodzinnej i zamieszkania zbiorowego b) Tereny zabudowy zagrodowej c) Tereny rekreacyjnowypoczynkowe d) Tereny mieszkaniowousługowe Tereny w strefie śródmiejskiej miast powyżej 100 tys. mieszkańców 2) L DWN przedział czasu odniesienia równy wszystkim dobom w roku L N przedział czasu odniesienia równy wszystkim porom nocy L DWN przedział czasu odniesienia równy wszystkim dobom w roku L N przedział czasu odniesienia równy wszystkim porom nocy Objaśnienia: 1) Wartości określone dla dróg i linii kolejowych stosuje się także dla torowisk tramwajowych poza pasem drogowym i kolei linowych. 2) Strefa śródmiejska miast powyżej 100 tys. mieszkańców to teren zwartej zabudowy mieszkaniowej z koncentracją obiektów administracyjnych, handlowych i usługowych. W przypadku miast, w których występują dzielnice o liczbie mieszkańców pow. 100 tys., można wyznaczyć w tych dzielnicach strefę śródmiejską, jeżeli charakteryzuje się ona zwartą zabudową mieszkaniową z koncentracją obiektów administracyjnych, handlowych i usługowych. 129

131 Rysunek 20. Lokalizacja stanowisk pomiarowych poziomu hałasu (Wrześniak A., 2010) W ramach wspomnianego powyżej opracowania, w wyborze stanowiska pomiarowego dla celów monitoringowych hałasu drogowego kierowano się między innymi: - kategorią drogi (krajowe, wojewódzkie, gminne i lokalne) przenikającej strukturę zabudowy miasta lub miejscowości, ze szczególnym uwzględnieniem obiektów podlegających ochronie przed nadmiernym hałasem (szpitale, szkoły, przedszkola, domy opieki), - uwarunkowaniami wynikającymi z odległości pierwszej linii zabudowy podlegającej ochronie akustycznej, - gęstością i strukturą zabudowy mieszkaniowej, - możliwością usytuowania mikrofonu pomiarowego na wysokości 4 m, z zachowaniem bezpieczeństwa pozostawionej aparatury pomiarowej bez nadzoru, - wyborem odcinków badanych dróg o względnie jednorodnej strukturze i natężeniu ruchu pojazdów, - optymalizacją najdłuższego odcinka badanej drogi, zachowując powyższe wymienione kryteria, - optymalizacją nasycenia lokalizacji stanowisk pomiarowych w danym mieście, z zachowaniem zasady maksimum informacji akustycznych przy odpowiednim rozlokowaniu punktów pomiarowych (referencyjnych). Wyniki badań zestawiono w tabeli Uwzględniono w niej także wskaźniki długookresowe oceny hałasu. Uzyskane dane zostały zaprezentowane graficznie wraz z zestawieniem wartości średniorocznych wskaźników LDWN i LN. 130

132 Tabela Zestawienie wyników pomiaru hałasu (Wrześniak A., 2010) Poprzez porównanie wielkości tych wskaźników względem naniesionych progów dopuszczalnych wartości poziomów hałasu (próg w postaci żółtej linii dla wskaźnika dziennowieczorno nocnego, a dla wskaźnika nocy w postaci niebieskiej linii), przy uwzględnieniu poszczególnych funkcji rozpatrywanego terenu sąsiadującego ze źródłem hałasu, uzyskano bezpośrednią informację co do zaistnienia przekroczenia standardów akustycznych w środowisku (rys. 21). 131

133 Rysunek 21. Wyniki pomiarów hałasu na terenie miasta Jaworzno wraz z poziomami dopuszczalnymi (Wrześniak A., 2010) Uzyskane wyniki pomiarów posłużyły do wykonania map akustycznych. Na przebadanym fragmencie ulicy Grunwaldzkiej (od ul. Szczakowskiej do ul. J, Piłsudskiego, ok. 670 m) zmierzone w czasie pomiarów natężenie ruchu pojazdów osiągnęło wartość ok poj./h (w tym 6% pojazdów ciężkich). Szerokość pasa terenu narażonego na hałas powyżej poziomu dopuszczalnego oszacowano na około 90 m w sumie po obu stronach drogi. Charakterystyczny dla tego odcinka drogi jest zbliżony przebieg izofon reprezentujących dopuszczalne wartości hałasu dl wskaźników L DWN i L N. Różnice wynoszą od kilku do kilkunastu metrów, z przewagą zasięgu izofony odpowiadającej porze nocnej (rys. 22). 132

134 Rysunek 22. Fragment mapy akustycznej dla wskaźników oceny hałasu L DWN i L N przy ul. Grunwaldzkiej (Wrześniak A., 2010) 3.2. Obiekty o szczególnych wartościach przyrodniczych (objęte ochroną na podstawie ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody) Ustawa o ochronie przyrody z dn r. (Dz. U. nr 92 poz. 880) określa cele, zasady i formy ochrony przyrody żywej i nieożywionej oraz krajobrazu (art. 1). W myśl art. 2 ustawy, ochrona przyrody polega na zachowaniu, zrównoważonym użytkowaniu oraz odnawianiu jej zasobów, tworów i składników. Podstawowe cele ochrony przyrody są następujące: - utrzymanie procesów ekologicznych i stabilności ekosystemów, - zachowanie różnorodności biologicznej, - zachowanie dziedzictwa geologicznego i paleontologicznego, 133

135 - zapewnienie ciągłości istnienia gatunków roślin, zwierząt i grzybów, wraz z ich siedliskami, przez ich utrzymywanie lub przywracanie do właściwego stanu ochrony, - ochrona walorów krajobrazowych, zieleni w miastach i wsiach oraz zadrzewień, - utrzymywanie lub przywracanie do właściwego stanu ochrony siedlisk przyrodniczych, a także pozostałych zasobów, tworów i składników przyrody, - kształtowanie właściwych postaw człowieka wobec przyrody przez edukację, - informowanie i promocję w dziedzinie ochrony przyrody. Zgodnie z art. 6 cytowanej ustawy formami ochrony przyrody są: - parki narodowe, - rezerwaty przyrody, - parki krajobrazowe, - obszary chronionego krajobrazu, - obszary Natura 2000, - pomniki przyrody, - stanowiska dokumentacyjne, - użytki ekologiczne, - zespoły przyrodniczo krajobrazowe, - ochrona gatunkowa roślin, zwierząt i grzybów. Obszar projektowanego przedsięwzięcia Jan Kanty 1, zlokalizowany jest w pobliżu granicy województw: śląskiego i małopolskiego. W najbliższym sąsiedztwie, tj. w odległości do 20 km, występuje 30 obiektów objętych prawną ochroną. Ich położenie ilustruje rysunek

136 Rysunek 23. Obszary prawnie chronione w sąsiedztwie złoża Jan Kanty 1 Najbliżej, tzn. w odległości do ok. 5 km, położone są następujące obszary chronione: - obszar chronionego krajobrazu Dobra Wilkoszyn, - zatwierdzony obszar o znaczeniu wspólnotowym Torfowisko Sosnowiec Bory, 135

137 - użytek ekologiczny Torfowisko Bory, - użytek ekologiczny Śródleśne Łąki w Starych Maczkach, - użytek ekologiczny Remiza Leśna Bucze, - powierzchniowy pomnik przyrody Uroczysko Sodowa Góra. W granicach projektowanego przedsięwzięcia Jan Kanty 1 nie występują obszarowe obiekty objęte ochroną na podstawie ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody. Stwierdzono natomiast obecność pojedynczych drzew pomników przyrody, do których należą: - dwie lipy drobnolistne ul. Skalna 25 w wieku ok. 100 lat (tab , poz. 17), - lipa dwupniowa ul. Ustronie 3 (tab ,poz. 20), - dąb szypułkowy ul. Skalna 10 (tab , poz. 21), Opisano je w rozdz Obszar chronionego krajobrazu Dobra Wilkoszyn Zgodnie z zapisem art. 23 pkt 1 i 2 ustawy o ochronie przyrody (Dz. U. nr 92 poz. 880) obszar chronionego krajobrazu obejmuje tereny chronione ze względu na wyróżniający się krajobraz o zróżnicowanych ekosystemach, wartościowe ze względu na możliwość zaspokajania potrzeb związanych z turystyką i wypoczynkiem lub pełnioną funkcją korytarzy ekologicznych. Wyznaczenie obszaru chronionego krajobrazu następuje w drodze uchwały sejmiku województwa, która określa jego nazwę, położenie, obszar, sprawującego nadzór, ustalenia dotyczące czynnej ochrony ekosystemów oraz zakazy właściwe dla danego obszaru chronionego krajobrazu lub jego części, wynikające z potrzeb jego ochrony. Na obszarze chronionego krajobrazu mogą być wprowadzone m. in. następujące zakazy (art. 24 ustawy o ochronie przyrody Dz. U. nr 92 poz. 880): - realizacji przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko w rozumieniu przepisów ustawy z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko, - likwidowania i niszczenia zadrzewień śródpolnych, przydrożnych i nadwodnych, jeżeli nie wynikają one z potrzeby ochrony przeciwpowodziowej i zapewnienia bezpieczeństwa ruchu drogowego lub wodnego lub budowy, odbudowy, utrzymania, remontów lub naprawy urządzeń wodnych, - wydobywania do celów gospodarczych skał, w tym torfu, oraz skamieniałości, w tym kopalnych szczątków roślin i zwierząt, a także minerałów i bursztynu, 136

138 - wykonywania prac ziemnych trwale zniekształcających rzeźbę terenu, z wyjątkiem prac związanych z zabezpieczeniem przeciwsztormowym, przeciwpowodziowym lub przeciwosuwiskowym lub utrzymaniem, budową, odbudową, naprawą lub remontem urządzeń wodnych, - dokonywania zmian stosunków wodnych, jeżeli służą innym celom niż ochrona przyrody lub zrównoważone wykorzystanie użytków rolnych i leśnych oraz racjonalna gospodarka wodna lub rybacka, - likwidowania naturalnych zbiorników wodnych, starorzeczy i obszarów wodno błotnych. Obszar chronionego krajobrazu Dobra Wilkoszyn położony jest na terenie kompleksu leśnego Dobra Wilkoszyn, w północno wschodniej części miasta. Pod względem regionalizacji administracyjno leśnej wchodzi w skład obszarów leśnych leśnictwa Szczakowa, obrębu Szczakowa, Nadleśnictwa Chrzanów. Cały Kompleks leśny leży w obrębie Niecki Wilkoszyńskiej, przeciętej doliną meandrującego potoku Łużnik (Obniżenie Łużnika), który płynie jego wschodnią granicą. Przedmiotem ochrony w granicach obszaru chronionego krajobrazu Dobra Wilkoszyn są źródła wody siarczanej oraz stanowiska rzadkich i chronionych gatunków roślin. Obszar obejmujący powierzchnię 79,20 ha powołano 29 kwietnia 1993r. Uchwałą Rady Miejskiej w Jaworznie (nr XXXIV/225/93). Powierzchnię chronioną powiększono Uchwałą RM w Jaworznie z dnia r. nr XL/337/94 do powierzchni ha. Omawiany obszar chroniony posiada bogate walory przyrodnicze. Do najważniejszych należą: - zróżnicowana i bogata flora obejmująca ponad 230 gatunków roślin naczyniowych, - 32 gatunki rzadkie i zagrożone w skali kraju i regionu oraz 27 gatunków chronionych flory (w tym 19 ściśle i 7 częściowo), - 8 zespołów i zbiorowisk roślinnych, w tym zbiorowiska leśne (bory i lasy mieszane) i nieleśne (łąkowe i murawowe) oraz nadwodne i wodne, - do najcenniejszych należą fragmenty leśne z zachowanym naturalnym runem o charakterze grądowym, wilgotne łąki trzęślicowe i zbiorowiska wodne i nadwodne towarzyszące potokowi, niewielkim stawkom w północnej części kompleksu i zalewiskom pogórniczym w części zachodniej, - zróżnicowana i bogata fauna obejmująca ok. 200 gatunków, w tym 34 podlegające ochronie prawnej, - walory przyrody nieożywionej: meandrujący potok Łużnik i źródła wody siarczanej. W granicach obszaru Dobra Wilkoszyn rozpoznano następujące gatunki roślin: 137

139 - podlegające ochronie ścisłej Aconitum variegatum tojad dzióbaty, Carlina acaulis dziewięćsił bezłodygowy, Centaurium erythraea subsp. erythraea centuria pospolita, Corallorhiza trifida żłobik koralowy, Dactylorhiza incarnata kukułka (storczyk) krwisty, D. majalis k. (storczyk) szerokolistna, Daphne mezereum wawrzynek wilczełyko, Epipactis atrorubens kruszczyk rdzawoczerwony, E. helleborine k. szerokolistny, E. palustris k. błotny, Gentiana pneumonanthe goryczka wąskolistna, Gladiolus imbricatus mieczyk dachówkowaty, Gymnadenia conopsea gółka długoostrogowa, Iris sibirica kosaciec syberyjski, Lilium martagon lilia złotogłów, Listera ovata listera jajowata, Malaxis monophyllos wyblin jednolistny, Utricularia vulgaris pływacz zwyczajny, Veratrum lobelianum ciemiężyca zielona, - podlegające ochronie częściowej Asarum europaeum kopytnik pospolity, Convallaria majalis konwalia majowa, Frangula alnus kruszyna pospolita, Hedera helix bluszcz pospolity, Hepatica nobilis przylaszczka pospolita, Primula veris pierwiosek lekarski, Viburnum opulus kalina koralowa, - zagrożone i regionalnie rzadkie Asperula cynanchica marzanka piaskowa, Astrantia maior jarzmianka większa, Batrachium aquatile włosienicznik wodny, Comarum palustre siedmiopalecznik błotny, Hottonia palustris okrężnica bagienna, Hydrocotyle vulgaris wąkrota zwyczajna, Menyantes trifoliata bobrek trójlistkowy, Parnassia palustris dziewięciornik błotny, Polygonatum verticillatum kokoryczka okółkowa, Prunella grandiflora głowienka wielkokwiatowa, Ranunculus lingua jaskier wielki, Rubus saxaltilis malina kamionka, Serratula pratensis sierpik barwierski, Vaccinium uliginosum borówka bagienna, Veronica scutellata przetacznik błotny. Na terenie obszaru stwierdzono 3 typy siedlisk przyrodniczych z załącznika I Dyrektywy Siedliskowej (tab ). Tabela Typy siedlisk przyrodniczych na obszarze Dobra Wilkoszyn Kod siedliska Nazwa Stopień zagrożenia** 6120 ciepłolubne, śródlądowe murawy napiaskowe (Koelerion glaucae)* wilgotne łąki trzęślicowe (Molinion) grąd środkowoeuropejski i subkontynentalny (Galio Carpinetum, Tilio Carpinetum) 78 *Siedlisko przyrodnicze o znaczeniu priorytetowym **Pozycja na liście siedlisk przyrodniczych uszeregowanych wg. stopnia zagrożenia (ranking sporządzony na potrzeby monitoringu siedlisk przyrodniczych w Polsce). Lista rankingowa typów siedlisk przyrodniczych 138

140 W granicach obszaru Dobra Wilkoszyn rozpoznano następujące gatunki zwierząt: - bezkręgowce Carabus spp. gatunki z rodzaju biegacz, Bombus spp. gatunki z rodzaju trzmiel, - kręgowce Triturus vulgaris Traszka zwyczajna, Bufo bufo Ropucha szara, Rana temporaria Żaba trawna, Rana esculenta complex żaby z grupy zielonych, Vipera berus Żmija zygzakowata, Lacerta agilis Jaszczurka zwinka, Buteo buteo Myszołów (L, O), Accipiter gentili Jastrząb (L, O), Falco tinnunculus Pustułka (L, O, S), Cuculus conorus Kukułka (L), Dendrocopos major Dzięcioł duży (L), Anthus trivialis Świergotek drzewny (L), Motacilla alba Pliszka siwa (O), Erithacus rubecula Rudzik (L, S), Phoenicurus phoenicurus Pleszka (L, S), Turdus merula Kos (L, S), Turdus pilaris Kwiczoł (O, EK, S), Turdus philomelos Drozd śpiewak (L, S), Parus ater Sosnówka (L, S), Parus caeruleus Modraszka (L, S), Parus major Bogatka (L, S), Sitta europea Kowalik (L), Certhia familiaris Pełzacz leśny (L), Garrulus glandarius Sójka (L, S), Fringilla coelebs Zięba (L), Carduelis carduelis Szczygieł (O, S), Emberiza citronella Trznadel (EK), Emberiza schoeniclus Potrzos (W, P), Sorex araneus Ryjówka aksamitna (L, O, S), Talpa europea Kret (O), Erinaceus europaeus Jeż wschodni (EK, S), Sciurus vulgaris Wiewiórka (L), Mustela nivalis Łasica (L, O, S). L gatunki leśne; O gatunki terenów otwartych: pól, łąk, nieużytków; W gatunki występujące w siedliskach wodnych lub w ich pobliżu; P gatunki siedlisk nadwodnych, podmokłych i wilgotnych; E gatunki eurytopowie; S gatunki związane z siedliskami ludzkimi; EK gatunki charakterystyczne dla ekotonów Obszar pełni ważną funkcję przyrodniczą jako ostoja dla rzadkich składników flory i fauny. Istotna jest także jego funkcja naukowa i społeczna (rekreacja i edukacja). Przez południowozachodni fragment kompleksu poprowadzona jest ścieżka dydaktyczna (Tokarska Guzik B. i in., 1997) Zatwierdzony obszar o znaczeniu wspólnotowym (OZW) Torfowisko Sosnowiec Bory Zgonie z art. 5 pkt 2c ustawy o ochronie przyrody Dz. U. nr 92 poz. 880 obszarem mającym znaczenie dla Wspólnoty nazywamy projektowany specjalny obszar ochrony siedlisk, zatwierdzony przez Komisję Europejską w drodze decyzji, który w regionie biogeograficznym, do którego należy, w znaczący sposób przyczynia się do zachowania lub odtworzenia stanu właściwej ochrony siedliska przyrodniczego lub gatunku będącego przedmiotem zainteresowania Wspólnoty, a także może znacząco przyczynić się do spójności sieci obszarów Natura 2000 i zachowania różnorodności biologicznej w obrębie danego regionu biogeograficznego. W przypadku gatunków zwierząt występujących na dużych obszarach obszarem mającym znaczenie dla Wspólnoty jest obszar 139

141 w obrębie naturalnego zasięgu takich gatunków, charakteryzujący się fizycznymi lub biologicznymi czynnikami istotnymi dla ich życia lub rozmnażania. W myśl pkt. 2b cytowanej ustawy obszarem Natura 2000 będzie obszar specjalnej ochrony ptaków, specjalny obszar ochrony siedlisk lub obszar mający znaczenie dla Wspólnoty, utworzony w celu ochrony populacji dziko występujących ptaków lub siedlisk przyrodniczych lub gatunków będących przedmiotem zainteresowania Wspólnoty. Obszar Torfowisko Sosnowiec Bory (PLH240038) został zatwierdzony jako OZW w styczniu 2011r. Na niewielkiej powierzchni, osiągającej 2 ha, stwierdzono występowanie jednego typu siedlisk wymienionych w Załączniku I Dyrektywy Rady 92/43/EWG torfowiska przejściowe i trzęsawiska o kodzie Spośród roślin wymienionych w Załączniku II Dyrektywy Rady 92/43/EWG na omawianym obszarze występuje Liparis loeselii Lipiennik Loesela gatunek byliny należący do rodziny storczykowatych. W całej Europie jest gatunkiem rzadkim, zagrożonym wyginięciem. Ponadto stwierdzono także występowanie innych ważnych gatunków flory: Andromeda polifolia, Dactylorhiza majalis, Drosera anglica, Drosera rotundifolia, Drosera x obovata, Epipactis palustris, Equisetum variegatum, Frangula alnus, Ledum palustre, Listera ovate, Oxycoccus palustris, Pinguicula vulgaris ssp. Bicolor, Rhynchospora alba, Tofieldia calyculata, Vaccinium uliginosum. Obszar zlokalizowany jest na terenie erozyjno denudacyjnej Kotliny Przemszy, w południowej części miasta Sosnowiec na terenie Nadleśnictwa Siewierz, w obrębie Gołonóg i leśnictwie Maczki. Jest on położony w obniżeniu z niewielkim ciekiem wodnym, trwale przewodniony, zasilany wodami wysiękowymi. W takich warunkach wykształciły się tutaj zbiorowiska nawiązujące do torfowisk niskich i przejściowych z szeregiem rzadkich i chronionych gatunków roślin naczyniowych, jak również odnotowuje się gatunki charakterystyczne dla torfowisk wysokich. Ponadto występują tu płaty młaki niskoturzycowej. Na jego obrzeżach występują fragmenty z szuwarem trzcinowym jak również z roślinnością zaroślową. Obszar otoczony jest przez powierzchnie leśne (lasy gospodarcze) o różnej wilgotności. Jest to stosunkowo dobrze zachowane siedlisko z typowo wykształconymi płatami roślinności i liczną populacją lipiennika, który jest głównym przedmiotem ochrony w obszarze. Jest to jeden z najbardziej wartościowych przyrodniczo obiektów w aglomeracji górnośląskiej. W kontekście wymierania stanowisk lipiennika, jest to stanowisko bardzo cenne. Jego populacja jest jedną z tych, które leżą w pobliżu południowej granicy zwartego zasięgu lipiennika Loesela w Europie. Stąd ochrona tego stanowiska ma istotne znaczenie w celu zachowania dotychczasowego kształtu jego zasięgu. Dodatkowo w obrębie omawianego terenu występuje szereg chronionych i zagrożonych regionalnie gatunków roślin naczyniowych jak również bogata brioflora. 140

142 Zagrożeniem dla analizowanej populacji jest zmiana stosunków hydrologicznych. Obecnie widoczne są dopiero niewielkie zmiany. Podsuszenie terenu skutkuje wkraczaniem na torfowisko gatunków łąkowych takich jak trzęślica modra oraz szuwarowych jak trzcina pospolita. Ponadto konieczna jest tutaj ochrona czynna polegająca na częściowym usuwaniu wkraczającej na torfowisko sosny. Ze względu na położenie obszaru (region uprzemysłowiony), a dodatkowo w pobliżu zabudowy oraz szlaków komunikacyjnych dochodzi do zanieczyszczenia wód, co wpływa na zmiany warunków siedliskowych, co w konsekwencji może zagrażać populacji lipiennika Loesela. Powyżej opisana ostoja Torfowisko Sosnowiec Bory znajduje się w obrębie użytku ekologicznego Torfowisko Bory Użytek ekologiczny Torfowisko Bory Zgonie z art. 42 ustawy o ochronie przyrody Dz. U. nr 92 poz. 880 Użytkami ekologicznymi są zasługujące na ochronę pozostałości ekosystemów mających znaczenie dla zachowania różnorodności biologicznej naturalne zbiorniki wodne, śródpolne i śródleśne oczka wodne, kępy drzew i krzewów, bagna, torfowiska, wydmy, płaty nieużytkowanej roślinności, starorzecza, wychodnie skalne, skarpy, kamieńce, siedliska przyrodnicze oraz stanowiska rzadkich lub chronionych gatunków roślin, zwierząt i grzybów, ich ostoje oraz miejsca rozmnażania lub miejsca sezonowego przebywania. Użytek ekologiczny o powierzchni 6,68 ha ustanowiono Rozporządzeniem nr 20/2002 Wojewody Śląskiego z r. (Dz. Urz. Woj. Śl. nr 36/02, poz. 1317) dla ochrony torfowiska ze stanowiskami regionalnie rzadkich i ustępujących gatunków roślin. Torfowisko Bory znajduje się we wschodniej części miasta Sosnowiec. Torfowisko wysokie to formacja roślinna zagrożona w skali Europy. Odnotowano tu niemal pełną listę gatunków charakterystycznych, z których większość to rośliny ginące oraz objęte ochroną prawną. Wśród gatunków chronionych wyróżniono: rosiczkę okrągłolistną i długolistną, tłustosza, bagno zwyczajne, storczyki: wyblin jednolistny, kruszczyk rdzawoczerwony i szerokolistny, listera jajowata. Występuje tu również bardzo rzadka roślina lipiennik Loesela, należąca do rodziny storczykowatych Użytek ekologiczny Śródleśne Łąki w Starych Maczkach Obszar położony jest w Dolinie Białej Przemszy, w południowo wschodniej części miasta Sosnowca. Łąki objęte ochroną są urozmaicone siedliskowo i gatunkowo. Powierzchnia użytku jest niezwykle cenna ze względu na struktury środowisk leśnych w dolinie rzecznej. Zostały one zachowane dzięki istnieniu w tym miejscu nieuregulowanego koryta rzeki oraz nieznacznie 141

143 zdegradowanego lasu. Spotkać tam można rośliny objęte ochroną gatunkową, jak: kruszczyk rdzawoczerwony i błotny, buławnik czerwony, wawrzynek wilczełyko, listera jajowata, kalina koralowa i kruszyna pospolita. Niewątpliwym walorem tego obszaru jest pojawienie się tam bobra. Użytek ekologiczny został ustanowiony Rozporządzeniem nr 25/2002 Wojewody Śląskiego z Dz. Urz. Woj. Śl. nr 42/02 poz Użytek ekologiczny Remiza Leśna Bucze Remiza leśna Bucze położona jest na terenie Pieczysk, dzielnicy Jaworzna, zlokalizowanej w północno wschodniej części miasta (na wschód od Szczakowej). Remiza leśna ma kształt wąskiego pasma o szerokości ok. 65 m, ciągnącego się równolegle do ulicy Sobieskiego na odcinku ok. 700 m. Zajmuje łączną powierzchnię 10,5 ha. Wąski pas lasu porasta północny skłon wzgórza dolomitowego Bucze. Wzgórze należy do pasma wzniesień Garbu Ciężkowic przebiegającego od Długoszyna w kierunku południowo wschodnim po Ciężkowice i dalej w kierunku Luszowic. Wzniesienia te zbudowane są z dolomitów i wapieni triasowych. Celem ochrony jest zachowanie lasu grądowego jako ostoi ptaków. Obszar ustanowiono Uchwałą nr XX/250/2008 RM Jaworzno z 1 kwietnia 2008r (Dz. Urz nr 98, poz 2028). Za szczególne walory przyrodnicze obszaru uznano: - zróżnicowaną i bogatą florę (w relacji do powierzchni obszaru) obejmująca 147 gatunków roślin naczyniowych, - w składzie flory odnotowano 10 gatunków zagrożonych i rzadkich w skali kraju i/lub regionu oraz 16 gatunków chronionych (8 ściśle i 8 częściowo), - występowanie zbiorowisk roślinnych uznanych za rzadkie i ginące w skali Europy, kraju i regionu, - cenne z punktu widzenia funkcji ekologicznej zbiorowiska zarośli i okrajków, - zróżnicowana i bogata fauna obejmująca ok. 130 gatunków, w tym 40 podlegających ochronie prawnej, - walory krajobrazowe: remiza leśna w otoczeniu zarośli, muraw kserotermicznych, pól uprawnych i nieużytków. Na obszarze chronionym potwierdzono występowanie zbiorowiska lasu liściastego o charakterze grądu z klasy Querco Fagetea, a na jego obrzeżach ciepłolubnych zbiorowisk okrajkowych z klasy Trifolio Geranietea sanguinei. W drzewostanie dominuje grab Carpinus betulus z domieszką dębu szypułkowego Quercus robur i lipy Tilia cordata oraz klonu pospolitego Acer platanoides i jawora A. pseudoplatanus. W strefie kontaktowej zbiorowisk leśnych i zaroślowych ze 142

144 zbiorowiskami muraw kserotermicznych, tworzą się płaty lub pasy charakterystycznych okrajków. Ze względu na swój ekotonowy charakter zbiorowiska okrajkowe nawiązują florystycznie do różnych klas, szczególnie Querco Fagetea, Rhamno Prunetea, Festuco Brometea i Molinio Arrhenatheretea. Niewielkie, odsłonięte fragmenty zbocza zajmują zbiorowiska ciepłolubnych muraw z klasy Festuco Brometea (Cirsio Brachypodion pinnati). W składzie gatunkowym tych zbiorowisk wystepują wymienione poniżej rzadkie i chronione rośliny. W miejscach bardziej zaburzonych i penetrowanych przez ludzi wykształcają się półnaturalne i antropogeniczne zbiorowiska łąkowe i pastwiskowe z klasy Molinio Arrhenateretea (Prunello Plantaginetum) oraz nitrofilne zbiorowiska okazałych bylin i pnączy z klasy Glechometalia hederaceae. W granicach omawianego obszaru wyróżniono następujące chronione gatunki roślin: - podlegające ochronie ścisłej: Carlina acaulis Dziewięćsił bezłodygowy, Cephalanthera damasonium Buławnik wielkokwiatowy, Centaurium erythraea subsp. erythraea Centuria pospolita, Epipactis atrorubens Kruszczyk rdzawoczerwony, E. helleborine K. szerokolistny, Lilium martagon Lilia złotogłów, Melittis melissophyllum Miodownik melisowaty (miodownik wielkokwiatowy), Tofieldia calyculata Kosatka kielichowa, - podlegające ochronie częściowej Asarum europaeum Kopytnik pospolity, Convallaria majalis Konwalia majowa, Frangula alnus Kruszyna pospolita, Hedera helix Bluszcz pospolity, Hepatica nobilis Przylaszczka pospolita, Ononis arvensis Wilżyna bezbronna, Primula veris Pierwiosnek lekarski, Viburnum opulus Kalina koralowa, - gatunki zagrożone i regionalnie rzadkie Crepis praemorsa Pępawa różyczkolistna, Laserpitium latifolium Okrzyn szerokolistny. Na terenie obszaru stwierdzono 2 typy siedlisk przyrodniczych z załącznika I Dyrektywy Siedliskowej (tab ). Tabela Typy siedlisk przyrodniczych na obszarze Remiza Leśna Bucze Kod siedliska Nazwa Stopień zagrożenia** 6210 murawy kserotermiczne (Festuco Brometea i ciepłolubne murawy z Asplenion septentrionalis Festucion pallentis)* priorytetowe są tylko murawy z istotnymi stanowiskami storczyków grąd środkowoeuropejski i subkontynentalny (Galio Carpinetum, Tilio Carpinetum) * Siedlisko przyrodnicze o znaczeniu priorytetowym ** Pozycja na liście siedlisk przyrodniczych uszeregowanych wg. stopnia zagrożenia (ranking sporządzony na potrzeby monitoringu siedlisk przyrodniczych w Polsce) Lista rankingowa typów siedlisk przyrodniczych

145 Skład faunistyczny omawianego terenu jest w dużym stopniu mozaiką gatunków synantropijnych, leśnych i łąkowych. Większość z nich to formy pospolicie występujące w całym kraju. Jednak można tu również spotkać rzadkie zwierzęta charakterystyczne dla ciepłych, nasłonecznionych biotopów oraz dla zbiorowisk okrajkowych. Wiele zwierząt, zwłaszcza ptaków, gadów i płazów, należy do prawnie chronionych. Z przedstawicieli ssaków występujących na tym obszarze wymienić należy m.in. sarny, które są najmniejszymi, lecz najczęściej spotykanymi przedstawicielami zwierzyny płowej. Spotykamy tu także zające szaraki, lisy, kuny domowe, ryjówki aksamitne, jeże wschodnie czy krety oraz drobne gryzonie. W części niezalesionej występują liczne ptaki, takie jak: skowronki polne, pliszki siwe, bażanty oraz bardzo rzadkie już kuropatwy. Na rosnących krzewach stosunkowo często obserwować można gąsiorki. Tereny otwarte są również obszarami łowieckimi dla pustułek i myszołowów. Na terenie zalesionym występują ptaki typowo leśne takie jak: sójki, kosy, śpiewaki czy zięby. Wiosną obserwowano tu również słonki. Płazy są nieliczne i reprezentują je ropuchy szare oraz żaby trawne. Na obszarze przylegającym do kamieniołomu występuje jaszczurka zwinka. Jest to gatunek charakterystyczny dla ciepłych, nasłonecznionych i suchych biotopów. Na suchych obszarach występuje wiele gatunków owadów, w tym motyli i prostoskrzydłych. Latem uwagę zwracają przedstawiciele rodziny Zygaenidae, z których wymienić można kraśnika sześcioplamka. Pojawiają się tu również inne gatunki: pospolicie występuje zorzynek rzeżuchowiec, rusałka pawik, rusałka admirał czy latolistek cytrynek. Spotkać też można pazia królowej. Na omawianym obszarze występuje również chroniony przedstawiciel pająków tygrzyk paskowany. Innymi spotykanymi tu pająkami są m.in. kwietnik oraz krzyżaki. Obszar pełni ważną funkcję przyrodniczą jako ostoja dla rzadkich składników flory i fauny oraz element systemu powiązań przyrodniczych (węzeł ekologiczny) na terenie miasta. Istotna jest także funkcja naukowa i społeczna Pomniki przyrody Zgodnie z art. 40 pkt 1 ustawy o ochronie przyrody Dz. U. nr 92 poz. 880, pomnikami przyrody są pojedyncze twory przyrody żywej i nieożywionej lub ich skupiska o szczególnej wartości przyrodniczej, naukowej, kulturowej, historycznej lub krajobrazowej oraz odznaczające się indywidualnymi cechami, wyróżniającymi je wśród innych tworów, okazałych rozmiarów drzewa, krzewy gatunków rodzimych lub obcych, źródła, wodospady, wywierzyska, skałki, jary, głazy narzutowe oraz jaskinie. Na terenie gminy Jaworzno wyróżniono, zgodnie z rejestrem prowadzonym przez Regionalną Dyrekcję Ochrony Środowiska w Katowicach, 23 pomniki przyrody, w tym 22 w postaci drzew 144

146 pojedynczych lub ich zbiorowisk. Ponadto do pomników przyrody o charakterze obszarowym zaklasyfikowano uroczysko "Sodowa Góra" (tab , poz. 23). Zestawienie wszystkich obiektów objętych ochroną w postaci pomników przyrody przedstawiono w tabeli Tabela Wykaz pomników przyrody na terenie gminy Jaworzno Lp. Nazwa pomnika przyrody (jak w akcie prawnym o ustanowieniu) 1 Grupa czterech dębów szypułkowych 2 Grupa czterech dębów szypułkowych Data utworzenia pomnika przyrody Obowiązująca podstawa prawna wraz z oznaczeniem miejsca ogłoszenia aktu prawnego Decyzja Wojewody Katowickiego z dnia r. Nr OŚ 7140/8/ Decyzja Wojewody Katowickiego z dnia r. Nr OŚ 7140/9/84 Opis pomnika przyrody Dąb szypułkowy (Quercus robur) 4 szt. Dąb szypułkowy (Quercus robur) 4 szt. 3 Dąb szypułkowy Decyzja Wojewody Katowickiego z dnia r. Nr OŚ 7140/10/84 4 Dąb szypułkowy Decyzja Wojewody Katowickiego z dnia r. Nr OŚ 7140/11/84 5 Wiąz szypułkowy Decyzja Wojewody Katowickiego z dnia r. Nr OŚ 7140/12/84 6 Lipa drobnolistna Decyzja Wojewody Katowickiego z dnia r. Nr OŚ 7140/13/84 7 Dąb szypułkowy Uchwała RM w Jaworznie z dnia r. Nr XII/121/95 8 Brzoza brodawkowata Uchwała RM w Jaworznie z dnia r. Nr XL/570/98 9 Dąb szypułkowy Uchwała RM w Jaworznie z dnia r. Nr XL/571/98 10 Dąb szypułkowy Uchwała RM w Jaworznie z dnia r. Nr XL/574/98 11 Dwa buki pospolite i grab Uchwała RM w Jaworznie z dnia r. Nr XL/576/98 12 Jarząby szwedzkie Uchwała RM w Jaworznie z dnia r. Nr XL/577/98 13 Lipa drobnolistna Uchwała RM w Jaworznie z dnia r. Nr XL/578/98 Dąb szypułkowy (Quercus robur) Dąb szypułkowy (Quercus robur) Wiąz szypułkowy (Ulmus laevis) Lipa drobnolistna (Tilia cordata) Dąb szypułkowy (Quercus robur) Brzoza brodawkowata (Betula pendula) Dąb szypułkowy (Quercus robur) Dąb szypułkowy (Quercus robur) Buk pospolity (Fagus sylvatica) 2 sztuki Grab pospolity (Carpinus betulus) 1 szt. Jarząb szwedzki (Sorbus intermedia) 2 szt. Lipa drobnolistna (Tilia cordata) 145

147 14 Jawor Uchwała RM w Jaworznie z dnia r. Nr XLIII/765/ Głóg jednoszyjkowy Uchwała RM w Jaworznie z dnia r. Nr XLIII/766/ Lipa drobnolistna Uchwała RM w Jaworznie z dnia r. Nr XLIII/767/2001 Klon jawor (Acer pseudoplatanus) Głóg jednoszyjkowy (Crataegus monogyna) Lipa drobnolistna (Tilia cordata) 17 Dwie lipy drobnolistne Uchwała RM w Jaworznie z dnia r. Nr XLIII/768/2001 Lipa drobnolistna (Tilia cordata) 2 szt. 18 Lipa drobnolistna Uchwała RM w Jaworznie z dnia r. Nr XLIII/769/ Aleja drzew w tym 6 dębów szypułkowych oraz 2 jesiony Uchwała RM w Jaworznie z dnia r. Nr XLIII/770/ Lipa dwupniowa Uchwała RM w Jaworznie z dnia r. Nr XLIX/616/ Dąb szypułkowy Uchwała RM w Jaworznie z dnia r. Nr LV/720/ Dąb szypułkowy Uchwała RM w Jaworznie z dnia r. Nr LVI/768/2006 Lipa drobnolistna (Tilia cordata) Dąb szypułkowy (Quercus robur) 6 szt. Jesion wyniosły (Fraxinus excelsior) 2 szt. Lipa drobnolistna (Tilia cordata) dwupniowa Dąb szypułkowy (Quercus robur) Dąb szypułkowy (Quercus robur) 23 Powierzchniowy pomnik przyrody Uroczysko "Sodowa Góra" Decyzja Wojewody Katowickiego z dnia r. Nr RL VII 7140/35/81 stanowisko sasanki wiosennej (Pulsatilla vernalis) i dziewięćsiła bezłodygowego (Carlina acaulis) o pow. 13,56 ha Spośród wymienionych w tabeli pomników przyrody na obszarze projektowanego złoża Jan Kanty 1 występują 4 obiekty: - dwie lipy drobnolistne ul. Skalna 25 w wieku ok. 100 lat (poz. 17), - lipa dwupniowa ul. Ustronie 3 (poz. 20), - dąb szypułkowy ul. Skalna 10 (poz. 21). Na szczególną uwagę zasługuje uroczysko Sodowa Góra (lokalizacja na rys. 24). Obszar Sodowa Góra, potocznie określany też jako Sasanka, położony jest w odległości ok. 300 m na SE od południowej granicy złoża Jan Kanty 1. Obejmuje południowo wschodni skłon dolomitowego zbocza Sodowa (Sadowa) Góra o wysokości 320 m n.p.m. Wzgórze to jest jednym 146

148 z kilku w ciągu wzniesień Garbu Jaworzna, położonego pomiędzy Kotliną Mysłowicką na zachodzie a Niecką Wikoszyńską na wschodzie. Obszar chroniony administrowany jest przez Nadleśnictwo Chrzanów. Na powierzchni 13,56 ha przedmiotem ochrony jest stanowisko sasanki wiosennej Pulsatilla vernalis (zgodnie z brzmieniem dokumentu; jednak zamiast niej występowała tu sasanka otwarta Pulsatilla patens) i dziewięćsiła bezłodygowego Carlina acaulis. Obszar został ustanowiony decyzją Wojewody Katowickiego z dnia r. Nr RL VII 7140/35/81. Walory przyrodniczo krajobrazowe tej części miasta, których dokumentacja sięga końca XIX wieku, zadecydowały o objęciu wydzielonego fragmentu leśnego ochroną w formie powierzchniowego pomnika przyrody. Obiekt ten należy do najstarszych na terenie miasta. Przeprowadzona inwentaryzacja przyrodnicza potwierdziła z tego obszaru: gatunków roślin naczyniowych, - w składzie flory odnotowano 14 gatunków chronionych, w tym: 8 chronionych ściśle i 6 częściowo oraz 4 gatunki rzadkie i zagrożone w skali regionalnej, - w składzie fauny odnotowano ponad 50 gatunków chronionych, - wzniesienie porastają laski sosnowo modrzewiowe (sztucznie nasadzone) oraz płaty ciepłolubnych muraw i zarośli. Murawy kserotermiczne są jedynym siedliskiem tego terenu, które wymienione jest w załączniku I Dyrektywy Siedliskowej, - charakterystycznym elementem rzeźby tego terenu są liczne warpie nieregularne zagłębienia otoczone usypiskami skał w kształcie wałów i kopców, pozostałe po prowadzonej tu niegdyś powierzchniowej eksploatacji rud cynku i ołowiu. Na omawianym obszarze wyróżniono następujące chronione gatunki roślin: - objęte ochroną ścisłą: Carlina acaulis Dziewięćsił bezłodygowy, Daphne mezereum Wawrzynek wilczełyko, Epipactis atrorubens Kruszczyk rdzawoczerwony, E. helleborine K. szerokolistny, Gentianella germanica Goryczuszka Wettsteina, Lilium martagon Lilia złotogłów, Malaxis monophyllos Wyblin jednolistny, Ornithogalum umbellatum Śniedek baldaszkowaty, - objęte ochroną częściową: Convallaria majalis Konwalia majowa, Frangula alnus Kruszyna pospolita, Hepatica nobilis Przylaszczka pospolita, Ononis spinosa Wilżyna ciernista, Primula veris Pierwiosnek (pierwiosnka) lekarski, Viburnum opulus Kalina koralowa, 147

149 - gatunki zagrożone i regionalnie rzadkie: Anthericum ramosum Pajęcznica gałęzista, Asperula cynanchica Marzanka piaskowa, Polygonatum verticillatum Kokoryczka okółkowa, Prunella grandiflora Głowienka wielkokwiatowa. Skład gatunkowy fauny związany jest ściśle z biotopami i typami zbiorowisk tu występujących. Są to przede wszystkim bezkręgowce i kręgowce terenów leśnych i ciepłolubnych okrajków. Ponieważ obszar znajduje się w kompleksie rozległych terenów otwartych (w otoczeniu pól uprawnych, nieużytków i w sąsiedztwie kamieniołomu) wiele zwierząt tu zachodzi lub zalatuje. Na omawianym obszarze wyróżniono następujące chronione gatunki zwierząt: - bezkręgowce: Carabus granulates, Carabus coriaceus Biegacz skórzasty, Carabus violaceus Biegacz fioletowy, Carabus spp. inne gatunki z rodzaju biegacz, Bombus spp. gatunki z rodzaju trzmiel, - kręgowce: Triturus vulgaris Traszka zwyczajna, Bufo bufo Ropucha szara, Rana temporaria Żaba trawna, Anguilus fragilis Padalec, Lacerta agilis Jaszczurka zwinka, Buteo buteo Myszołów (L, O), Accipiter gentili Jastrząb gołębiarz (L, O), Accipiter nisus Krogulec, Falco tinnunculus Pustułka (L, O, S), Larus ridibundus Śmieszka (O, E), Strix aluco Puszczyk, Cuculus conorus Kukułka (L), Dendrocopos major Dzięcioł duży Alauda arvensis Skowronek (O), Troglodytes troglodytes Strzyżyk, Anthus trivialis Świergotek drzewny (L), Motacilla alba Pliszka siwa (O), Erithacus rubecula Rudzik (L, S), Phoenicurus ochruros Kopciuszek (S), Phoenicurus phoenicurus Pleszka (L, S), Turdus merula Kos (L, S), Turdus philomelos Drozd śpiewak (L, S), Sylvia borin Pokrzewka ogrodowa (EK), Phylloscopus collybita Pierwiosnek (L, S), Lanius collurio Gąsiorek (EK), Muscicapa striata Muchołówka szara (L, S), Saxicola rubicola Kląskawka (EK, O), Parus ater Sosnówka (L, S), Parus caeruleus Modraszka (L, S), Parus major Bogatka (L, S), Sitta europea Kowalik (L), Garrulus glandarius ójka (L, S), Corvus monedula Kawka (S, O), Sturnus vulgaris Szpak (E), Passer domesticus Wróbel (S), Fringilla coelebs Zięba (L), Carduelis carduelis Szczygieł (O, S), Emberiza citronella Trznadel (EK), Sorex araneus Ryjówka aksamitna (L, O, S), Erinaceus europaeus Jeż wschodni (EK, S), Sciurus vulgaris Wiewiórka (L), Mustela nivalis Łasica (L, O, S), Martes foina Kuna domowa, Chiroptera Nietoperze. L gatunki leśne; O gatunki terenów otwartych: pól, łąk, nieużytków; W gatunki występujące w siedliskach wodnych lub w ich pobliżu; P gatunki siedlisk nadwodnych, podmokłych i wilgotnych; E gatunki eurytopowie; S gatunki związane z siedliskami ludzkimi; EK gatunki charakterystyczne dla ekotonów Sasanka otwarta jest bardzo cennym składnikiem flory Polski; występuje najliczniej w północno wschodniej Polsce (Zając A., Zając M., 2001). W regionie śląskim posiada ona krańcowe 148

150 stanowiska zasięgowe. Na terenie województwa śląskiego, Sodowa (Sadowa) Góra była jednym z dwóch i jednocześnie najliczniejszym miejscem jej występowania w południowej Polsce. Po raz pierwszy występowanie sasanki w Jaworznie zostało opisane w końcu XIX wieku, potwierdzone następnie w latach 50 tych XX wieku. Jeszcze w pierwszej połowie lat 90 tych ubiegłego wieku populacja sasanki otwartej Pulsatilla patens liczyła kilkaset pędów kwitnących (generatywnych). Prowadzony w latach monitoring wykazał stopniowy ubytek liczebności populacji, natomiast od 1998 nie obserwowano już żadnych pędów sasanki otwartej (Chmura 2003). W kolejnych latach odnajdywane były jedynie pojedyncze pędy wegetatywne, aż do całkowitego zaniku. W ostatnich latach, pomimo poszukiwań, nie zaobserwowano kwitnących pędów sasanki. Z uwagi na fluktuacje liczebności, jakim podlegają w warunkach naturalnych populacje sasanki, trudno jednoznacznie orzec, czy sasanka wyginęła na tym stanowisku, czy też po obecnym regresie pojawi się ponownie. Przyczyną takiego stanu, oprócz bezpośredniej dewastacji przez lokalną ludność (wykopywanie kęp sasanki do ogrodów przydomowych), były przede wszystkim przebiegające bardzo szybko zmiany w ekosystemie. Na skutek sukcesji, powierzchnie, na których występowała sasanka zostały zacienione. Przede wszystkim masowo rozprzestrzeniła się tu orlica pospolita Pteridium aquilinum, topola osika Populus tremula oraz jeżyny głównie jeżyna fałdowana Rubus plicatus i kłosownica pierzasta Brachypodium pinnatum. Pomimo tego faktu, należy utrzymać istniejącą formę ochrony. Zgodnie z kryteriami przyjętymi za Flora Europaea gatunek można uznać za wymarły na danym terenie, jeśli nie jest potwierdzany w okresie 25 lat. Inne wartości obszaru są zachowane Projektowane obszary ochrony i obszary przyrodniczo cenne Szczegółowo obszary chronione istniejące i projektowane zostały przedstawione w Waloryzacji przyrodniczej miasta Jaworzna (Tokarska Guzik B. i in., 2011) (rys. 24). Wśród obszarów proponowanych do objęcia ochroną prawną głównie w postaci użytków ekologicznych oraz obszarów chronionego krajobrazu, zespołu przyrodniczo krajobrazowego i obszaru Natura 2000 znalazło się 12 obiektów: - Kompleks leśny Kolawica, - Uroczysko Sadowa Góra wraz z centrum edukacji ekologicznej GEOsfera, - Łąki w Jaworznie Ciężkowicach, - Młaki i łąki w Wilkoszynie i Ciężkowicach, - Murawy na Górze Wielkanoc w Ciężkowicach, - Remizy leśne i łąki Pola Mostki w Ciężkowicach, 149

151 - Murawy na Glinnej Górze i Górze Bielany w Borach, - Zakola Białej Przemszy w Szczakowej murawy piaszczyskowe, - Zakola Białej Przemszy w Szczakowej wilgotne łąki, - Zakola Białej Przemszy w Szczakowej łęgi i bory, - Torfowiska i młaki w rejonie stawu "Podkowa" na terenach po eksploatacji piasku, - Biała Przemsza powyżej ujścia Koziego Brodu wraz z kanałem głównym i jego dopływami. Wyróżniono także 11 obszarów przyrodniczo cennych: - Góra Przygoń i Pod Leszczyną w Ciężkowicach, - Rudna Góra, - Zalewiska pogórnicze w kompleksie leśnym Podłęże, - Zalew Łęg, - Stawy Belnik, - Zalew Sosina, - Góra Grodzisko, - Góra Korzeniec, - Hałdy pogórnicze w Dąbrowie Narodowej Szczotkach, - Zwał Wapniówka w Szczakowej, - Niecka Wilkoszyńska. 150

152 Rysunek 24. Istniejące obszary chronione i obszary proponowane do objęcia ochroną na terenie miasta Jaworzna (Tokarska Guzik B. i in., 2011) 151

153 4. OPIS ISTNIEJĄCYCH W SĄSIEDZTWIE LUB W BEZPOŚREDNIM ZASIĘGU ODDZIAŁYWANIA PLANOWANEGO PRZEDSIĘWZIĘCIA ZABYTKÓW CHRONIONYCH NA PODSTAWIE PRZEPISÓW O OCHRONIE ZABYTKÓW I OPIECE NAD ZABYTKAMI Na terenie gminy Jaworzno, zgodnie z rejestrem zabytków Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Katowicach, występują 4 obiekty. Ich wykaz zamieszczono w tabeli 4.1. Tabela 4.1. Wykaz zabytków na terenie gminy Jaworzno L.p. adres Nazwa obiektu Nr w rejestrze 1 Jaworzno ulica Sądowa 8 Nie istnieje przewidziany do skreślenia z rejestru 2 Jaworzno Miasto poza obszarem 3 Jaworzno Ciężkowice ulica księdza Mroczka 143 poza obszarem 4 Jaworzno Szczakowa ulica Jana III Sobieskiego 1 poza obszarem Zespół zabudowy Szybu "Antoni" z początku XIX wieku: szyb wieża wyciągowa sąsiadujący budynek parterowy Granice ochrony obejmują teren w ramach ogrodzenia, ulicy Białej, Sądowej i Narutowicza Grodzisko kultury łużyckiej, leżące na południowy wschód od miasta na górze zwanej Grodzisko Budynek dawnej rzeźni z końca XVIII wieku wzniesiony w stylu neorenesansu o uproszczonych formach Granice ochrony obejmują budynek wraz z otoczeniem Budynek kościoła parafialnego pod wezwaniem Świętej Elżbiety Węgierskiej, wybudowany w latach w stylu neogotyckim, oraz jego najbliższe otoczenie z drzewostanem i murowane ogrodzenie. Wpis do rejestru zabytków obejmuje budynek kościoła oraz jego najbliższe otoczenie w ramach murowanego ogrodzenia A/1583/95 Kr 67/ C/840/ A/1415/ A/218/07 30 XI 2007 Trzy obiekty, oznaczone numerami 2 4, znajdują się poza projektowanym obszarem złoża Jan Kanty 1. Jeden z nich oznaczony numerem 1, zlokalizowany w centrum dzielnicy Góra Piasku, znalazłby się w granicach obszaru złoża, jednakże obiekt ten nie istnieje i został przewidziany do skreślenia z rejestru. Wobec takiej sytuacji cały projektowany obszar jest pozbawiony zabytków chronionych na podstawie przepisów o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. 152

154 5. OPIS PRZEWIDYWANYCH SKUTKÓW DLA ŚRODOWISKA W PRZYPADKU NIEPODEJMOWANIA PRZEDSIĘWZIĘCIA Zaniechanie budowy nowego Zakładu Górniczego nie zmieni w znaczący sposób obecnego stanu środowiska naturalnego. Będzie przede wszystkim równoznaczne z brakiem wielu oddziaływań. Wśród nich najistotniejsze dotyczą deformacji terenu, a pośrednio zagrożenia związanego z naruszeniem struktury gleb, lasów i konstrukcji niektórych obiektów powierzchniowych. Realizacja inwestycji może się także wiązać z emisją zanieczyszczeń do środowiska. Zakład górniczy po zlikwidowanej kopalni Jan Kanty" jest jednak obecnie niezagospodarowany i ulega degradacji. Bardzo ważnym elementem, który przemawia za realizacją inwestycji jest tzw. czynnik społeczny. Bardzo często społeczności lokalne nie zgadzają się na budowę nowych obiektów, które mogą znacząco oddziaływać na środowisko, a do takich zalicza się kopalnia podziemna W tym przypadku spodziewane są jednak reakcje pozytywne. Zlikwidowana KWK Jan Kanty" funkcjonowała na terenie miasta i gminy wiele lat. W tym okresie zyskiwała przychylność społeczności lokalnej dzięki możliwości podjęcia pracy w kopalni i usługach około górniczych oraz dzięki prowadzonej przez kopalnię działalności kulturalnej, sportowej i oświatowej. Zapotrzebowanie na węgiel, jak również prognozy tego zapotrzebowania na lata przyszłe, wskazują z dużym prawdopodobieństwem, że cała inwestycja ma szansę rozwoju w perspektywie 30 lat. W przypadku zaniechania budowy projektowanego Zakładu, problem migracji zarobkowej młodego pokolenia oraz zubożenie społeczeństwa znacznie się nasilą. 153

155 6. OPIS ANALIZOWANYCH WARIANTÓW PLANOWANEGO PRZEDSIĘWZIĘCIA, W TYM WARIANTU PROPONOWANEGO PRZEZ WNIOSKODAWCĘ ORAZ RACJONALNEGO WARIANTU ALTERNATYWNEGO, WARIANTU NAJKORZYSTNIEJSZEGO DLA ŚRODOWISKA, WRAZ Z UZASADNIENIEM ICH WYBORU 6.1. Wariant proponowany przez wnioskodawcę Wariant podstawowy, utożsamiany w niniejszym opracowaniu z wariantem proponowanym przez Wnioskodawcę został szczegółowo scharakteryzowany w rozdziale 2. Wariant podstawowy polega na uruchomieniu wydobycia węgla kamiennego z pokładu 510, dla którego zasoby bilansowe obliczone w nowej dokumentacji według stanu na r. wynoszą tys. ton, a operatywne tys. ton (tab. 2.6.). Etap eksploatacji realizowany przez kopalnię Jan Kanty 1, uwzględniający wydobycie na poziomie t/dobę, będzie twał ok. 30 lat. Przy racjonalnej gospodarce złożem może on wydłużyć się o kilka lat. Cały proces inwestycyjny z etapem budowy i likwidacji zakładu górniczego wydłuży się co najmniej o dekadę. W tym czasie zatrudnienie w samej kopalni oraz w sektorze okołogórniczym znajdzie kilkaset osób. W obecnej sytuacji rynku pracy, który odnotowuje wysoki procent osób bezrobotnych w wieku produkcyjnym, duży zakład może być szansą ekonomiczną nie tylko dla społeczności lokalnej, ale także może odegrać poważną rolę w skali regionu. Na podstawie rozpoznania rynku węgla kamiennego, przeprowadzonego przez Wnioskodawcę, nie przewiduje się zagrożenia związanego ze sprzedażą kopaliny. Popyt na węgiel, przede wszystkim ze strony Południowego Koncernu Energetycznego, gwarantuje zbyt na rynku lokalnym. Bliska lokalizacja głównego odbiorcy obniży nakłady finansowe na transport węgla, co przełoży się na większe zyski kopalni, a tym samym jej pracowników i gminy. Proponowany przez Wnioskodawcę wariant zakłada wykorzystanie istniejącej infrastruktury (rozdz , ), pozostałej po kopalni Jan Kanty przede wszystkim powierzchniowej, ale także częściowo podziemnej po określeniu jej stanu technicznego. Niezbędne zabiegi techniczne zostaną przeprowadzone w celu adaptacji niszczejących w tej chwili obiektów, głównie budynków i szybów. W ramach projektowanej eksploatacji przewiduje się stosowanie w obrębie złoża Jan Kanty 1 systemu ścianowego z mieszaną likwidacją wyrobisk z zawałem oraz, w przewadze, z podsadzką hydrauliczną bądź suchą. Taki sposób likwidacji wyrobisk został przyjęty już na etapie procesu uzyskiwania koncesji, po wykonaniu symulacji osiadań powierzchni terenu wykonanej z zastosowaniem różnych wariantów prowadzenia stropu. Wybrano wariant kompromisowy satysfakcjonujący zarówno ze względów ekonomicznych Inwestora, jak też z uwagi na deformacje 154

156 terenu. Te ostatnie (opisane w rozdziale ) będą się koncentrowały w większości pod terenami rolnymi i leśnymi. Część eksploatacji prowadzona będzie pod terenami zabudowanymi w większości zabudową jednorodzinną. W przypadku powstania szkód górniczych, Inwestor zobowiązany jest prawnie do naprawy lub usunięcia powstałych uciążliwości. W celu zminimalizowania wpływu eksploatacji na obiekty powierzchniowe, wyznaczono filary ochronne dla obiektów strategicznych rejonu (rozdz ). W projektowanej eksploatacji wyznaczono także obiekty wymagające szczególnej ochrony (rozdz ). Na uwagę zasługuje fakt, że zrezygnowano z planowanej początkowo eksploatacji pokładów płytkich 324/1, 324/3 oraz 409, jako mających potencjalnie największy wpływ na osiadanie. Kopalnia Jan Kanty 1 nie będzie posiadała składowiska odpadów górniczych (rozdz ). Z założenia ma być zakładem bezodpadowym. Odpady górnicze, pochodzące z robót przygotowawczych, przebierki stropu i spągu będą w pierwszym rzędzie, wykorzystywane na dole kopalni do podsadzki suchej (i/lub hydraulicznej) o najwyższej ściśliwości. Poza wykorzystaniem do tego celu materiału własnego kopalni planuje się także uzupełnianie go o odpady elektrowniane. Wydobyte na powierzchnię odpady grubo uziarnione, o najmniejszej możliwej zawartości węgla, będą zbywane jako kruszywo. Możliwość wykorzystania odpadów górniczych jako kruszywa będzie wymagać przeprowadzenia procedury uzyskania odpowiednich certyfikatów i aprobat (zgodnie z ustawą o odpadach). Skuteczność takiego podejścia do odpadów, potwierdza efektywne postępowanie z odpadami kopalni Sobieski, eksploatującej sąsiadujące pole górnicze. Sobieski wdraża aktualnie program kopalnia bezodpadowa wykorzystując powstające odpady jako materiał do budownictwa drogowego. Węgiel z kopalni Jan Kanty 1 będzie poddawany jedynie procesowi przesiewania w celu uzyskania sortymentów handlowych. Przesiewanie jest procesem bezodpadowym. Jeżeli w trakcie eksploatacji przewidywana jakość węgla nie zostanie uzyskana (np. z powodu innych warunków geologicznych) i zaistnieje konieczność prowadzenia procesu wzbogacania węgla węgiel będzie w całości kierowany do wzbogacania w firmie zewnętrznej. Całkowita ilość odpadów innych niż odpady górnicze zamknie się w ilości ok. 10 ton/rok. Wszystkie odpady będą przekazywane, na podstawie zawartych umów na odbiór odpadów, wyspecjalizowanym firmom. Uciążliwości związane z aktywnością kopalni podziemnej będą przede wszystkim uwidaczniały się na powierzchni terenu w postaci emisji zanieczyszczeń do powietrza (rozdz , , ), wód (rozdz , ) i gleb (rozdz ), a także pogorszeniu środowiska akustycznego (rozdz. ) oraz deformacjach powierzchni (rozdz , , ). Zagrożenia towarzyszące samej eksploatacji, wynikające z warunków naturalnych złoża (rozdz ), będą monitorowne na bieżąco przez uprawnionych pracowników kopalni. W przypadku wzrostu 155

157 niebezpieczeństwa, pomimo profilaktyki i zachowania zasad BHP, postępowanie w poszczególnych sytuacjach będzie rozpatrywane indywidualnie. Zastosowana profilaktyka (rozdz. 10), działania monitujące (rozdz. 16) oraz nowoczesne rozwiązania technologiczne (rozdz. 11), będą skutecznie zmierzały do wyeliminowania lub największego możliwego ograniczenia spodziewanych zagrożeń. Podziemna eksploatacja kopalin zawsze będzie się wiązała z określonymi skutkami w otoczeniu. Jednakże opisane w niniejszym opracowaniu działania oraz pozytywny stosunek Inwestora do współpracy z gminą w zakresie ustalenia dodatkowej profilaktyki, monitoringu lub zasad bezpieczeństwa i ochrony mogą przyczynić się do powstania inwestycji korzystnej nie tylko dla samej gminy, ale także dla całego regionu Racjonalny wariant alternatywny Racjonalny wariant alternatywny przedsięwzięcia, biorąc pod uwagę uwarunkowania prawne, ekonomiczne i techniczne, jest stosunkowo trudny do wskazania. Wydaje się on możliwy do zrealizowania wyłącznie w przypadku, kiedy na złoże Jan Kanty 1 spojrzymy z perspektywy obszarów sąsiednich. Obecnie jedyną czynną kopalnią w sąsiedztwie jest położona na północy KWK Kazimierz Juliusz. Wiele doniesień medialnych wskazuje na szybkie wyczerpywanie się zasobów, tej ostatniej w Zagłębiu Dąbrowskim, kopalni. Według realnych szacunków będzie ona funkcjonować najdłużej do roku, i to przy zmniejszającym się zatrudnieniu ( Podjęte przez kopalnię działania, zmierzające do rozpoznania warunków zalegania węgla w swoim polu rezerwowym początkowo dały pozytywne i obiecujące rezultaty, które jednak szybko przyniosły negatywne wyniki. Wiercenia pokazały, że miąższość złoża jest mniejsza niż przypuszczano, jakość węgla gorsza, a warunki tektoniczne złe ( Kopalnia musi więc opracować inny wariant, który pozwoli jej na utrzymanie się na rynku wydobywczym. Alternatywą zarówno dla kopalni Kazimierz Juliusz jak też dla Spółki Węglowej Jaworzno (Inwestora ubiegającego się o koncesję na eksploatację ze złoża Jan Kanty 1 ) byłoby nawiązanie współpracy. W takim wariancie dostęp do złoża Jan Kanty 1 byłby możliwy od strony kopalni Kazimierz Juliusz chodnikiem, nie dłuższym niż kilka kilometrów. Od strony technicznej i inżynieryjnej jest to rozwiązanie wykonalne i z pewnością łatwiejsze, niż budowanie nowej kopalni. Dużym atutem kopalni Kazimierz Juliusz jest posiadanie sprawnej infastruktury, która mogłaby być wykorzystana do wydobycia i przeróbki węgla wyeksploatowanego w złożu Jan Kanty 1 (dotyczy to np. podszybia, szybów wydobywczych, zakładu przeróbczego i bocznic kolejowych). 156

158 Na bardziej szczegółowy opis rozwiązań technicznych połączenia obu obszarów należy jednak poczekać do czasu ewentualnych umów o współpracy, a przede wszystkim uzyskania koncescji przez Inwestora. Proponowany wariant alternatywny wiąże się ze znacznie mniejszymi wpływami na otoczenie wynikającymi z eksploatacji. Ze względu na brak nowej inwestycji powierzchniowej całkowitej eliminacji ulegną zanieczyszczenia emitowane do powietrza, wody i gleb oraz hałas. Jedynym spodziewanym zagrożeniem będą deformacje powierzchni terenu, głównie w postaci osiadań. Powyższe rozwiązanie ma także wymiar ekonomiczny i społeczny pojawia się bowiem możliwość odzyskania nie tylko obecnych miejsc pracy, ale utworzenia nowych w perspektywie kilkudziesięciu lat, co daje stabilność finansową społeczności w skali regionu Wariant najkorzystniejszy dla środowiska Działalność górnicza, przede wszystkim podziemna, zawsze wpływa na otoczenie głównie na środowisko przyrodnicze. Obecnie narzucone prawnie normy emisji wielu substancji sprawiają, że negatywne skutki eksploatacji mogą być skutecznie niwelowane. Eksploatację złoża węgla kamiennego Jan Kanty 1 zaprojektowano w sposób najkorzystniejszy dla środowiska z maksymalnym ograniczeniem wszelkich zagrożeń, których jednak nie można całkowicie wyeliminować. Wariantem najkorzystniejszym dla środowiska rozpatrywanego jako epigeosfera (składająca się z komponentów, jak: budowa geologiczna, rzeźba, klimat, stosunki wodne, gleba, szata roślinna i świat zwierzęcy) mogłoby być tylko niepodejmowanie inwestycji. Należy przy tym pamiętać, że według niektórych poglądów, elementem środowiska przyrodniczego jest także człowiek. Wtedy przy rozpatrywaniu wariantu najkorzystniejszego (dla środowiska tak pojętego) należy uwzględnić także potrzeby ludzi społeczne, ekonomiczne, zaspokojenie bezpieczeństwa i stabilności. W takim ujęciu najkorzystniejsze byłoby przyjęcie wariantu proponowanego przez Wnioskodawcę. 157

159 7. OKREŚLENIE PRZEWIDYWANEGO ODDZIAŁYWANIA NA ŚRODOWISKO ANALIZOWANYCH WARIANTÓW, W TYM RÓWNIEŻ W PRZYPADKU WYSTĄPIENIA POWAŻNEJ AWARII PRZEMYSŁOWEJ, A TAKŻE MOŻLIWEGO TRANSGRANICZNEGO ODDZIAŁYWANIA NA ŚRODOWISKO 7.1. Przewidywane oddziaływanie na środowisko analizowanych wariantów w czasie normalnej eksploatacji W czasie normalnej eksploatacji (oraz budowy i likwidacji) planowana inwestycja realizowana w wariancie podstawowym, tj. proponowanym przez Wnioskodawcę (rozdz. 6.1.) na etapie będzie oddziaływała na następujące elementy środowiska przyrodniczego: - morfologię terenu (powierzchnię ziemi) opisaną w rozdz , w sposób przedstawiony w rozdz , , , , - gleby opisane w rozdz , , w sposób przedstawiony w rozdz , , , , - klimat opisany w rozdz , w sposób przedstawiony w rozdz. 8.5., - hydrografię i hydrogeologię opisane w rozdz , , , w sposób przedstawiony w rozdz , , , 8.2., - powietrze opisane w rozdz ,w sposób przedstawiony w rozdz , , , - krajobraz w sposób przedstawiony w rozdz , 8.5., - środowisko akustyczne opisane w rozdz , w sposób przedstawiony w rozdz , , , - ludzi, rośliny, zwierzęta, siedliska przyrodnicze i obiekty o szczególnych wartościach przyrodniczych (objęte ochroną na podstawie ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody) opisane w rozdz , 3.2., w sposób przedstawiony w rozdz , , 8.1., - zabytki, dobra materialne i krajobraz kulturowy opisane w rozdz. 4., 8.6., w sposób przedstawiony w rozdz W wariancie alternatywnym (rozdz. 6.2.), zakładającym wykorzystanie infrastruktury kopalni Kazimierz Juliusz, zakład górniczy i przeróbczy oraz zaplecze techniczne byłyby zlokalizowane poza obszarem projektowanego złoża. Z uwagi na to, w czasie normalnej eksploatacji (oraz budowy i likwidacji) planowana inwestycja na obszrze złoża Jan Kanty 1, będzie miała oddziaływania ograniczone do deformacji terenu, przejawiających się głównie osiadaniami. Przypuszczalnie będą one miały rozkład zbliżony do opisanego w rozdziale

160 W przypadku podjęcia decyzji o realizacji wariantu alternatywnego, konieczne będzie wykonanie ponownej oceny oddziaływania przedsięwzięcia na środowisko, w której nowa inwestycja będzie miała charakter wariantu proponowanego przez wnioskodawcę. W proponowanym wariancie najkorzystniejszym dla środowiska (rozdz. 6.3.) nie wystąpią żadne oddziaływania Analiza potencjalnych sytuacji awaryjnych wystąpienie poważnej awarii przemysłowej Ustawa Prawo ochrony środowiska, przyjmując wytyczne zawarte w dyrektywach Unii Europejskiej, podaje w art. 3 pkt 23 następującą definicję poważnej awarii:... poważna awaria jest to zdarzenie, w szczególności emisja, pożar lub ekspolozja, powstała w trakcie procesu przemysłowego, magazynowania łub transportu, w których występuje jedna lub więcej niebezpiecznych substancji, prowadząca do natychmiastowego powstania zagrożenia życia lub zdrowia ludzi lub środowiska lub powstania takiego zagrożenia z opóźnieniem. Zgodnie z przepisami dotyczącymi zasad postępowania i obowiązków jednostek organizacyjnych w przypadku wystąpienia poważnych awarii, likwidacja jej skutków należy do podmiotów korzystających ze środow iska. W czasie wykonywania prac związanych z budową kopalni (wykonaniem infrastruktury powierzchniowej, odbudową szybów, adaptacją i modernizacją obiektów istniejących) oraz etapem jej funkcjonowania mogą wystąpić następujące awarie: - rozszczelnienie (awaria) zbiorników samochodowych i lokomotywowych oraz wyciek paliwa, skażenie środowiska olejami i smarami, - wybuch i pożar zbiorników stacji paliw, - awaria rurociągów odprowadzających wodę wypompowywaną z szybów. Teren zakładu górniczego Jan Kanty 1 będzie ogrodzony i chroniony przez całą dobę, co uniemożliwi wstęp na jego teren osobom postronnym. Na przedmiotowym terenie zostaną zainstalowane hydranty przeciwpożarowe, zgodnie z wymogami wynikającymi z odpowiednich przepisów przeciwpożarowych. Podstawą ograniczenia możliwości występowania nadzwyczajnych zagrożeń środowiska jest ich prewencja. Wszystkie tereny utwardzone powinny być zabezpieczone krawężnikami zabezpieczającymi tereny przyległe przed przedostaniem się zanieczyszczeń do gleby i gruntu. Pojemność oraz konstrukcja piaskownika oraz separatora koalescencyjnego odbierającego 159

161 zanieczyszczone wody opadowe powinna być taka, aby mógł ona przyjąć dodatkową dwukrotną ilość zanieczyszczeń. W zakresie ochrony przed wybuchem lub pożarem stacji paliw zostaną wykonane wszystkie zabezpieczenia wymagane w Rozporządzeniu Ministra Gospodarki Ministra dnia 21 listopada 2005r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać bazy i stacje paliw płynnych, rurociągi przesyłowe dalekosiężne służące do transportu ropy naftowej i produktów naftowych i ich usytuowanie Dz.U. Nr 243, poz Zostaną opracowane procedury określające sposoby łączności i postępowania w sytuacji wystąpienia nadzwyczajnych zagrożeń środowiska. Dotyczy to zarówno systemu powiadamiania pracowników i stosownych służb o zaistniałej sytuacji awaryjnej oraz sposobu podjęcia działań zabezpieczających miejsce zdarzenia Możliwość transgranicznego oddziaływania na środowisko W czasie wykonywania prac związanych z odtworzeniem kopalni, prowadzoną przez nią eksploatacją oraz końcową likwidacją, ze względu na odległość od granic państwa znacznie przekraczającą zasięg największego ponadnormatywnego oddziaływania, nie występuje konieczność rozważania oddziaływania transgranicznego. 160

162 8. UZASADNIENIE PROPONOWANEGO PRZEZ WNIOSKODAWCĘ WARIANTU, ZE WSKAZANIEM JEGO ODDZIAŁYWANIA NA ŚRODOWISKO Wydobycie węgla kamiennego pociąga za sobą wielokierunkowe przeobrażenia powierzchni obszaru górniczego. Działalność polegająca na podziemnej eksploatacji wpływa na infrastrukturę komunalną, budynki, sieci wodociągowe, cieplne i elektryczne oraz na elementy środowiska przyrodniczego na powierzchni. Dzisiejsze górnictwo odbiega znacznie od powszechnie utartego wizerunku. Zakłady górnicze, zobowiązane do przestrzegania rygorystycznych przepisów o ochronie otaczającego środowiska, wykorzystują nowoczene technologie do maksymalnego ograniczenia ingerencji w otoczenie. W sytuacjach, w których wpływ eksploatacji na powierzchnię terenu oraz znajdujące się na niej elementy jest nieunikniony, zgodnie z obowiązującymi przepisami, przedsiębiorca jest zobowiązany do usunięcia wszelkich powstałych szkód lub ich naprawy. Proponowany przez Wnioskodawcę wariant, szczegółowo opisany w rozdziale 2. i 6.1., został opracowany z uwzględnieniem zasad zrównoważonej eksploatacji i racjonalnej gospodarki złożem oraz z zastosowaniem m. in. przepisów ochrony środowiska, ochrony obiektów budowlanych, BHP. Opisywane już wcześniej (rozdz. 2. i 6.1.) argumenty, przemawiające za podjęciem realizacji inwestycji w wariancie proponowanym przez Wnioskodawcę to m.in.: - szansa ekonomiczna dla społeczności w skali nie tylko lokalnej, ale także regionu, w perspektywie ok. 30 lat, - gwarancja zbytu węgla kamiennego na rynku lokalnym, co oznacza obniżenie nakładów na transport, a to z kolei przełoży się na większe zyski kopalni, a tym samym jej pracowników i gminy, - wykorzystanie istniejącej infrastruktury, pozostałej po kopalni Jan Kanty (powierzchniowej i częściowo podziemnej) adaptacja niszczejących w tej chwili obiektów, głównie budynków i szybów, - ograniczenie wpływów eksploatacji na powierzchnię terenu poprzez: rezygnację z planowanej początkowo eksploatacji pokładów płytkich (324/1, 324/3 oraz 409), wyznaczenie filarów ochronnych dla obiektów strategicznych rejonu, wyznaczenie obiektów wymagających szczególnej ochrony, wprowadzenie systemu ścianowego z mieszaną likwidacją wyrobisk (z zawałem oraz, w przewadze, z podsadzką hydrauliczną bądź suchą), zaprojektowanie eksploatacji tak, aby największe deformacje koncentrowały się w większości pod terenami rolnymi i leśnymi, a tylko część eksploatacji prowadzona będzie pod terenami 161

163 zabudowanymi. W przypadku powstania szkód górniczych, Inwestor zobowiązany jest prawnie do naprawy lub usunięcia powstałych uciążliwości, - brak składowiska odpadów górniczych powstające odpady górnicze będą wykorzystywane na dole kopalni do podsadzki suchej (i/lub hydraulicznej), a wydobyte na powierzchnię odpady grubo uziarnione (o najmniejszej możliwej zawartości węgla), będą zbywane jako kruszywo do budownictwa drogowego, - poddawanie węgla jedynie procesowi przesiewania w celu uzyskania sortymentów handlowych. Przesiewanie jest procesem bezodpadowym, - profilaktyka monitoring emitowanych zanieczyszczeń oraz możliwych zagrożeń. W miarę starania się o uzyskanie koncesji na eksploatację wzrosła świadomość Inwestora w zakresie procesów związanych z planowaną inwestycją. Projektowane działania, opisane w niniejszym opracowaniu, oraz pozytywny stosunek Inwestora do współpracy z gminą w zakresie ustalenia dodatkowej profilaktyki, monitoringu lub zasad bezpieczeństwa i ochrony, mogą przyczynić się w perspektywie wieloletniej do powstania inwestycji korzystnej nie tylko dla samej gminy, ale także dla całego regionu Oddziaływanie na ludzi, rośliny, zwierzęta, grzyby i siedliska przyrodnicze Oddziaływanie planowanej inwestycji na szatę roślinną i świat zwierzęcy na etapie budowy w wariancie proponowanym przez Wnioskodawcę, zostało opisane w rozdziale oraz Analizując oddziaływanie planowanej inwestycji na ludzi należy wziąć pod uwagę zarówno pracowników kopalni jak również ludność zamieszkałą na terenach objętych wpływami planowanej eksploatacji. Oddziaływanie na pracowników będzie minimalizowane poprzez stosowanie, zgodnie z Kodeksem Pracy i przepisami BHP, ochrony osobistej. Oddziaływanie na mieszkańców terenów objętych wpływami eksploatacji będzie minimalizowane przede wszystkim przez stosowanie właściwych działań prewencyjnych oraz kompensację przyrodniczą negatywnych oddziaływań na środowisko. Pośrednie oddziaływanie planowanej inwestycji na zdrowie ludzi będzie dotyczyć osób, które zamieszkują tereny jej oddziaływania. Związane ono będzie z drganiami gruntu, w wyniku czego mieszkańcy mogą odczuwać dyskomfort. Ponadto, drobnym uszkodzeniom mogą ulec obiekty budowlane, co naraża na dodatkowe koszty związne z niezaplanowanymi remontami. Jednakże poniesione nakłady finansowe będą refundowane przez zakład górniczy. Z ekonomicznego punktu widzenia inwestcja ta przyczyni się również do stworzenia nowych stanowisk pracy, dzięki czemu wiele osób znajdzie zatrudnienie, co poprawi warunki życia młodego pokolenia mieszkańców Jaworzna. 162

164 Ewentualne deformacje terenu mogą spowodować ograniczenie zabudowy na tym obszarze. Eksploatacja górnicza może wyrządzić szkody w środowisku związane nie tylko z odkształcaniem terenu, ale także zmianą stosunków wodnych zarówno na powierzchni jak i w górotworze. W konsekwencji niewykluczone jest powstanie nowych podtopień, czy zalewisk. Inwestycja spowoduje wzrost ruchu kolowego wokół zakładu. W przypadku przekroczenia dopuszczalnego poziomu dźwięku w środowisku zostaną zastosowane środki prewencyjne w postaci ekranów dżwiękochłonnych. Bezpośrednie otoczenie miejsca lokalizacji kopalni to tereny przemysłowe i kolejowe. Zwierzęta wolno żyjące unikają obszarów przemysłowych, ponieważ nie ma tam łatwodostępnej żywności, z czego wynika, że ich obecność na terenie projektowanego przedsięwzięcia może być przypadkowa i będzie związana z ich migracją. Eksploatacja górnicza może spowodować pośrednie oddziaływania na siedliska występujących tu gatunków fauny. Osuszenie lub podtopienie w/w siedlisk może spowodować zmiany stanowisk gatunków. Wahania gospodarki wodnej ekosystemów, na terenach antropogenicznych przyczyniaja się w pewnym stopniu do całkowitego lokalnego zaniku potencjalnych siedlisk gatunków lub wręcz przeciwnie do powstania nowych Oddziaływanie na wodę Oddziaływanie planowanego przedsięwzięcia na środowisko wodne, w wariancie proponowanym przez Wnioskodawcę, zostało szczegółowo opisane w rozdziałach: , , Północna granica projektowanego obszaru znajduje się w zasięgu dolin rzek: Biała Przemsza i Kozi Bród. Deformacje powierzchni terenu wywołane prowadzoną eksploatacją nie będą obejmowały tego rejonu. Prowadzona eksploatacja nie obejmie swym zasięgiem wspomnianych cieków powierzchniowych. Nie przewiduje się zatem powstania zagrożenia powodziowego na skutek eksploatacji górniczej. Nie zmieni się w sposób istotny dotychczasowa jakość wód potoku Kozi Bród. Spodziewana jakość odprowadzanych wód kopalnianych charakteryzuje się niską mineralizacją, co może spowodować poprawę jakości wód Koziego Brodu. Część wydobywanych wód może zostać wykorzystana dla potrzeb podsadzki hydraulicznej lub zabezpieczeń przeciwpożarowych. Należy uwzględnić możliwość zmian hydrograficznych o charakterze lokalnym, które mogą przejawać się w osuszeniu terenu lub miejscowym tworzeniu się terenów podmokłych i zalewisk. Zmiany tego typu zachodzą w sposób dynamiczny, a uzależnione są od przebiegu eksploatacji górniczej w czasie i przestrzeni. 163

165 Proponowane rozwiązania gospodarki wodno ściekowej spowodują, iż w okresie eksploatacji zakładu górniczego Jan Kanty 1, nie powstaną zagrożenia dla środowiska wodnego i powierzchni ziemi. Gospodarka wodno ściekowa zostanie rozwiązana prawidłowo w aspekcie ochrony środowiska, dzięki czemu eksploatacja obiektów nie będzie stanowić zagrożenia dla wód podziemnych i gruntowych ani dla cieków powierzchniowych Oddziaływanie na powietrze Oddziaływanie na powietrze planowanego przedsięwzięcia, tj. wariantu proponowanego przez Wnioskodawcę, występujące na etapie budowy, eksploatacji i likwidacji, zostało szczegółowo opisane w rozdziałach: , , Oddziaływanie na powierzchnię ziemi Oddziaływanie na powierzchnię ziemi (w zakresie deformacji powierzchni, gleb oraz rekultywacji) planowanego przedsięwzięcia, tj. wariantu proponowanego przez Wnioskodawcę, występujące na etapie budowy, eksploatacji i likwidacji, zostało szczegółowo opisane w rozdziałach: , , Oddziaływanie na klimat i krajobraz Oddziaływanie na krajobraz planowanego przedsięwzięcia, tj. wariantu proponowanego przez Wnioskodawcę, mogące wystąpić na etapie budowy, zostało opisane w rozdziale Planowana inwestycja spowoduje zmianę istniejącego krajobrazu, ale tylko w zasięgu terenu wyznaczonego pod budowę zakładu górniczego. Zdewastowany teren, pozostawiony po byłej kopalni Jan Kanty, zostanie ponownie zagospodarowany. Powstanie nowoczesny obiekt o przeznaczeniu przemysłowym. Przekształcenie krajobrazu będzie miało więc charakter lokalny i industrialny. W szerszej skali mogą pojawić się deformacje powierzchni terenu wywołane głównie osiadaniami. Zmianie może ulec morfologia terenu, jednak zgodnie z założeniami (rozdz ) zjawisko to będzie dotyczyło głównnie terenów leśnych i słabo zurbanizowanych. Projektowane przedsięwzięcie nie będzie miało wpływu na klimat otoczenia. 164

166 8.6. Oddziaływanie na dobra materialne, zabytki i krajobraz kulturowy Na dobra materialne będą miały wpływ przede wszystkim przekształcenia powierzchni terenu, wynikające z podziemnej eksploatacji. Przewidywane osiadania terenu uwidocznią się przede wszystkim w zachodniej części projektowanego obszaru Jan Kanty 1, przy czym centralne części powstałych niecek będą zlokalizowane na terenach leśnych. Jednakże w zasięgu wpływów eksploatacji znajdą się następujące obiekty na powierzchni: - droga krajowa DK 79 wpływy I III kategorii, - drogi lokalne (ul. Szczakowska, Wiejska, Cegielniana, Św. Wojciecha, i inne) wpływy I III kategorii, - sieć infrastruktury wodociągowej MPWiK Jaworzno wpływy I III kategorii, - kolektor miasta Jaworzna wpływy I III kategorii. W okresie przed przystąpieniem do eksploatacji w rejonach gdzie będzie ona planowana zostanie przeprowadzona szczegółowa inwentaryzacja wszystkich obiektów, a obiekty o odporności niższej o dwie kategorie od prognozowanych zostaną zabezpieczone w ramach profilaktyki prowadzonej przez przedsiębiorcę górniczego. Wpływy nie obejmą swym zasięgiem terenów przemysłowych, minimalne wpływy będą ujawniały się na północ od ulicy Martyniaków, a głównie ujawniały się będą w terenie leśnym i niezabudowanym. Terenami mieszkaniowymi objętymi zasięgiem wpływów będzie zabudowa wielorodzinna Osiedla Podłęże. Część planowanej eksploatacji obejmie tereny osiedla Gigant oraz peryferyjne części osiedla Stałe i dzielnicy Chropaczówka. Pogłębiająca się w tym rejonie niecka obniżeniowa obejmie przede wszystkim tereny leśne, rolne i nieużytków. Z uwagi na sprzyjające ukształtowanie terenu nie przewiduje się powstania w tym rejonie zalewisk czy terenów podmokłych. Teren w zasięgu wpływów jest uzbrojony w sieci: wodociągową energetyczną i gazową. Sieć gazowa jest zabezpieczona na wpływy eksploatacji górniczej. Linie energetyczne 110 i 220 kv są zabezpieczone na wpływy projektowanej eksploatacji. W celu zminimalizowania wpływów eksploatacja będzie prowadzona wyłącznie w głęboko zalegającym pokładzie 510. Dodatkowa profilaktyka górniczo budowlana mająca na celu zminimalizowanie skutków wpływu eksploatacji na powierzchnię terenu będzie polegać na: - wyeksploatowane chodniki zabezpieczane będą podsadzką płynną, - kontroli prawidłowości wykonywania robót górniczych zgodnie z projektem technicznym eksploatacji ścian, 165

167 - stosowanie zabezpieczeń dla wszystkich nowo realizowanych obiektów kubaturowych i infrastruktury technicznej na przewidywane kategorie deformacji terenu, - stosowanie doraźnych zabezpieczeń (kotwień) obiektów kubaturowych przed ujawnieniem się niszczących wpływów eksploatacji górniczej, - prowadzenie pomiarów geodezyjnych na liniach obserwacyjnych zmierzające do określenia zagrożenia powstaniem terenów bezodpływowych, zalewisk czy terenów podmokłych. Dla części planowanej eksploatacji zlokalizowanej w pobliżu osiedli mieszkaniowych Podłęże i Stałe oraz na terenach przylegających do Elektrowni Jaworzno prowadzona będzie eksploatacja z zastosowaniem podsadzki hydraulicznej. Tam system eksploatacji zminimalizuje do minimum niekorzystne wpływy na powierzchnię i spowoduje maksymalną ochronę obiektów na powierzchni. Przyjęty w Planie Zagospodarowania Złoża plan eksploatacji zapewnia optymalizację efektów przy zachowaniu obowiązujących rygorów technicznych. Przedstawiona w latach kolejność eksploatacji poszczególnych partii złoża węgla zapewnia prawidłowe wykorzystanie zasobów złoża. Wymienione w rozdziale 4 zabytki, (w tym jeden nie istniejący przewidziany do skreślenia z rejestru), występujące w granicach gminy Jaworzno, są zlokalizowane poza projektowanym obszarem. W związku z tym planowana eksploatacja nie będzie miała na nie żadnego wpływu Wzajemne oddziaływanie pomiędzy w/w elementami Jednym z głównych działań współczesnego górnictwa zmierzającym do realizacji idei zrównoważonego rozwoju jest ograniczenie negatywnych dla środowiska naturalnego skutków aktywności kopalń. Dotyczy to nie tylko polityki zmniejszania emisji zanieczyszczeń do powietrza, wód, gleb, ale także przywracania terenom przekształconym w wyniku działalności górniczej ich funkcjonalności i wartości biologicznych, gospodarczych, społecznych, estetycznych. Podstawowym celem, jaki ma do spełnienia rekultywacja na terenach zdegradowanych w wyniku eksploatacji górniczej jest przede wszystkim odtworzenie stanu zbliżonego do pierwotnego lub też stworzenie nowej jakości obiektu pozwalającej na prowadzenie działalności rolnej, leśnej lub innej społecznie użytecznej, a tym samym wyeliminowanie uciążliwości nieużytku dla otoczenia. Jednakże już na etapie eksploatacji można kontrolować wpływ poszczególnych czynników na otoczenie oraz prowadzić monitoring ich wzajemnego oddziaływania, a także podejmować zabiegi zmierzające do niwelowania tych wpływów. Często proponowane są więc działania uwzględniające potencjał przyrodniczy, rekreacyjny, dydaktyczny a nawet historyczny i kulturowy przedmiotowych terenów. Zauważono, że tereny 166

168 pogórnicze (wyrobiska, zapadliska, niecki osiadań, hałdy) są jedną z form sztucznego kształtowania powierzchni ziemi, elementem poeksploatacyjnego krajobrazu geologicznego (Nieć i in., 2003) łączącego w sobie różnorakie walory poznawcze i estetyczne a prawidłowo zagospodarowane (także w czasie trwania eksploatacji) i udostępnione służą ochronie dziedzictwa geologicznego i georóżnorodności, dokumentują historię górnictwa i rozwój techniki górniczej, a także tworzą nowe wartości środowiska. Nie zawsze eksploatacja musi prowadzić do degradacji walorów przyrodniczych otoczenia. Klasycznym przykładem korzystnego wpływu działalności górniczej na powierzchnię terenu jest zespół przyrodniczo krajobrazowy Żabie Doły obszar na pograniczu Piekar Śląskich i Bytomia, gdzie pierwotny krajobraz został niemal całkowicie przekształcony przez człowieka. Eksploatowano tu rudy cynku i ołowiu oraz węgiel. Opuszczone wyrobiska górnicze często ulegały zawałom, a na powierzchni tworzyły się niecki, leje i zapadliska. W wyniku tych działań powstawały obszary podmokłe, zalewiska i stawy. Obecnie obszar stanowi ostoję dla wielu gatunków roślin, a przede wszystkim zwierząt. Na projektowanym obszarze Jan Kanty 1 wpływ szkodliwych czynników na otoczenie będzie maksymalnie ograniczany rzez zastosowanie nowoczesnych technologii, skutecznej profilaktyki oraz monitoringu. Pomimo tego niektórych wpływów nie uda się wykluczyć. Spośród nich największe znaczenie będą miały osiadania. Wyznaczone strefy maksymalnych osiadań koncentrują się jednak w terenie leśnym lub obejmującym nieużytki (rozdz , zał. 2), gdzie obniżenie rzędnej terenu może doprowadzić do powstania nowych cennych z przyrodniczego punktu widzenia terenów. Z uwagi na widoczny kierunek działalności miasta Jaworzna, nastawiony na szeroko rozumianą ochronę środowiska, powstanie takich nowych obszarów krajobrazowych może dać podstawę do utworzenia kolejnego obszaru prawnie chronionego. Odpowiednio zagospodarowane tereny działalności górniczej stanowią dla miasta szansę rozwoju, zwiększając ofertę przyrodniczą regionu i służąc jego promocji, mogą być także ważnym elementem geoedukacji. Ponadto niektóre miejsca na takich obszarach wykazują cechy unikalne, budzące zainteresowanie naukowe, przydatne do celów dydaktycznych, jak, odsłonięcia skalne, stanowiska obserwacyjne obiektów przyrody żywej, miejsca obfitujące w skamieniałości a nawet stanowiska archeologiczne. 167

169 9. OPIS METOD PROGNOZOWANIA ZASTOSOWANYCH PRZEZ WNIOSKODAWCĘ ORAZ OPIS PRZEWIDYWANYCH ZNACZĄCYCH ODDZIAŁYWAŃ PLANOWANEGO PRZEDSIĘWZIĘCIA NA ŚRODOWISKO, OBEJMUJĄCY BEZPOŚREDNIE, POŚREDNIE, WTÓRNE, SKUMULOWANE, KRÓTKO, ŚREDNIO I DŁUGOTERMINOWE, STAŁE I CHWILOWE ODDZIAŁYWANIA NA ŚRODOWISKO, WYNIKAJĄCE Z: ISTNIENIA PRZEDSIĘWZIĘCIA, WYKORZYSTANIA ZASOBÓW ŚRODOWISKA, EMISJI Opis metod prognozowania oddziaływań podano w rozdziałach: , , , Dane dotyczące tła odniesienia dla zanieczyszczeń podano w rozdziałach: , , , W tabeli 9.1. dokonano zestawienia przewidywanych znaczących oddziaływań planowanego przedsięwzięcia oraz ich skutków na środowisko wynikających z istnienia przedsięwzięcia oraz emisji, charakterystycznych dla etapu budowy, eksploatacji i likwidacji. Dla niektórych oddziaływań bardzo trudny jest do określenia czas ich trwania. Mogą one bowiem występować w różnym czasie jak np. przekształcenia gruntu, osiadania lub zjawiska hydrologiczne. Do oddziaływań skumulowanych należy przede wszystkim zaliczyć osiadania i zjawiska hydrologiczne, które nałożą się na podobne, związane z wcześniej prowadzoną już eksploatacją w rejonie przez kopalnię węgla Jan Kanty (wcześniej Komuna Paryska ). Oddziaływania wynikające z wykorzystania zasobów będą miały charakter nieodwracalny stały, bezpośredni. Tabela 9.1. Wykaz przewidywanych znaczących oddziaływań planowanego przedsięwzięcia oraz ich skutków na środowisko wynikających z istnienia przedsięwzięcia oraz emisji Czas trwania oddziaływania Rodzaj oddziaływania Czynność / działanie Rodzaj oddziaływania Skutki dla środowiska / sfery oddziaływań chwilowe krótkoterminowe średnioterminowe długoterminowe stałe pośrednie bezpośrednie wtórne skumulowane Praca ciężkiego sprzętu Wyciek szkodliwych substancji (paliwo, olej) Faza budowy wpw x x g 168

170 l r z g sp Wibracje i hałas pz dm z kk ka x x Emisja niezorganizowana zanieczyszczeń związanych ze spalaniem paliwa l r z g sp p g x x Budowa i przebudowa obiektów liniowych (drogi, infrastruktura uzbrojenia w media), powierzchniowych i kubaturowych (budynek maszyny wyciągowej klatkowej, dyrekcji, magazyny, wieże szybowe, zakład przeróbczy) Wykonanie podstawowych wyrobisk udostępniających oraz komór pomocniczych Funkcjonowanie pracowników Wykonanie wyrobisk korytarzowych, eksploatacyjnych Odpady inne niż wydobywcze (oleje, smary) Przekształcenie fizyczne gruntu Emisja niezorganizowana pyłów Hałas Odpady budowlane Odpady wydobywcze g x x pz kik g l r z g sp p g l r z g sp ka x x x x x kik x x kik x x Ścieki bytowe g x x Odpady socjalnobytowe Odpady wydobywcze Osiadanie terenu g x x Faza działalności (eksploatacji kopaliny) kik x x l r z g sp wpw wpd pz kik dm z kk g x x x x x x 169

171 Przekształcenia hydrologiczne (podtopienia, zalewiska, osuszenia gruntu) l r z g sp wpw pz kik dm z kk g x x x x x x Zmiana ekosystemów (flory, fauny, gleb) l r z g sp kik g x x Wstrząsy l r z g sp pz dm z kk x x Praca szybu ze stacją wentylatorów głównych, warsztat, budynek maszyny wyciągowej klatkowej Hałas l r z g sp ka x x Odstawa i transport urobku (w tym pionowy), praca przenośników taśmowych Hałas Emisja zorganizowana pyłów l r z g sp ka l r z g sp p g x x x x Przeróbka urobku Praca ciężkiego sprzętu (spycharka, ładowarka) na składach węgla Funkcjonowanie pracowników Emisja zorganizowana pyłów Wyciek szkodliwych substancji (paliwo, olej) Wibracje i hałas Emisja niezorganizowana zanieczyszczeń związanych ze spalaniem paliwa, emisja niezorganizowana pyłów l r z g sp p g g x x l r z g sp pz dm z kk ka l r z g sp p g Ścieki bytowe g x x Odpady socjalnobytowe x g x x x x x x x 170

172 Faza likwidacji Demontaż obiektów liniowych, powierzchniowych i kubaturowych Praca ciężkiego sprzętu Przekształcenie fizyczne gruntu Emisja niezorganizowana pyłów Hałas Odpady budowlane Wyciek szkodliwych substancji (paliwo, olej) Wibracje i hałas Emisja niezorganizowana zanieczyszczeń związanych ze spalaniem paliwa Odpady inne niż wydobywcze (oleje, smary) pz kik g x x x l r z g sp p x g l r z g sp ka x kik x x g x x l r z g sp pz dm z kk x ka l r z g sp p x g g x x x x x x Funkcjonowanie pracowników Ścieki bytowe g x x Odpady socjalnobytowe g x x 1 wynikających z istnienia przedsięwzięcia, 2 wynikających z emisji l r z g sp oddziaływanie na ludzi, rośliny, zwierzęta, grzyby i siedliska przyrodnicze wpw oddziaływanie na wody powierzchniowe wpd oddziaływanie na wody podziemne p oddziaływanie na powietrze pz oddziaływanie na powierzchnię ziemi kik oddziaływanie na klimat i krajobraz dm z kk oddziaływanie na dobra materialne, zabytki i krajobraz kulturowy g oddziaływanie na gleby ka oddziaływanie na klimat akustyczny 171

173 10. OPIS PRZEWIDYWANYCH DZIAŁAŃ MAJĄCYCH NA CELU ZAPOBIEGANIE, OGRANICZANIE LUB KOMPENSACJĘ PRZYRODNICZĄ NEGATYWNYCH ODDZIAŁYWAŃ NA ŚRODOWISKO, W SZCZEGÓLNOŚCI NA CELE I PRZEDMIOT OCHRONY OBSZARU NATURA 2000 ORAZ INTEGRALNOŚĆ TEGO OBSZARU W zasięgu oddziaływania inwestycji nie ma obszarów sieci Natura Najbliżej, tj. w odległości ok. 5 km na północny wschód, znajduje się zatwierdzony obszar o znaczeniu wspólnotowym (OZW) Torfowisko Sosnowiec Bory (rozdz , rys. 23). Zmniejszenie uciążliwości dla środowiska zostanie osiągnięte poprzez zastosowanie poniżej opisanych działań Profilaktyka budowlana i górnicza Była kopalnia Jan Kanty posiadała przeprowadzoną kompleksową inwentaryzację wszystkich obiektów kubaturowych zlokalizowanych na terenie objętym wpływami projektowanej eksploatacji górniczej. Kopalnia ta została zlikwidowana w 2000 r. Od czasu wykonania ostatniej inwentaryzacji, na analizowanej powierzchni nastąpiły znaczne zmiany, w tym powstanie wielu nowych obiektów. W związku z powyższym wobec planowanego wznowienia wydobycia węgla w rejonie projektowanego złoża Jan Kanty 1 konieczne jest obecnie sporządzenie opracowania, w którym zostanie przeprowadzona ponowna inwentaryzacja obiektów kubaturowych. Przedmiotowe opracowanie obejmie budynki mieszkalne, gospodarcze i przemysłowe, a odporność obiektów zostanie określona metodą punktową. Wykorzystując powyższą inwentaryzację, która następnie będzie aktualizowana przez Przedsiębiorcę na bieżąco oraz charakterystykę zagospodarowania powierzchni w granicach projektowanej eksploatacji górniczej, zostanie zweryfikowana i zaktualizowana prognoza wpływów działalności górniczej na powierzchnię terenu. Ponadto zaplanowana zostanie następująca profilaktyka budowlana: - dla obiektów budowlanych, których odporność będzie mniejsza o jedną kategorię od przewidywanych kategorii do zabudowy, będą prowadzone obserwacje ich stanu technicznego od momentu ujawniania się wpływów do czasu zaniku. Dla obiektów o odporności mniejszej o 2 lub 3 kategorie zostaną opracowane projekty dodatkowego zabezpieczenia konstrukcji, a w przypadku braku ekonomicznych podstaw do naprawy, obiekty te zostaną naprawione zgodnie z art. 146 pkt 1 Prawa Geologicznego i Górniczego, 172

174 - prowadzone będą pomiary wychylenia wytypowanych obiektów budowlanych, przemysłowych, niwelety torów kolejowych i dróg, pomiary na założonych liniach obserwacyjnych, - szkody spowodowane eksploatacją górniczą będą usuwane na podstawie ugód zawieranych z właścicielami bądź użytkownikami obiektów. W sprawach spornych rozstrzygane będą na podstawie orzeczeń sądowych. Corocznie tworzony będzie plan napraw na realizację, którego rezerwowane będą środki w planach techniczno ekonomicznych przedsiębiorstwa, - kopalnia będzie zawierała ugody z wszystkimi właścicielami uzbrojenia podziemnego i naziemnego w rejonie występowania wpływów eksploatacji na usuwanie awarii i ewentualne dodatkowe zabezpieczenie tych sieci umożliwiające ich prawidłowe działanie, - prowadzona będzie profilaktyka dla niedopuszczania do powstawania zalewisk, na bieżąco prowadzone będą regulacje niwelety cieków dla zapewnienia prawidłowego spływu wód. W przypadkach zakłócenia przepływu wód będą wykonywane roboty awaryjne na podstawie ugód zawartych z administratorami cieków. Kopalnia nie przewiduje powstania terenów depresyjnych odwadnianych za pomocą pompowni, - tereny rolne i leśne zdegradowane przez wpływy eksploatacji przywracane będą do ich pierwotnego charakteru przez ich rekultywację, - kopalnia nie przewiduje eksploatacji w ustanowionych filarach ochronnych (rozdz ) Ograniczenie emisji hałasu Celem ograniczenia hałasu przenikającego do środowiska zewnętrznego z terenu przedmiotowego przedsięwzięcia, w projekcie budowlanym należy, uwzględnić następujące rozwiązania: - budynki i inne obiekty kubaturowe, w których zlokalizowane zostaną znaczące źródła hałasu, powinny charakteryzować się odpowiednią konstrukcją budowlaną, całkowity wskaźnik izolacyjności (uwzględniający bramy, okna lub inne otwory technologiczne) ścian zewnętrznych i dachu powinien być dostosowany do poziomu hałasu występującego w pomieszczeniu, generalnie nie powinien być mniejszy od 30 db, - dyfuzory wentylatorów szybów należy wyposażyć w tłumiki, tak aby ich poziom mocy akustycznej byl nie większy niż 85 db, - obudować ciągi przenośników taśmowych oraz przesypy; - czerpnie/wyrzutnie powietrza wyposażyć w tłumiki hałasu, 173

175 - w porze nocy nie używać ciężkiego sprzętu na składach węgla lub placach zaladunkowo/rozładunkowych; w ostateczności ograniczyć ich stosowanie do niezbędnego minimum, - celem ograniczenia emisji hałasu do środowiska powodowanego głównie pracami na bocznicy kolejowej oraz działaniem przenośników i przesypów, należy rozważyć możliwość wybudowania ekranu akustycznego o wysokości minimum 3 metrów i długości dostosowanej do urządzeń Ograniczenie ilości wytworzonych odpadów wydobywczych oraz innych niż wydobywcze Planowana kopalnia Jan Kanty 1 z założenia ma być zakładem bezodpadowym (w odniesieniu do odpadów górniczych i przeróbczych) (rozdz ). W zakładzie górniczym w celu zapobiegania i ograniczania emisji odpadów innych niż wydobywcze na środowisko będą prowadzone następujące działania: - prowadzenie racjonalnej i oszczędnej gospodarki materiałowej, - prowadzenie segregacji i selektywnej zbiórki wytwarzanych odpadów, - przekazywanie wytwarzanych odpadów odbiorcom zewnętrznym specjalistycznym firmom, posiadającym stosowne pozwolenia, - przeprowadzanie ciągłych kontroli na poszczególnych stanowiskach pracy, w zakresie prawidłowego funkcjonowania instalacji i urządzeń, - systematycznym szkoleniu całej załogi w zakresie prawidłowej gospodarki odpadami, - prowadzeniu ewidencji odpadów (zgodnie z ustawą o odpadach z dn. 27 kwietnia 2001 r. Dz. U. nr 62, poz. 628 z późn. zm) Ograniczenie emisji pyłowej W zakładzie górniczym Jan Kanty 1, zasadniczy wpływ na powietrze będzie miała emisja pyłów pochodząca z instalacji zakładu mechanicznej przeróbki węgla Dotyczy ona emisji zorganizowanej pyłów z instalacji uławiania i odpylania przestrzennego w budynkach zakładu. Emisja niezorganizowana będzie pochodziła z czasowych zwałowisk węgla, powstających w wyjątkowych sytuacjach nadwyżki urobku. Emisja ta będzie się dodatkowo pojawiała najczęściej wtedy, kiedy węgiel ulegnie znacznemu osuszeniu, np w przypadku dużego nasłonecznienia i upalnej, letniej pogody. 174

176 Ze względu na zastosowanie techniki oczyszczania dla emisji zorganizowanej oraz obniżania pylenia źródeł powierzchniowych, emisja ze źródeł zakładu górniczego nie spowoduje ponadnormatywnego wzrostu zanieczyszczeń w rejonie lokalizacji Kompensacja przyrodnicza negatywnych oddziaływań Wobec braku realnych możliwości profilaktycznych działań, polegających na zapobieganiu powstawania niekorzystnych zjawisk, jak np. podtopienia czy zalewiska, należy je w miarę możliwości likwidować lub kompensować. Działania zakładu górniczego powinny być zbieżne z zapisami miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego i zalezne od przeznaczenia terenu i stopnia jego degradacji W przypadku terenów zielonych, likwidacją może być wypełnianie tych miejsc ziemią pochodzącą np. z wykopów pod obiekty budowlane lub odpadami wydobywczymi i warstwą ziemi, a następnie obsiewanie ich trawą i zakrzewianie. Można także uporządkować tereny dookoła zalewisk np. odpadami wydobywczymi i tworzyć zielone enklawy dla wodnego ptactwa. W przypadku naruszenia istniejącej zieleni i trudności związanych z likwidacją podtopień i zalewisk, Inwestor w ramach kompensacji przyrodniczej powinien obsadzić drzewami i krzewami (najlepiej tego samego rodzaju co zniszczone) teren w obrębie uszkodzonego miejsca lub w innym miejscu, wskazanym przez gminę. Wobec specyficznych rowziązań rekultywacyjnych (w tym zagospodarowywania) terenów pogórniczych stosowanych w gminie Jaworzno (np. Gródek, Sodowa Góra, zalewisko Łęg), Inwestor pozostaje otwarty na wskazanie przez władze kierunku niwelacji skutków eksploatacji na powierzchni innego niż tradycyjny (rolniczy lub leśny). 175

177 11. PORÓWNANIE PROPONOWANEJ TECHNOLOGII Z TECHNOLOGIĄ SPEŁNIAJĄCĄ WYMAGANIA, O KTÓRYCH MOWA W ART. 143 USTAWY Z DNIA 27 KWIETNIA 2001R. PRAWO OCHRONY ŚRODOWISKA Nowoprojektowana inwestycja spełnia wymagania, o których mowa w art. 143 ustawy Prawo ochrony środowiska w sposób opisany poniżej Stosowanie substancji o małym potencjale zagrożeń W kopalniach węgla kamiennego przy wykonywaniu robót strzałowych stosowane są materiały wybuchowe. W przypadku robót, podczas których może występować metan lub pył węglowy, stosuje się górnicze, powietrzne materiały wybuchowe. Na terenie zakładu górniczego, wśród obiektów budowlanych, planuje się także zabudowę magazynów materiałami łatwopalnymi (stwarzającymi atmosferę wybuchową) i materiałami wybuchowymi. Sposób postępowania z tymi materiałami i ich sposób przechowywania powinien być prowadzony zgodnie z wymaganiami ujętymi w rozporządzeniu Ministra Gospodarki z dnia 28 czerwca 2002 roku w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy, prowadzenia ruchu oraz specjalistycznego zabezpieczenia przeciwpożarowego w podziemnych zakładach górniczych, Dz. U. nr 139. poz 1169 (z późn. zmianami) Efektywne wytwarzanie oraz wykorzystanie energii Energia elektryczna dla potrzeb zakładu górniczego w tym dla zakładu mechanicznej przeróbki węgla do celów oświetleniowych i zasilania urządzeń będzie dostarczana z. krajowego systemu elektroenergetycznego liniami napowietrznymi wysokich napięć 110 kv. Projektowany zakład nie będzie brał bezpośredniego udziału w gospodarce energetycznej gminy, a ekonomiczny rachunek jego eksploatacji nie pozwala na nieefektywne wykorzystywanie energii Zapewnienie racjonalnego zużycia wody i innych surowców oraz materiałów i paliw Po uruchomieniu przedmiotowej inwestycji wody dołowe gromadzone będą selektywnie w nowoprojektowanych zbiornikach powierzchniowych. Wody dołowe (słodkie) będą poddawane procesowi uzdatniania Bilans słodkich wód możliwych do ujęcia w kopalni i przystosowaniu ich w stacji uzdatniania do spożycia, świadczy o pokrywaniu zapotrzebowania na wody pitne do celów 176

178 konsumpcyjnych i higienicznych zakładu. W związku z tym. Zakład będzie mógł przekazywać część własnych wód pitnych do miejskiej sieci wodociągowej. Wody dołowe miernie zasolone po oczyszczeniu mechanicznym będą wykorzystywane w procesach technologicznych na dole i na powierzchni zakładu Stosowanie technologii bezodpadowych i małoodpadowych oraz możliwość odzysku powstających odpadów Założeniem planowanej inwestycji jest działalność bezodpadowa (w odniesieniu do odpadów górniczych i przeróbczych). Odpady górnicze, pochodzące z robót przygotowawczych, przebierki stropu i spągu będą w pierwszym rzędzie, wykorzystywane na dole kopalni. Wydobyte na powierzchnię odpady grubo uziarnione, o najmniejszej możliwej zawartości węgla, będą zbywane jako kruszywo. Możliwość wykorzystania odpadów górniczych jako kruszywa będzie wymagać przeprowadzenia procedury uzyskania odpowiednich certyfikatów i aprobat (zgodnie z ustawą o odpadach). Skuteczność takiego podejścia do odpadów, potwierdza efektywne postępowanie z odpadami Kopalni Sobieski, eksploatującej sąsiadujące pole górnicze. Sobieski wdraża aktualnie program kopalnia bezodpadowa" wykorzystując powstające odpady jako materiał do budownictwa drogowego. Węgiel z kopalni Jan Kanty 1 będzie poddawany jedynie procesowi przesiewania w celu uzyskania sortymentów handlowych. Przesiewanie jest procesem bezodpadowym. Jeżeli w trakcie eksploatacji przewidywana jakość węgla nie zostanie uzyskana (np. z powodu innych warunków geologicznych) i zaistnieje konieczność prowadzenia procesu wzbogacania węgla węgiel będzie w całości kierowany do wzbogacania w firmie zewnętrznej. Pozostałe odpady powstające w procesie pozyskiwania węgla to: - oleje odpadowe i odpady ciekłych paliw, - odpady opakowaniowe, - sorbenty, - odpady z budowy, remontów i demontażu obiektów budowlanych i infrastruktury drogowej, - zużyte opony itp. Całkowita ilość odpadów innych niż odpady górnicze zamknie się w ilości ok. 10 ton/rok. 177

179 11.5. Rodzaj, zasięg oraz wielkość emisji Zasadniczy wpływ na powietrze będzie miała emisja pyłów i gazów pochodząca z instalacji zakładu przeróbki mechanicznej węgla (ZPMW). Dotyczy ona emisji zorganizowanej pyłów z instalacji uławiania i odpylania przestrzennego w budynkach. Emisja niezorganizowana będzie pochodziła ze zwałowisk i składu węgla, w praktyce najczęściej wtedy, kiedy węgiel ulegnie znacznemu osuszeniu, np. w przypadku dużego nasłonecznienia i upalnej, letniej pogody. Ze względu na zastosowanie techniki oczyszczania dla emisji zorganizowanej oraz obniżania pylenia źródeł powierzchniowych, emisja ze źródeł zakładu górniczego nie spowoduje ponadnormatywnego wzrostu zanieczyszczeń w rejonie lokalizacji Wykorzystywanie porównywalnych procesów i metod, które zostały skutecznie zastosowane w skali przemysłowej Obecne górnictwo węgla kamiennego w zakresie rozwiązań technologicznych i wymagań ochrony środowiska nie jest porównywalne z górnictwem lat tych XXw. Kopalnie nie są traktowane na szczególnych zasadach prawnych, lecz tak jak każdy inny podmiot gospodarczy. Są one zobowiązane do przestrzegania prawa ochrony środowiska, w tym przede wszystkim wyeliminowania zrzutu zasolonych wód dołowych do rzek, ograniczania ilości składowanych odpadów wydobywczych, jak również wnoszenia opłat i kar za gospodarcze korzystanie ze środowiska. Prawny instrument regulujący z mocy ustawy Prawo geologiczne i górnicze, jakim jest koncesja na wydobywanie kopaliny ze złoża, również narzuca na zakład górniczy obostrzenia w zakresie ingerencji w środowisko. Nie bez znaczenia są kontrole Okręgowego Urzędu Górniczego w zakresie działań zmierzających do minimalizacji wpływu kopalń na środowisko. Przytoczone czynniki, a zwłaszcza konieczność wnoszenia znacznych opłat za korzystanie ze środowiska i usuwanie szkód górniczych powodują, że w nowoprojektowanym zakładzie górniczym przewiduje się stosowanie takich technologii i instalacji górniczych, aby wyeliminować lub przynajmniej ograniczyć ujemny wpływ na środowisko procesów eksploatacji (powszechnie stosowane są zmechanizowane ściany z wykorzystaniem kombajnów i hydraulicznych obudów. Priorytetem nowoprojektowanego zakładu górniczego będzie zgodna z ochroną środowiska i korzyściami ekonomicznymi gospodarka wodami dołowymi (wykorzystanie wód do celów pitnych i technologicznych zakładu) i odpadami wydobywczymi (przewiduje się odzysk i zagospodarowanie odpadów wydobywczych). 178

180 11.7. Postęp naukowo techniczny, spełnienie wymogów prawnych (krajowych i Unii Europejskiej) Najlepsze Dostępne Techniki (BAT) w zakresie technologii transportu, przesypu oraz składowania węgla na zwałowisku wewnętrznym zostały opisane w dokumencie referencyjnym do Dyrektywy Unii Europejskiej nr 96/61/EC (dyrektywa IPPC) pod nazwą Best Available Techniques on Emissions from Storage, wydanym w styczniu 2005 r. Zawarte tam wytyczne opisują szczegółowo wymogi transportu, przesypu i składowania materiałów sypkich na składowiskach otwartych, między innymi w kontekście minimalizacji emisji niezorganizo wanej pyłu z tych procesów. W rozdziałach 3.3.1, oraz 3 4. wspomnianego dokumentu opisane zostały podstawowe techniki, odpowiednio: w zakresie składowania materiałów sypkich na składowiskach otwartych, w zbiornikach i bunkrach oraz w zakresie transportu, przesypu, załadunku i rozładunku tego typu materiałów. Szczegółowa analiza technologii transportu węgla surowego oraz jego przetworzonych produktów różnego rodzaju przenośnikami jak również organizacja przesypów, miejsc załadunku na wagony, magazynowania w zbiornikach oraz składowania na składzie otwartym na terenie planowanej inwestycji wykazała, ze wszystkie węzły procesu technologicznego, mogące potencjalnie stanowić źródło emisji niezorganizowanej pyłu drobnego nie będą stanowiły istotnego źródła emisji pyłu do powietrza. Rozwiązania techniczne, jakie będą zastosowane w nowopowstałym zakładzie wraz z zakładem przeróbki oraz składem zewnętrznym węgla odpowiadać będą wymogom stawianym przez BAT, opisanym w ww. rozdziałach. Wytyczne w zakresie minimalizacji negatywnego oddziaływania na środowisko wszelkich procesów związanych z postępowaniem z materiałami sypkimi wyodrębniają metody pierwotne i wtórne ograniczenia emisji pyłów do powietrza. W ramach metod pierwotnych wyróżnia się metody: organizacyjne, konstrukcyjne i techniczne. Metody organizacyjne polegają głównie na monitorowaniu stanu jakości powietrza wokół potencjalnych źródeł emisji pyłu (przesypy, miejsca rozładunku, załadunku, skład otwarty, itp.) jak również na wypracowaniu dobrej organizacji pracy w miejscach stanowiących potencjalne niebezpieczeństwo emisji niezorganizowanej. W ramach metod organizacyjnych nakłada się na służby utrzymania ruchu w poszczególnych węzłach technologicznych obowiązek zwracania szczególnej uwagi na wszelkie objawy niekontrolowanej emisji pyłu do powietrza wynikające np. z nieszczelności układu transportującego węgiel lub jego produkty, czy z błędów operatorów urządzeń do przemieszczania/przesypywania węgla (operatorzy zwałowarek, zbiorników, różnego rodzaju przesypów). Niebagatelną rolę w minimalizacji emisji niezorganizowanej pyłu węglowego ze składu otwartego odgrywa dobre zaplanowanie kształtu składu oraz sposób jego usytuowania w odniesieniu 179

181 do najczęstszych kierunków wiatrów W tym zakresie dążyć powinno się do minimalizacji powierzchni natarcia wiatru na pryzmę składowiska. Do metod organizacyjnych ograniczających pylenie należy również utrzymywanie ustalonego reżimu pracy składu, polegającego na ciągłym dostosowywaniu warunków załadunku, rozładunku czy przesypu węgla do aktualnej sytuacji panującej na składzie (dostosowanie wysokości przesypów do aktualnej wysokości pryzmy, uwzględnianie przy załadunku/rozładunku kierunku wiatru, itp.). Należy również utrzymywać wysoką wilgotność węgla na pryzmie, poprzez zraszanie pryzmy wodą z substancjami wiążącymi. Ważnym elementem ograniczającym emisję jest utrzymanie czystości wokół otwartego składu węgla Jest to możliwe, w przypadku, gdy skład zlokalizowany jest na utwardzonej powierzchni, np betonowej oraz w sposób ciągły cały teren jest sprzątany odpowiednim sprzętem czyszczącym. Istotą metod konstrukcyjnych jest zmniejszenie oddziaływania warunków zewnętrznych (wiatr, słońce) na magazynowane/składowane materiały sypkie. Realizuje się to poprzez budowę wielkopojemnościowych zbiorników, lub zabudowę składu konstrukcjami budowlanymi w kształcie: wiat, zadaszeń stałych i ruchomych, kopuł oraz urządzeń/budowli typu ogrodzenia lub wały osłonowe czy zadrzewienia. Doświadczenia innych krajów w ograniczaniu emisji pyłów ze składów węglowych, to ochrona przed wiatrem przez różnego rodzaju ekrany, ogrodzenia, wały ziemne, zadrzewienia Skuteczność tego typu metod szacuje się w zakresie do 50 %. Metody techniczne stanowią uzupełnienie bądź alternatywę metod konstrukcyjnych. W cytowanym dokumencie referencyjnym obejmują one takie środki ograniczające pylenie jak: zraszanie składu wodą czystą lub wymieszaną z substancjami pieniącymi lub wiążącymi Stosowane dodatki są biodegradowalne, a więc nie powodują dodatkowego obciążenia środowiska. W przypadku substancji spieniających mechanizm działania oparty jest na addycyjnym wiązaniu bardzo drobnych pyłów w zakresie od 0,1 pm do 50 pm na bańkach wytworzonych przez środek powierzchniowo czynny. Skuteczność ograniczenia pylenia zależy w tej metodzie od trwałości piany oraz wielkości tworzonych baniek. Im mniejsze bańki, tym większa skuteczność zatrzymywania pyłu drobnego. Wiązanie drobnego pyłu można również osiągnąć poprzez zraszanie składu wodą z dodatkiem lateksu, który poprzez, polimeryzację na powierzchni zewnętrznej węgla tworzy swoistego rodzaju skorupkę wiążącą drobne frakcje pyłu. Dla składów węgla stosuje się zwykle emulsję zraszającą zawierającą 3 5 % lateksu. Skuteczność ograniczenia erozji wietrznej przy stosowaniu tej metody wynosi od 90 do 99% (przy zraszaniu samą wodą: 80 98%). 180

182 12. WSKAZANIE CZY DLA PLANOWANEGO PRZEDSIĘWZIĘCIA JEST KONIECZNE USTANOWIENIE OBSZARU OGRANICZONEGO UŻYTKOWANIA W ROZUMIENIU PRZEPISÓW USTAWY Z DNIA 27 KWIETNIA 2001R. PRAWO OCHRONY ŚRODOWISKA, ORAZ OKREŚLENIE GRANIC TAKIEGO OBSZARU, OGRANICZEŃ W ZAKRESIE PRZEZNACZENIA TERENU, WYMAGAŃ TECHNICZNYCH DOTYCZĄCYCH OBIEKTÓW BUDOWLANYCH I SPOSOBÓW KORZYSTANIA Z NICH Podstawą ustanowienia obszaru ograniczonego użytkowania jest art. 135 ustawy Prawo ochrony środowiska (Dz. U. nr 62, poz. 627 z późn. zm.). Dla omawianego przedsięwzięcia nie ma prawnego uzasadnienia ustalenia obszaru ograniczonego użytkowania. Opisywane projektowane przedsięwzięcie nie jest wymienione na liście inwestycji, dla których obszar ograniczonego użytkowania może być ustanowiony. Przeprowadzona ocena nie wykazała konieczności ustanowienia obszaru ograniczonego użytkowania dla planowanej inwestycji. 181

183 13. PRZEDSTAWIENIE ZAGADNIEŃ W FORMIE GRAFICZNEJ W opracowaniu zamieszczono 24 rysunki ilustrujące omawiane zagadnienia. Mapy, będące bazą dla przedstawienia prezentowanych cech lub zjawisk, zostały opatrzone skalą oraz stosowną legendą. Rysunki zaczerpnięte z cytowanych opracowań mają podane źródło pochodzenia. Prezentowane dane statystyczne, wyniki badań i pomiarów zestawiono w 35 tabelach. 182

184 14. PRZEDSTAWIENIE ZAGADNIEŃ W FORMIE KARTOGRAFICZNEJ W SKALI ODPOWIADAJĄCEJ PRZEDMIOTOWI I SZCZEGÓŁOWOŚCI ANALIZOWANYCH W RAPORCIE ZAGADNIEŃ ORAZ UMOŻLIWIAJĄCEJ KOMPLEKSOWE PRZEDSTAWIENIE PRZEPROWADZONYCH ANALIZ ODDZIAŁYWANIA PRZEDSIĘWZIĘCIA NA ŚRODOWISKO W opracowaniu zamieszczono jeden załącznik kartograficzny mapę sytuacyjnowysokościową projektowanego obszaru Jan Kanty 1 z oznaczonymi wpływami projektowanej eksploatacji na powierzchnię. Mapa została sporządzona w skali 1:

185 15. ANALIZA MOŻLIWYCH KONFLIKTÓW SPOŁECZNYCH ZWIĄZANYCH Z PLANOWANYM PRZEDSIĘWZIĘCIEM Z uwagi na podjęte działania mające na celu minimalizację szkodliwego oddziaływania planowanego przedsięwzięcia na środowisko nie przewiduje się możliwości powstania konfliktów społecznych. Jednakże Jaworzno to rejon, w którym prowadzona była wieloletnia działalność górnicza, wywołująca w przeszłości wiele negatywnych emocji wśród mieszkańców. Z tego też powodu nie można całkowicie wykluczyć pojawienia się konfliktów społecznych. Proponowane rozwiązania profilaktyczne oraz monitoring, a także uregulowania prawne zobowiązujące inwestora do ograniczenia wpływów eksploatacji na otoczenie lub konieczność ich usunięcia, zniwelują ewentualne spory. W pierwszym etapie planowanego przedsięwzięcia, tj. w trakcie budowy zakładu górniczego i modernizacji istniejącej infrastruktury, uciążliwość prowadzonych prac ograniczy się do stosunkowo niewielkiego zasięgu. W związku z tym nie przewiduje się konfliktów społecznych z lokalną społecznością. Ewentualne kontrowersje mogą pojawić się wcześniej przed uzyskaniem decyzji środowiskowej (i/lub koncesji) oraz w okresie późniejszym po uruchomieniu działalności górniczej, kiedy wpływy z prowadzonej eksploatacji będą odczuwalne. Inwestor ma świadomość wielokierunkowych oddziaływań, jakie niesie ze sobą uruchomienie działalności eksploatacyjnej. Dzięki temu, przy jednoczesnym uwzględnieniu solidnych argumentów natury ekonomicznej jest skłonny do podejmowania negocjacji w każdej konfliktowej sprawie. Argumenty, które przemawiają za uruchomieniem kopalni to: - odtworzenie starej kopalni (wykorzystanie szybów, budynków) adaptacja niszczejącej infrastruktury, powrót do tradycji górniczej, - zatrudnienie pracowników nowe miejsca pracy, stabilizacja finansowa i kilkudziesięcioletnie bezpieczeństwo ekonomiczne pracowników, - popyt na węgiel ze strony PKE (zbyt na rynku lokalnym) brak problemów ze zbytem; bliska lokalizacja głównego odbiorcy obniża nakłady finansowe na transport, co przekłada się na większe zyski kopalni, a tym samym jej pracowników i gminy, - lokalizacja firmy w Jaworznie (podatki), 184

186 - tradycje górnicze Jaworzna (istniejąca kopalnia Sobieski). Sprzeciw może być wywołany przez: - oddziaływanie na środowisko osiadanie terenu (może być zmniejszone przez odpowiedni sposób eksploatacji), - szkody górnicze (zniszczenie budynków, infrastruktury). W odniesieniu do powstałych szkód jednostka organizacyjna wykonująca działalność gospodarczą jest obowiązana podejmować działania mające na celu usunięcie przyczyn szkodliwego oddziaływania na środowisko lub zagrożenia i przywrócenia do stanu właściwego. Interesy osób trzecich, bezpośrednio związanych z obszarem eksploatacji górniczej, chronią zapisy działu Prawa geologicznego i górniczego, dotyczącego stosunków sąsiedzkich i odpowiedzialności za szkody: - naprawienie szkody powinno nastąpić przez przywrócenie stanu poprzedniego, - przywrócenie stanu poprzedniego powinno nastąpić przez dostarczenie gruntów, obiektów budowlanych, urządzeń, lokali, wody lub innych dóbr tego samego rodzaju, - naprawienie szkody w gruntach rolnych i leśnych następuje w drodze rekultywacji, zgodnie z przepisami o ochronie gruntów, - obowiązek przywrócenia stanu poprzedniego ciąży na przedsiębiorcy. Zapewniają one ochronę interesów osób potencjalnie narażonych na ujemne skutki działalności zakładu górniczego i obejmują również okres po zakończeniu działalności górniczej. Zgodnie z deklaracjami Inwestora, konsultacje społeczne (spotkania z mieszkańcami) będą prowadzone na każdym etapie prowadzonego procesu decyzyjnego. Taki sposób postępowania wydaje się być prawidłowym i powinien doprowadzić do realizacji zamierzonej inwestycji zgodnie z oczekiwaniami mieszkańców. 185

187 16. PRZEDSTAWIENIE PROPOZYCJI MONITORINGU ODDZIAŁYWANIA PLANOWANEGO PRZEDSIĘWZIĘCIA NA ETAPIE JEGO BUDOWY I EKSPLOATACJI LUB UŻYTKOWANIA, W SZCZEGÓLNOŚCI NA CELE I PRZEDMIOT OCHRONY OBSZARU NATURA 2000 ORAZ INTEGRALNOŚĆ TEGO OBSZARU W zasięgu oddziaływania inwestycji nie ma obszarów sieci Natura Najbliżej, tj. w odległości ok. 5 km na północny wschód, znajduje się zatwierdzony obszar o znaczeniu wspólnotowym (OZW) Torfowisko Sosnowiec Bory (rozdz , rys. 23). Propozycje monitoringu oddziaływania planowanego przedsięwzięcia na środowisko zostały przedstawione poniżej Etap budowy i odpady. W etapie budowy zakładu górniczego monitoringu będą wymagały: środowisko wodne, hałas Monitorowanie środowiska wodnego W czasie budowy zakładu górniczego woda będzie doprowadzana z miejskiej sieci wodociągowej. Ścieki bytowe będą odprowadzane do kanalizacji miejskiej. Oczyszczone wody opadowe i roztopowe będą wprowadzane bezpośrednio do wód powierzchniowych. Częstotliwość i zakres wykonywanych analiz ścieków odprowadzanych do wód powierzchniowych powinien być zgodny z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 24 lipca 2006 r. w sprawie warunków, jakie należy spełnić przy wprowadzaniu ścieków do wód lub do ziemi, oraz w sprawie substancji szczególnie szkodliwych dla środowiska wodnego (Dz.U. Nr 137. poz. 984 wraz z późniejszymi zmianami). Zasady monitoringu ścieków bytowych odprowadzanych do kanalizacji miejskiej zostaną określone w umowie z odbiorcą ścieków. Wody opadowe i roztopowe powinny być badane z częstotliwością 2 razy do roku: w okresie roztopów wiosennych oraz w okresie wystąpienia opadów deszczu po dłuższym okresie suchym, jeżeli urządzenia podczyszczające posiadają przepustowość większą niż 300 l/s (przepustowość nominalna). W związku z potencjalnym zagrożeniem odbiornika ściekami deszczowymi, zwłaszcza w okresach roztopów i z tzw. pierwszej fali zanieczyszczeń w okresie opadów deszczu, wymagany zakres analiz powinien obejmować zawartość zawiesiny ogólnej i substancji ropopochodnych. 186

188 Zgodnie z procedurami przyjętymi dla kopalń węgla kamiennego przy analizie wód z dopływów naturalnych należy wykonywać badania zawartości radionuklidów naturalnych. Prowadzony monitoring pozwoli na określenie czy nie zachodzi konieczność zaliczenia tych wód do kategorii niskoaktywnych odpadów promieniotwórczych. Monitoring wód i ścieków odprowadzanych z projektowanego rejonu Jan Kanty 1, pod względem zakresu i częstotliwości powinien pozwalać na kontrolowanie wpływu gospodarki wodnościekowej zakładu górniczego na wody powierzchniowe Monitorowanie hałasu Na etapie budowy zakładu górniczego hałas będzie związany przede wszystkim z pracą ciężkiego sprzętu. Będą to źródła o jednolitym charakterze źródła punktowe, wszechkierunkowe, emitujące dźwięk bezpośrednio do otoczenia, ruchome i stałe. Należy przeprowadzić pomiary kontrolne hałasu w środowisku w wyznaczonych punktach pomiarowych, zlokalizowanych na terenach podlegających ochronie akustycznej. Badania należy przeprowadzić zgodnie z metodyką pomiarową przedstawioną w załączniku nr 6 do Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 4 listopada 2008 r. w sprawie wymagań w zakresie prowadzenia pomiarów wielkości emisji oraz pomiarów ilości pobieranej wody (Dz.U. Nr 206 poz. 1291) Monitorowanie odpadów Zgodnie z wymaganiami prawa, podmioty gospodarcze będące wytwórcami odpadów, zobligowane są do prowadzenia monitoringu ich jakości i ilości. W czasie prowadzonej inwestycji wymagane jest prowadzenie monitoringu jakościowego i ilościowego wytwarzanych odpadów. Odpady unieszkodliwiane w procesie ich wykorzystania przy pracach niwelacyjnych na terenie budowy zakładu górniczego, powinny być objęte monitoringiem właściwości fizykochemicznych na etapach wyprzedzających ich wykorzystanie Etap eksploatacji W etapie budowy zakładu górniczego monitoringu będą wymagały: środowisko wodne, hałas i odpady, powietrza atmosferycznego, powierchnia terenu w zakresie deformacji, zdrowie ludzi. 187

189 Monitorowanie środowiska wodnego W czasie eksploatacji zakładu górniczego, podobnie jak na etapie jego budowy, woda będzie doprowadzana z miejskiej sieci wodociągowej. Ścieki bytowe będą odprowadzane do kanalizacji miejskiej. Oczyszczone wody opadowe i roztopowe będą wprowadzane bezpośrednio do wód powierzchniowych. Zasady monitoringu ścieków bytowych odprowadzanych do kanalizacji miejskiej oraz monitoringu wód opadowych i roztopowych są analogiczne jak w przypadku etapu budowy (rozdz ). Ponadto monitoring środowiska wodnego będzie polegał na prowadzeniu okresowych lub ciągłych obserwacji, opróbowań i pomiarów realizowanych w ściśle określonych, wytypowanych punktach badawczych. Najistotniejsze znaczenie w badaniach monitoringowych mają pomiary poziomu ilości czy też zasobów wodnych (poziom zwierciadła wód podziemnych lub wielkość przepływu w ciekach powierzchniowych) oraz analizy składu chemicznego próbek wody. Poziom zwierciadła jest ważnym wskaźnikiem zasilania wód podziemnych z opadów atmosferycznych, a kluczowym, dla oceny zasobów wodnych dla określonego obszaru. Zasilanie warstw wodonośnych wykazuje znaczącą nierównomiemość w skali roku czy też wielolecia i podczas roztopów bądź intensywnych opadów narasta, natomiast w okresach suchych maleje Przyczyny te są powodem naturalnych wahań zwierciadła wód podziemnych, które są najłatwiej uchwytne dla większości płytkich warstw wodonośnych. Zmiany położenia zwierciadła wód podziemnych mogą być także wywołane działalnością człowieka. W przypadku poboru wody do różnych celów, wokół działających urządzeń drenażowych, wytwarza się strefa obniżonego ciśnienia zwana lejem depresji, w której zwierciadło ulega obniżeniu w stosunku do pierwotnego poziomu Zasięg leja depresji zależy od ilości pobieranej wody oraz od przepuszczalności skal budujących warstwę wodonośną. Istnieją liczne wzory empiryczne pozwalające na przybliżone określenie zasięgu leja depresji, lecz wobec skomplikowania warunków geologicznych często dają one niewłaściwe wyniki. Najbardziej poprawnym, z metodycznego punktu widzenia, sposobem oceny zasięgu leja depresji, jest jego określenie na podstawie bezpośrednich pomiarów położenia zwierciadła wody w wytypowanych otworach badawczych. W miarę możliwości badania tego typu powinny być prowadzone w oparciu o stały harmonogram, dzięki czemu możliwe jest oddzielenie wpływu czynników naturalnych i antropogenicznych na poziom zwierciadła wód podziemnych. Analogicznie jak w przypadku wód podziemnych także stan ilościowy wód powierzchniowych jest silnie zmienny. Wynika to bezpośrednio z nierównomiemości w czasowym i przestrzennym występowaniu opadów atmosferycznych oraz różnic w charakterystyce morfologicznej zlewni 188

190 powierzchniowych. Dane dotyczące stanu wód powierzchniowych, a głównie rzek i potoków, mają kluczowe znaczenie dla profilaktyki przeciwpowodziowej. W typowych sytuacjach, niezwiązanych z ekstremalnymi wysokimi stanami cieków powierzchniowych, dane dotyczące wielkości ich przepływów są pomocne dla potrzeb gospodarowania ich zasobami. Badania wód realizowane są także dla potrzeb oceny ich jakości (zarówno wód podziemnych jak i powierzchniowych). W tym celu, w ściśle określonych punktach pobiera się próbki wód, które następnie poddaje się szczegółowej analizie dla określenia ich składu chemicznego lub też wartości wybranych wskaźników fizyko chemicznych. Sieci monitoringu mają zazwyczaj na celu ochronę jakości środowiska wodnego poprzez możliwość uchwycenia ewentualnych oddziaływań ze strony różnego rodzaju ognisk zanieczyszczeń W takim przypadku punkty obserwacyjne lokuje się w strefie potencjalnego występowania zanieczyszczeń lub też na kierunku ich przemieszczania się. Monitoring środowiska wodnego nie ogranicza się jedynie do prowadzenia wspomnianych badań, lecz jego głównym zadaniem jest rozwiązywanie konkretnych problemów dla lepszego rozpoznania jakości i zasobów wód powierzchniowych i podziemnych. Cele te można jednak osiągnąć tylko w przypadku spełnienia szeregu warunków dla zapewnienia odpowiedniej jakości wyników uzyskiwanych w trakcie badań monitoringowych Najistotniejsze znaczenie ma w tym kontekście odpowiednia lokalizacja punktów sieci monitoringowej oraz właściwe wykonanie zaplanowanych badań. Badania monitoringowe środowiska wodnego w rejonie zakładu górniczego powinny obejmować wszystkie możliwe strefy potencjalnego wpływu wydobycia i przeróbki węgla kamiennego na wody powierzchniowe i podziemne. Szczegółowe wytyczne dla przyszłych badań monitoringowych powinny zostać sprecyzowane w ramach przygotowywania odpowiedniej dokumentacji hydrogeologicznej lub też osobnego opracowania naukowo badawczego Monitorowanie hałasu Zaleca się przeprowadzenie monitoringu akustycznego przede wszystkim w trakcie funkcjonowania zakładu górniczego. Wskazane jest wykonanie badań całodobowych z określeniem równoważnego poziomu dźwięku osobno dla pory dziennej i nocnej. Badania należy wykonać na granicy terenów podlegających ochronie akustycznej (tereny zabudowy mieszkaniowej), w punktach pomiarowych, w których wykonywano badania aktualnego klimatu akustycznego. Monitorowane pomiary hałasu należy przeprowadzić zgodnie z obowiązującymi aktami prawnymi na wysokości 4 m nad poziomem terenu, a w przypadku zabudowy mieszkaniowej wielokondygnacyjnej na wysokości 10 m lub na poziomie najwyższej kondygnacji. 189

191 Monitorowanie odpadów Z założenia kopalnia Jan Kanty 1 ma być zakładem bezodpadowym. W przypadku wytworzenia odpadów, głównie górniczych, należy objąć je monitoringiem ilości i jakości Monitorowanie powietrza atmosferycznego Nie przewiduje się stosowania systemu ciągłego monitoringu emisji na emitorze zorganizowanym, ze względu na niskie wartości emisji. W zakresie monitoringu imisji wokół granic zakładu zaleca się wykonanie, np. jeden raz w roku, pomiarów kontrolnych stężenia pyłu zawieszonego w powietrzu. Pomiary powinny być wykonane w okolicy składu węgla po jego stronie zawietrznej, w dniu charakteryzującym się wysoką temperaturą powietrza, oraz dużą prędkością wiatru. Należy zauważyć, że w przypadku projektowanego zakładu Jan Kanty 1 składowisko węgla będzie powstawało sporadycznie w okresach nadwyżki urobku Monitorowanie deformacji terenu Projektowana eksploatacja górnicza może wywołać szereg niekorzystnych zjawisk dotyczących głównie uszkodzeń obiektów budowlanych jak i infrastruktury uzbrojenia terenu. Dlatego też konieczne jest prowadzenie stałego monitoringu przekształceń powierzchni terenu oraz zabudowy, w celu określenia ewentualnych korelacji pomiędzy uszkodzeniami obiektów a deformacjami generowanymi przez prowadzoną eksploatację Odpowiednio zaprojektowana sieć obserwacyjna pozwoli na uściślenie parametrów modelu stosowanego do prognoz deformacji, a w konsekwencji pozwoli na weryfikację i ewentualne korekty prognoz. Dzięki temu będzie możliwe bieżące określanie zagrożenia terenów górniczych (obiektów budowlanych i infrastruktury) z wyprzedzeniem kilku lat. Punkty pomiarowe monitoringu powinny być rozmieszczone w sposób zapewniający zarejestrowanie rzeczywistych lub jak najbardziej zbliżonych do rzeczywistych deformacji terenu (wartości wskaźników deformacji zbliżonych do maksymalnych). Uzyskanie takich wyników zapewnia ustawienie punktów pomiarowych w linii prostej, w przybliżeniu prostopadłej do krawędzi projektowanych parcel oraz przebiegającej nad większośćią pól projektowanych do eksploatacji. Uzyskane w ten sposób wyniki pozwalają na porównanie rzeczywistych deformacji terenu z prognozowanymi. 190

192 Częstotliwość pomiarów deformacji terenu powinna być dostosowana do przewidywanej dynamiki ujawniania się deformacji na powierzchni terenu oraz skali tego zjawiska. Po uściśleniu projektów eksploatacji, można wykonać projekt monitoringu deformacji powierzchni terenu, który uwzględniałby także możliwość zastosowania punktów obserwowanych technologią GPS, jak również reperów ściennych na wybranych obiektach budowlanych Monitorowanie zdrowia ludzi Stan zdrowia ludzi pracujących w przemyśle monitoruje przemysłowa służba zdrowia, zorganizowana w przychodniach przyzakładowych i międzyzakładowych. Jednostkami wyższego szczebla są specjalistyczne przychodnie przemysłowe. Jednostki te są ukierunkowane na działanie profilaktyczno lecznicze. Z przemysłową służbą zdrowia ściśle współdziała Państwowa Inspekcja Sanitarna i Wojewódzkie Stacje Sanitarno Epidemiologiczne, mające w swej strukturze organizacyjnej oddziały higieny pracy. Do zakresu ich obowiązków należą m.in.: - nadzór nad działalnością przemysłowej służby zdrowia, - kontrola zakładu pracy, łącznie z pomiarami czynników szkodliwych w środowisku pracy, - przeprowadzanie dochodzeń epidemiologicznych w środowisku pracy, związanych z chorobą zawodową, - nadzorowanie przechowywania i dystrybucji substancji objętych wykazem trucizn, - postępowanie administracyjne i egzekucyjne, dotyczące warunków higieniczno sanitarnych w zakładach pracy. Do sprawowania opieki nad zdrowiem pracowników są zobowiązane również zakłady przemysłowe, organizujące sprawnie działające działy bezpieczeństwa i higieny pracy (BHP) oraz zakładowe laboratoria badań środowiskowych. Laboratoria takie powinny mieć wszystkie zakłady liczące ponad 1000 pracowników. Nad bezpieczeństwem pracowników przemysłu czuwa również Państwowa Inspekcja Pracy organ powołany do nadzoru i kontroli przestrzegania prawa pracy, a szczególnie przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy. Monitoring zdrowia ludzi określony jest zgodnie z wymogami Kodeksu Pracy. Każdy pracownik podlega okresowym badaniom lekarskim zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Zdrowia z dnia 8 grudnia 2010 r. zmieniającym rozporządzenie w sprawie przeprowadzenia badań lekarskich pracowników, zakresu profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikami oraz orzeczeń lekarskich wydawanych do celów przewidzianych w Kodeksie pracy (Dz.U. Nr 240 poz. 1611). 191

193 17. WSKAZANIE TRUDNOŚCI WYNIKAJĄCYCH Z NIEDOSTATKÓW TECHNIKI LUB LUK WE WSPÓŁCZESNEJ WIEDZY, JAKIE NAPOTKANO, OPRACOWUJĄC RAPORT... W trakcie opracowywania raportu nie napotkano żadnych trudności w oszacowaniu ekologicznych skutków projektowanej inwestycji. Wynika to z faktu, że tego rodzaju przedsięwzięcia dotyczą górnictwa podziemnego i w czasie ich trwania nie następuje stosowanie bądź emisja substancji o niewiadomym składzie, właściwościach lub działaniu. Przeciwnie, możliwe było sprecyzowanie ilości i rodzajów wód, odpadów i ścieków wydzielonych w wyniku eksploatacji inwestycji, określenie wpływu eksploatacji na powierzchnię ziemi, oszacowanie emisji zanieczyszczeń do powietrza oraz poziomu emisji hałasu do środowiska jak i określenie odpowiadającego mu poziomu i zasięgu imisji. 192

194 18. STRESZCZENIE W JĘZYKU NIESPECJALISTYCZNYM INFORMACJI ZAWARTYCH W RAPORCIE..., W ODNIESIENIU DO KAŻDEGO ELEMENTU RAPORTU Planowana inwestycja opisana poniżej, zgodnie z 2 ust. 1 pkt. 27 lit. b Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 9 listopada 2010r. w sprawie przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko posiada status przedsięwzięcia mogącego zawsze znacząco oddziaływać na środowisko i wymaga sporządzenia raportu o oddziaływaniu na środowisko. Przedmiotowe opracowanie stanowi uzupełnienie Raportu o oddziaływaniu na środowisko przedsięwzięcia polegającego na uruchomieniu wydobycia na obszarze zlikwidowanej kopalni Jan Kanty dla przyznania koncesji dla kopalni Jan Kanty 1 przedłożonego do oceny w 2011r. Zaktualizowana wersja została wykonana z zamiarem złożenia Raportu do ponownej oceny, wobec kontynuowania procesu wydania decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach. Weryfikacja jego treści nastąpiła zgodnie z wytycznymi zawartymi w piśmie Urzędu Miejskiego w Jaworznie z dn znak OŚ ŚR , skierowanym do Wnioskodawcy. Założenia inwestycyjne zostały opisane w oparciu o Projekt koncepcyjny uruchomienia wydobycia węgla kamiennego na obszarze górniczym byłej kopalni Jan Kanty, wykonany przez Biuro Usług Projektowych i Inwestycyjnych w Katowicach na zlecenie EC Katowickiego Przedsiębiorstwa Geologicznego w 2011r. Raport został opracowany zgodnie z Ustawą z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko (Dz. U. nr 199 poz oraz innymi stosownymi aktami prawnymi. PODSTAWOWE INFORMACJE Projektowany obszar górniczy Jan Kanty 1, administracyjnie zlokalizowany jest w województwie śląskim w granicach Jaworzna miasta na prawach powiatu. Obejmuje dzielnice i osiedla: Niedzieliska, Niedzieliska Dolinka, Cegielniana, Podłęże, Chropaczówka, Szczakowa Wieś, Góra Piasku i Długoszyn. Obszar złoża o powierzchni 9,569 km 2 (956,9 ha) zajmują: tereny leśne 293,76 ha, obszary rolne 81,21 ha, zabudowa przemysłowa 153,38 ha, gospodarka komunalna 428,59 ha. Złoże węgla kamiennego Jan Kanty 1 zostało rozpoznane w kategoriach B, C 1 i C 2., głównie w oparciu o wyniki uzyskane z wierceń prowadzonych na omawianym obszarze i w jego sąsiedztwie oraz o wyniki eksploatacji górniczej prowadzonej w przeszłości przez KWK Jan Kanty (poprzednio KWK Komuna Paryska ). Lokalizacja przyszłego zakładu górniczego została umyślnie wyznaczona na terenie dawnej kopalni Jan Kanty. Teren ten, jako poprzemysłowy, jest doskonale przygotowany do 193

195 kontynuowania celowej inwestycji. Oferuje infrastrukturę przystosowaną do działalności górniczej, którą Inwestor zamierza zmodernizować, a zdegradowane poprzednią działalnością tereny będą w mniejszym stopniu narażone na zanieczyszczenia emitowane przez zakład, niż inne mniej uprzemysłowione obszary Jaworzna. W budowie geologicznej rejonu złoża Jan Kanty 1 biorą udział utwory: czwartorzędu (piaski, gliny), triasu (iły, margle, wapienie i dolomity), karbonu produktywnego (piaskowce, iłowce, mułowce oraz pokłady węgla). Utwory czwartorzędu i triasu stanowią nadkład węglonośnych warstw karbońskich. Karbon produktywny zalega niezgodnie pod poziomo leżącymi osadami czwartorzędu, a lokalnie pod osadami triasu. Utwory karbonu produktywnego na omawianym obszarze zostały rozpoznane do spągu pokładu 510. Reprezentowane są zatem przez warstwy: łaziskie, orzeskie, rudzkie i siodłowe. Warstwy karbonu zalegają monoklinalnie, z rozciągłością przebiegającą generalnie w kierunku NE SW i zapadają w kierunku SE pod niewielkim kątem Miejscami warstwy ulegają niewielkim ugięciom, co było obserwowane w robotach górniczych, prowadzonych przez zlikwidowaną KWK Jan Kanty. Tektonika złoża ma typowy charakter tektoniki nieciągłej uskokowej. Oznacza to, że złoże pocięte jest uskokami powodującymi charakterystyczną dla tego rejonu zagłębia blokową budowę złoża. Warunki geologiczno górnicze Strop pokładu 510 (przewidzianego do eksploatacji) wykazuje bardzo zróżnicowane parametry wytrzymałościowe. Stropy bezpośrednie i zasadnicze tego pokładu zaliczane są do klas I IV. W zależności od partii złoża strop może być klasy I, tj. trudny do utrzymania, opadający, bądź klasy IV o korzystnych parametrach zawałowości. Wytrzymałość stropu pokładu 510 rośnie w kierunku południowo zachodnim. Spągi tego pokładu są zaliczane do klas I III, tj. od spągów o dużej nośności do spągów o małej nośności. Według wskaźnika urabialności fz węgiel pokładu 510 ma urabialność klasy II IV, a według energetycznego wskaźnika urabialności U ma urabialność klas II VI, czyli od węgli łatwo urabialnych do bardzo trudno urabialnych. Z przeprowadzonych obserwacji wynika, że pokład 510 jest pokładem niemetanowym (nie jest zagrożony pod względem metanowym). Stopień geotermiczny stwierdzony w otworach zmienia się w szerokich granicach od 9,7 30,8 m/ o C. 194

196 W złożu stwierdzono występowanie węgla energetycznego typu o wysokiej jakości. Zapopielenie średnio wynosi 13,27%. Zawartość siarki całkowitej wynosi średnio 0,91 % Średnia wartość opałowa wynosi kj/kg. Natomiast gęstość przestrzenna średnio wynosi 1,32 g/cm 3. W projektowanym obszarze, poza węglem kamiennym, nie występują inne kopaliny nadające się do przemysłowego wykorzystania. Przewidywane zagrożenia naturalne Aktualnie, w związku z likwidacją sąsiadujących kopalń Niwka Modrzejow i Jan Kanty, w obrębie wydzielonego złoża Jan Kanty 1 nie są wyznaczone stopnie zagrożenia wodnego. Po otrzymaniu koncesji na eksploatację złoża oraz ustanowieniu granic obszaru i terenu górniczego, przed przystąpieniem do robót górniczych, Przedsiębiorca wystąpi ze stosownym wnioskiem do Dyrektora Okręgowego Urzędu Górniczego w Katowicach, o zaliczenie poszczególnych części złoża do odpowiednich stopni zagrożenia wodnego. W zlikwidowanej kopalni Jan Kanty wszystkie pokłady zostały uznane za nietąpiące. Pokład węgla 510 charakteryzuje się dużą i bardzo dużą skłonnością do samozapalenia grupy IV i V. (Profilaktyka: na bieżąco w miarę rozwoju wybierania węgla wykonywać badania laboratoryjne skłonności węgla do samozapalenia, odpowiednio przeszkolić załogę, wyposażyć wyrobiska w sprzęt p.poż., ograniczyć migrację powietrza przez zroby ścian, w miarę możliwości wprowadzić system COmetrii automatycznej, wypełniać zroby mieszaninami wodno popiołowymi). Pokład 510 został zaliczony do klasy B zagrożenia pyłowego (pokłady węgla lub ich części oraz wyrobiska górnicze, w których występuje niebezpieczny pył węglowy lub w strefie I są odcinki wyrobisk z niebezpiecznym pyłem węglowym dłuższe niż 30m). (Profilaktyka: stosowanie instalacji zraszających, odpylaczy przy drążeniu wyrobisk korytarzowych kombajnami, wykonywanie w przodkach korytarzowych 10 m stref zmywania, stosowanie na przesypach odstawy urobku baterii zraszających, zabudowę odpowiednich osłon przeciwpyłowych na przesypach i w tamach wentylacyjnych, usuwanie zroszonego pyłu węglowego w miejscach jego gromadzenia się). CHARAKTERYSTYKA EKSPLOATACJI Projektowana kopalnia będzie samodzielną jednostką produkcyjną z kamienną strukturą udostępnienia pokładu 510. W złożu Jan Kanty 1 kopaliną główną jest węgiel kamienny, której zasoby przemysłowe obliczone na r. (dla pokładu 510) wynoszą ogółem 29,309 mln Mg. Wielkość ta, przy planowanym poziomie wydobycia średnio do około 1 1,26 mln Mg rocznie, zapewnia żywotność kopalni przez ok. 26 lat, a przy racjonalnej gospodarce do 30 lat. Cała ilość wydobytej kopaliny kierowana będzie do zakładu wstępnej przeróbki węgla, a następnie sprzedawana na cele energetyczne. W okresach letnich, kiedy występuje zmniejszone 195

197 zapotrzebowanie na węgiel, może być on gromadzony na składowisku zlokalizowanym na terenie zakładu głównego. Udostępnienie złoża nastąpi poprzez dwa szyby: Witold I (który zostanie pogłębiony do poziomu 590 m i będzie pełnić funkcję szybu wdechowego i materiałowo zjazdowego) oraz szyb Witold II (który nie będzie pogłębiany i będzie służył do odprowadzenia zużytego powietrza, ciągnienia urobku i opuszczania ciężkich maszyn i urządzeń). Projektuje się wykonanie upadowej wydobywczo wentylacyjnej z poziomu 245 m (25 m nad poziomem 270 m) do poziomu 550 m (20 m nad pokładem 510). Długość upadowej wynosi w tym wariancie 1260 m a jej nachylenie 14 o graniczne dla transportu taśmowego urobku. Pokład 510 udostępniony będzie przekopem wykonanym na poziomie 590 m, usytuowanym w centralnej części obszaru, 20 m pod pokładem. Ściany eksploatacyjne w pokładzie udostępniane będą pochylniami kamiennymi, którymi dostarczane będzie do ścian powietrze, załoga i materiały. Urobek i zużyte powietrze dostarczane będą do upadowej wydobywczo wentylacyjnej pochylniami kamiennymi. W ramach projektowanej eksploatacji przewiduje się stosowanie w obrębie złoża Jan Kanty 1 systemu ścianowego z zawałem stropu oraz w przewadze z podsadzką hydrauliczną bądź suchą. Wybiegi ścian będą zmieniały się w zakresie ok m, długości w zakresie ok m. Planuje się wybieranie pokładu 510 w miarę możliwości na całą grubość, bez łat i przypinek, co wymagać będzie zastosowania odpowiednich obudów ścianowych, z uwagi na miejscami zmienną miąższość pokładu przekraczającą 4 m. Łaty i przypinki pozostawiane będą jedynie ze względów technologicznych, w strefach uskoków i zafałdowań pokładów. Węgiel z urobku będzie kierowany do zakładu przeróbki mechanicznej, który stanowić będzie budynek wielofunkcyjny z zainstalowanymi w nim przesiewaczami z taśmą przebierczą oraz stacją przygotowania paliwa kwalifikowanego. Obiekt ten zostanie funkcjonalnie połączony ze stacją przesypową, z której węgiel będzie kierowany na pryzmy lub przenośnikiem odstawy na załadunek do wagonów na stacji kolejowej. Zakład przeróbki mechanicznej węgla ograniczony zostanie do funkcji sortowania węgla na frakcję miału i sortymenty grube. PRZEWIDYWANE ZANIECZYSZCZENIA WYNIKAJĄCE Z FUNKCJONOWANIA PLANOWANEGO PRZEDSIĘWZIĘCIA W etapie budowy zakładu górniczego możliwe zanieczyszczenia będą związane z: pracą ciężkiego sprzętu, budową i przebudową obiektów liniowych (drogi, infrastruktura uzbrojenia w media), powierzchniowych i kubaturowych (budynek maszyny wyciągowej klatkowej, dyrekcji, magazyny, wieże szybowe, zakład przeróbczy), wykonaniem podstawowych wyrobisk udostępniających oraz komór pomocniczych, funkcjonowaniem pracowników. Czynności te będą 196

198 wpływały na: ludzi, rośliny, zwierzęta, grzyby i siedliska przyrodnicze, wody powierzchniowe, powietrze, gleby, powierzchnię ziemi, klimat i krajobraz, oddziaływanie na dobra materialne, zabytki i krajobraz kulturowy, oddziaływanie na klimat akustyczny. Wpływy będą miały charakter bezpośredni, pośredni, krótko, średnio i długoterminowo, stale i chwilowo. W czasie zasadniczego etapu działalności kopalni możliwe zanieczyszczenia będą związane z: wykonaniem wyrobisk korytarzowych, eksploatacyjnych, pracą szybu i stacji wentylatorów głównych, warsztatu, budyneku maszyny wyciągowej klatkowej, odstawą i transportem urobku (w tym pionowym), pracą przenośników taśmowych, przeróbką urobku, pracą ciężkiego sprzętu (spycharka, ładowarka) na składach węgla, funkcjonowaniem pracowników. Czynności te będą wpływały na: ludzi, rośliny, zwierzęta, grzyby i siedliska przyrodnicze, wody powierzchniowe, wody podziemne, powietrze, gleby, powierzchnię ziemi, klimat i krajobraz, oddziaływanie na dobra materialne, zabytki i krajobraz kulturowy, oddziaływanie na klimat akustyczny. Wpływy będą miały charakter bezpośredni, pośredni, wtórny, skumulowany, krótko, średnio i długoterminowo, stale i chwilowo. Spośród wszystkich szkodliwych czynników największe obawy zawsze budzą deformacje terenu (osiadania). W projektowanym złożau zrezygnowano z planowanej początkowo eksploatacji pokładów 324/1, 324/3 oraz 409 jako mających potencjalnie największy wpływ na osiadanie. Zmieniono system regulacji stropu w ścianach poprzez wprowadzenie podsadzki suchej (i/lub hydraulicznej) w większości ścian o najwyższej ściśliwości z materiału własnego kopalni oraz odpadów elektrownianych. Zrezygnowano z eksploatacji partii północno wschodniej złoża. Dla szybów oraz osiedla Stałego wyznaczono filary ochronne oraz wstępnie wytypowano obiekty do szczególnej ochrony przed skutkami eksploatacji. Jak wynika z analizy mapy sytuacyjno wysokościowej wpływy projektowanej eksploatacji na powierzchnię terenu wywołają deformacje powierzchni o parametrach I IV kategorii deformacji terenu górniczego oraz maksymalne osiadania do 2,5 m. Sumarycznie wpływami eksploatacji górniczej zostanie objęty teren o powierzchni 7,31 km 2. Największe prognozowane osiadania pochodzące od eksploatacji pokładu 510 wystąpią na północ od zwartej zabudowy osiedla Stałego w Jaworznie oraz na południe od ulicy Długoszyńskiej i osiągną wartości z przedziału od 0,00 2,5m przy I IV kategorii terenu górniczego jednak w rejonie osiedla Stałego osiadania będą w granicach 0 0,25m przy 0 i I kategorii terenu górniczego. Zwiększone wpływy eksploatacji górniczej wystąpią na bardzo małym obszarze w rejonie Niedzieliska, Niedzieliska Dolinka i osiedle Cegielniane (osiadania nie przekroczą 1,5m) przy II IV kategorii terenu górniczego. Rejon I i II kategoria terenu górniczego omija zwartą zabudowę miasta Jaworzna jak i ważniejsze obiekty kubaturowe i liniowe. Eksploatacja ta nie narusza filara dla szybów Witold II i Leopold. Szyby te znajdują się w zasięgu wpływów na pograniczu I i 0 kategorii terenu górniczego przy osiadaniach z przedziału 0,0 0,25m przy średniej około 0,15m. 197

199 Wpływy nie obejmą swym zasięgiem terenów przemysłowych, wpływy będą ujawniały się głównie w terenie leśnym i niezabudowanym. Terenami mieszkaniowymi objętymi zasięgiem wpływów będzie zabudowa wielorodzinna Osiedla Podłęże. Część planowanej eksploatacji obejmie tereny osiedla Gigant oraz peryferyjne części osiedla Stałe i dzielnicy Chropaczówka. Pogłębiająca się w tym rejonie niecka obniżeniowa obejmie przede wszystkim tereny leśne, rolne i nieużytków. Z uwagi na sprzyjające ukształtowanie terenu nie przewiduje się powstania w tym rejonie zalewisk czy terenów podmokłych. Teren w zasięgu wpływów jest uzbrojony w sieci: wodociągową energetyczną i gazową. Sieć gazowa jest zabezpieczona na wpływy eksploatacji górniczej. Linie energetyczne 110 i 220 kv są zabezpieczone na wpływy projektowanej eksploatacji. Kopalnia Jan Kanty 1 nie będzie posiadała składowiska odpadów. Wydobyte na powierzchnię odpady grubo uziarnione, o najmniejszej możliwej zawartości węgla, będą zbywane jako kruszywo. Możliwość wykorzystania odpadów górniczych jako kruszywa będzie wymagać przeprowadzenia procedury uzyskania odpowiednich certyfikatów i aprobat (zgodnie z ustawą o odpadach). Skuteczność takiego podejścia do odpadów, potwierdza efektywne postępowanie z odpadami Kopalni Sobieski, eksploatującej sąsiadujące pole górnicze. Sobieski wdraża aktualnie program kopalnia bezodpadowa" wykorzystując powstające odpady jako materiał do budownictwa drogowego. Węgiel z kopalni Jan Kanty 1 będzie poddawany jedynie procesowi przesiewania w celu uzyskania sortymentów handlowych. Przesiewanie jest procesem bezodpadowym. Jeżeli w trakcie eksploatacji przewidywana jakość węgla nie zostanie uzyskana (np. z powodu innych warunków geologicznych) i zaistnieje konieczność prowadzenia procesu wzbogacania węgla węgiel będzie w całości kierowany do wzbogacania w firmie zewnętrznej. Całkowita ilość odpadów innych niż odpady górnicze zamknie się w ilości ok. 10 ton/rok. Wszystkie odpady będą przekazywane, na podstawie zawartych umów na odbiór odpadów, wyspecjalizowanym firmom. Dla możliwych zanieczyszczeń zostało ustalone tło środowisko bez wpływów pochodzących z projektowanego zakładu. Każdorazowo będzie ono punktem odniesienia do określenia wielkości emisji. W etapie likwidacji zakładu górniczego możliwe zanieczyszczenia będą związane z: demontażem obiektów liniowych, powierzchniowych i kubaturowych, pracą ciężkiego sprzętu, funkcjonowaniem pracowników. Czynności te będą wpływały na: ludzi, rośliny, zwierzęta, grzyby i siedliska przyrodnicze, powietrze, gleby, powierzchnię ziemi, klimat i krajobraz, oddziaływanie na dobra materialne, zabytki i krajobraz kulturowy, oddziaływanie na klimat akustyczny. Wpływy będą miały charakter bezpośredni, krótko, średnio i długoterminowo, stale i chwilowo. 198

200 OBIEKTY PODLEGAJĄCE OCHRONIE W ramach opracowania przeprowadzono rozpoznanie występujących na terenie projektowanego złoża przedstawicieli flory (w tym gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną) i fauny, obiektów o szczególnych wartościach przyrodniczych (objętych ochroną na podstawie ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody) oraz zabytków. W najbliższym sąsiedztwie omawianego obszaru, tj. w odległości do 20 km, występuje 30 obiektów objętych prawną ochroną. Najbliżej, tzn. w odległości do ok. 5 km, położone są następujące obszary chronione: obszar chronionego krajobrazu Dobra Wilkoszyn, zatwierdzony obszar o znaczeniu wspólnotowym Torfowisko Sosnowiec Bory, użytek ekologiczny Torfowisko Bory, użytek ekologiczny Śródleśne Łąki w Starych Maczkach, użytek ekologiczny Remiza Leśna Bucze, powierzchniowy pomnik przyrody Uroczysko Sodowa Góra. W granicach projektowanego przedsięwzięcia Jan Kanty 1 nie występują obszarowe obiekty objęte ochroną na podstawie ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody. Stwierdzono natomiast obecność pojedynczych drzew pomników przyrody, do których należą: dwie lipy drobnolistne ul. Skalna 25 w wieku ok. 100 lat, lipa dwupniowa ul. Ustronie 3, dąb szypułkowy ul. Skalna 10. Zwrócono także uwagę na projektowane obszary ochrony i obszary przyrodniczo cenne. Na terenie całej gminy Jaworzno, zgodnie z rejestrem zabytków Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Katowicach, występują 4 obiekty. Trzy z nich znajdują się poza projektowanym obszarem złoża Jan Kanty 1. Jeden natomiast, zlokalizowany w centrum dzielnicy Góra Piasku, znalazłby się w granicach obszaru złoża, jednakże obiekt ten nie istnieje i został przewidziany do skreślenia z rejestru. Wobec takiej sytuacji cały projektowany obszar jest pozbawiony zabytków chronionych na podstawie przepisów o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. ANALIZOWANE WARIANTY PRZEPROWADZENIA INWESTYCJI Wariant proponowany przez Wnioskodawcę polega na uruchomieniu wydobycia węgla kamiennego z pokładu 510, dla którego zasoby bilansowe obliczone w nowej dokumentacji według stanu na r. wynoszą tys. ton, a operatywne tys. ton. Etap eksploatacji realizowany przez kopalnię Jan Kanty 1, uwzględniający wydobycie na poziomie t/dobę, będzie twał ok. 30 lat. Przy racjonalnej gospodarce złożem może on wydłużyć się o kilka lat. Cały proces inwestycyjny z etapem budowy i likwidacji zakładu górniczego wydłuży się co najmniej o dekadę. W tym czasie zatrudnienie w samej kopalni oraz w sektorze okołogórniczym znajdzie kilkaset osób. W obecnej sytuacji rynku pracy, który odnotowuje wysoki procent osób bezrobotnych w wieku 199

201 produkcyjnym, duży zakład może być szansą ekonomiczną nie tylko dla społeczności lokalnej, ale także może odegrać poważną rolę w skali regionu. Na podstawie rozpoznania rynku węgla kamiennego, przeprowadzonego przez Wnioskodawcę, nie przewiduje się zagrożenia związanego ze sprzedażą kopaliny. Popyt na węgiel, przede wszystkim ze strony Południowego Koncernu Energetycznego, gwarantuje zbyt na rynku lokalnym. Bliska lokalizacja głównego odbiorcy obniży nakłady finansowe na transport węgla, co przełoży się na większe zyski kopalni, a tym samym jej pracowników i gminy. Proponowany przez Wnioskodawcę wariant zakłada wykorzystanie istniejącej infrastruktury, pozostałej po kopalni Jan Kanty przede wszystkim powierzchniowej, ale także częściowo podziemnej po określeniu jej stanu technicznego. Niezbędne zabiegi techniczne zostaną przeprowadzone w celu adaptacji niszczejących w tej chwili obiektów, głównie budynków i szybów. W ramach projektowanej eksploatacji przewiduje się stosowanie w obrębie złoża Jan Kanty 1 systemu ścianowego z mieszaną likwidacją wyrobisk z zawałem oraz, w przewadze, z podsadzką hydrauliczną bądź suchą. Taki sposób likwidacji wyrobisk został przyjęty już na etapie procesu uzyskiwania koncesji, po wykonaniu symulacji osiadań powierzchni terenu wykonanej z zastosowaniem różnych wariantów prowadzenia stropu. Wybrano wariant kompromisowy satysfakcjonujący zarówno ze względów ekonomicznych Inwestora, jak też z uwagi na deformacje terenu. Te ostatnie będą się koncentrowały w większości pod terenami rolnymi i leśnymi. Część eksploatacji prowadzona będzie pod terenami zabudowanymi w większości zabudową jednorodzinną. W przypadku powstania szkód górniczych, Inwestor zobowiązany jest prawnie do naprawy lub usunięcia powstałych uciążliwości. Uciążliwości związane z aktywnością kopalni podziemnej będą przede wszystkim uwidaczniały się na powierzchni terenu w postaci emisji zanieczyszczeń do powietrza, wód i gleb, a także pogorszeniu środowiska akustycznego oraz deformacjach powierzchni. Zagrożenia towarzyszące samej eksploatacji, wynikające z warunków naturalnych złoża, będą monitorowne na bieżąco przez uprawnionych pracowników kopalni. W przypadku wzrostu niebezpieczeństwa, pomimo profilaktyki i zachowania zasad BHP, postępowanie w poszczególnych sytuacjach będzie rozpatrywane indywidualnie. Zastosowana profilaktyka, działania monitujące oraz nowoczesne rozwiązania technologiczne, będą skutecznie zmierzały do wyeliminowania lub największego możliwego ograniczenia spodziewanych zagrożeń. Podziemna eksploatacja kopalin zawsze będzie się wiązała z określonymi skutkami w otoczeniu. Jednakże opisane w niniejszym opracowaniu działania oraz pozytywny stosunek Inwestora do współpracy z gminą w zakresie ustalenia dodatkowej profilaktyki, monitoringu lub 200

202 zasad bezpieczeństwa i ochrony mogą przyczynić się do powstania inwestycji korzystnej nie tylko dla samej gminy, ale także dla całego regionu. Racjonalny wariant alternatywny przedsięwzięcia, biorąc pod uwagę uwarunkowania prawne, ekonomiczne i techniczne, jest stosunkowo trudny do wskazania. Wydaje się on możliwy do zrealizowania wyłącznie w przypadku, kiedy na złoże Jan Kanty 1 spojrzymy z perspektywy obszarów sąsiednich. Obecnie jedyną czynną kopalnią w sąsiedztwie jest położona na północy KWK Kazimierz Juliusz. Wiele doniesień medialnych wskazuje na szybkie wyczerpywanie się zasobów, tej ostatniej w Zagłębiu Dąbrowskim, kopalni. Według realnych szacunków będzie ona funkcjonować najdłużej do roku, i to przy zmniejszającym się zatrudnieniu. Podjęte przez kopalnię działania, zmierzające do rozpoznania warunków zalegania węgla w swoim polu rezerwowym początkowo dały pozytywne i obiecujące rezultaty, które jednak szybko przyniosły negatywne wyniki. Wiercenia pokazały, że miąższość złoża jest mniejsza niż przypuszczano, jakość węgla gorsza, a warunki tektoniczne złe. Kopalnia musi więc opracować inny wariant, który pozwoli jej na utrzymanie się na rynku wydobywczym. Alternatywą zarówno dla kopalni Kazimierz Juliusz jak też dla Spółki Węglowej Jaworzno (Inwestora ubiegającego się o koncesję na eksploatację ze złoża Jan Kanty 1 ) byłoby nawiązanie współpracy. W takim wariancie dostęp do złoża Jan Kanty 1 byłby możliwy od strony kopalni Kazimierz Juliusz chodnikiem, nie dłuższym niż kilka kilometrów. Od strony technicznej i inżynieryjnej jest to rozwiązanie wykonalne i z pewnością łatwiejsze, niż budowanie nowej kopalni. Dużym atutem kopalni Kazimierz Juliusz jest posiadanie sprawnej infastruktury, która mogłaby być wykorzystana do wydobycia i przeróbki węgla wyeksploatowanego w złożu Jan Kanty 1 (dotyczy to np. podszybia, szybów wydobywczych, zakładu przeróbczego i bocznic kolejowych). Na bardziej szczegółowy opis rozwiązań technicznych połączenia obu obszarów należy jednak poczekać do czasu ewentualnych umów o współpracy, a przede wszystkim uzyskania koncescji przez Inwestora. Proponowany wariant alternatywny wiąże się ze znacznie mniejszymi wpływami na otoczenie wynikającymi z eksploatacji. Ze względu na brak nowej inwestycji powierzchniowej całkowitej eliminacji ulegną zanieczyszczenia emitowane do powietrza, wody i gleb oraz hałas. Jedynym spodziewanym zagrożeniem będą deformacje powierzchni terenu, głównie w postaci osiadań. Powyższe rozwiązanie ma także wymiar ekonomiczny i społeczny pojawia się bowiem możliwość odzyskania nie tylko obecnych miejsc pracy, ale utworzenia nowych w perspektywie kilkudziesięciu lat, co daje stabilność finansową społeczności w skali regionu. 201

203 DZIAŁANIA MAJĄCE NA CELU ZAPOBIEGANIE, OGRANICZANIE LUB KOMPENSACJĘ PRZYRODNICZĄ NEGATYWNYCH ODDZIAŁYWAŃ NA ŚRODOWISKO PROFILAKTYKA W opracowaniu opisano działania profilaktyczne, których celem jest zapobieganie skutkom wpływów wynikających z działalności inwestycji. Uwzględniono: profilaktykę budowlaną i górniczą (obserwacje stanu technicznego budynków, pomiary wychylenia, regulacje niwelety cieków, rekultywacja), ograniczenie emisji hałasu (konstrukcja budowlana, tłumiki na dyfuzorach wentylatorów szybów, stosowanie obudów przenośników taśmowych oraz przesypów, ekrany akustyczne), ograniczenie ilości wytworzonych odpadów wydobywczych (kopalnia bezodpadowa) oraz innych niż wydobywcze (segregacja i selektywna zbiórka wytwarzanych odpadów, przekazywanie wytwarzanych odpadów odbiorcom zewnętrznym, prowadzeniu ewidencji odpadów). MONITORING Propozycje monitoringu oddziaływania planowanego przedsięwzięcia na środowisko obejmują: środowisko wodne (monitoring ścieków bytowych odprowadzanych do kanalizacji miejskiej zostanie określony w umowie z odbiorcą ścieków; wody opadowe i roztopowe powinny być badane z częstotliwością 2 razy do roku w okresie roztopów wiosennych oraz w okresie wystąpienia opadów deszczu po dłuższym okresie suchym, jeżeli urządzenia podczyszczające posiadają przepustowość większą niż 300 l/s; okresowe lub ciągłe obserwacje, opróbowania i pomiary realizowane w ściśle określonych, wytypowanych punktach badawczych), hałas (pomiar w wyznaczonych punktach), odpady (monitoring jakościowy i ilościowy), powietrze (jeden raz w roku, pomiar kontrolny stężenia pyłu zawieszonego w powietrzu), deformacje terenu (punkty pomiarowe monitoringu powinny być rozmieszczone w sposób zapewniający zarejestrowanie rzeczywistych lub jak najbardziej zbliżonych do rzeczywistych deformacji terenu zpewnia to ustawienie punktów pomiarowych w linii prostej, w przybliżeniu prostopadłej do krawędzi projektowanych parcel oraz przebiegającej nad większośćią pól projektowanych do eksploatacji), zdrowie ludzi (przemysłowa służba zdrowia, zorganizowana w przychodniach przyzakładowych i międzyzakładowych, specjalistyczne przychodnie przemysłowe). MOŻLIWE KONFLIKTY SPOŁECZNE Z uwagi na podjęte działania mające na celu minimalizację szkodliwego oddziaływania planowanego przedsięwzięcia na środowisko nie przewiduje się możliwości powstania konfliktów społecznych. Jednakże Jaworzno to rejon, w którym prowadzona była wieloletnia działalność górnicza, wywołująca w przeszłości wiele negatywnych emocji wśród mieszkańców. Z tego też powodu nie można całkowicie wykluczyć pojawienia się konfliktów społecznych. Proponowane rozwiązania profilaktyczne oraz monitoring, a także uregulowania prawne zobowiązujące inwestora do 202

204 ograniczenia wpływów eksploatacji na otoczenie lub konieczność ich usunięcia, zniwelują ewentualne spory. W pierwszym etapie planowanego przedsięwzięcia, tj. w trakcie budowy zakładu górniczego i modernizacji istniejącej infrastruktury, uciążliwość prowadzonych prac ograniczy się do stosunkowo niewielkiego zasięgu. W związku z tym nie przewiduje się konfliktów społecznych z lokalną społecznością. Ewentualne kontrowersje mogą pojawić się wcześniej przed uzyskaniem decyzji środowiskowej (i/lub koncesji) oraz w okresie późniejszym po uruchomieniu działalności górniczej, kiedy wpływy z prowadzonej eksploatacji będą odczuwalne. Inwestor ma świadomość wielokierunkowych oddziaływań, jakie niesie ze sobą uruchomienie działalności eksploatacyjnej. Dzięki temu, przy jednoczesnym uwzględnieniu solidnych argumentów natury ekonomicznej jest skłonny do podejmowania negocjacji w każdej konfliktowej sprawie. Argumenty, które przemawiają za uruchomieniem kopalni to: - odtworzenie starej kopalni (wykorzystanie szybów, budynków) adaptacja niszczejącej infrastruktury, powrót do tradycji górniczej, - zatrudnienie pracowników nowe miejsca pracy, stabilizacja finansowa i kilkudziesięcioletnie bezpieczeństwo ekonomiczne pracowników, - popyt na węgiel ze strony PKE (zbyt na rynku lokalnym) brak problemów ze zbytem; bliska lokalizacja głównego odbiorcy obniża nakłady finansowe na transport, co przekłada się na większe zyski kopalni, a tym samym jej pracowników i gminy, - lokalizacja firmy w Jaworznie (podatki), - tradycje górnicze Jaworzna (istniejąca kopalnia Sobieski). Sprzeciw może być wywołany przez: - oddziaływanie na środowisko osiadanie terenu (może być zmniejszone przez odpowiedni sposób eksploatacji), - szkody górnicze (zniszczenie budynków, infrastruktury). W odniesieniu do powstałych szkód jednostka organizacyjna wykonująca działalność gospodarczą jest obowiązana podejmować działania mające na celu usunięcie przyczyn szkodliwego oddziaływania na środowisko lub zagrożenia i przywrócenia do stanu właściwego. Interesy osób trzecich, bezpośrednio związanych z obszarem eksploatacji górniczej, chronią zapisy działu Prawa geologicznego i górniczego, dotyczącego stosunków sąsiedzkich i odpowiedzialności za szkody: - naprawienie szkody powinno nastąpić przez przywrócenie stanu poprzedniego, - przywrócenie stanu poprzedniego powinno nastąpić przez dostarczenie gruntów, obiektów budowlanych, urządzeń, lokali, wody lub innych dóbr tego samego rodzaju, 203

205 - naprawienie szkody w gruntach rolnych i leśnych następuje w drodze rekultywacji, zgodnie z przepisami o ochronie gruntów, - obowiązek przywrócenia stanu poprzedniego ciąży na przedsiębiorcy. Zapewniają one ochronę interesów osób potencjalnie narażonych na ujemne skutki działalności zakładu górniczego i obejmują również okres po zakończeniu działalności górniczej. Zgodnie z deklaracjami Inwestora, konsultacje społeczne (spotkania z mieszkańcami) będą prowadzone na każdym etapie prowadzonego procesu decyzyjnego. Taki sposób postępowania wydaje się być prawidłowym i powinien doprowadzić do realizacji zamierzonej inwestycji zgodnie z oczekiwaniami mieszkańców. OPRAWA GRAFICZNA W opracowaniu zamieszczono 24 rysunki ilustrujące omawiane zagadnienia. Mapy, będące bazą dla przedstawienia prezentowanych cech lub zjawisk, zostały opatrzone skalą oraz stosowną legendą. Rysunki zaczerpnięte z cytowanych opracowań mają podane źródło pochodzenia. Prezentowane dane statystyczne, wyniki badań i pomiarów zestawiono w 35 tabelach. Zamieszczono jeden załącznik kartograficzny mapę sytuacyjno wysokościową projektowanego obszaru Jan Kanty 1 z oznaczonymi wpływami projektowanej eksploatacji na powierzchnię. Mapa została sporządzona w skali 1: PODSUMOWANIE Jednym z głównych działań współczesnego górnictwa zmierzającym do realizacji idei zrównoważonego rozwoju jest ograniczenie negatywnych dla środowiska naturalnego skutków aktywności kopalń. Dotyczy to nie tylko polityki zmniejszania emisji zanieczyszczeń do powietrza, wód, gleb, ale także przywracania terenom przekształconym w wyniku działalności górniczej ich funkcjonalności i wartości biologicznych, gospodarczych, społecznych, estetycznych. Podstawowym celem, jaki ma do spełnienia rekultywacja na terenach zdegradowanych w wyniku eksploatacji górniczej jest przede wszystkim odtworzenie stanu zbliżonego do pierwotnego lub też stworzenie nowej jakości obiektu pozwalającej na prowadzenie działalności rolnej, leśnej lub innej społecznie użytecznej, a tym samym wyeliminowanie uciążliwości nieużytku dla otoczenia. Jednakże już na etapie eksploatacji można kontrolować wpływ poszczególnych czynników na otoczenie oraz prowadzić monitoring ich wzajemnego oddziaływania, a także podejmować zabiegi zmierzające do niwelowania tych wpływów. Często proponowane są więc działania uwzględniające potencjał przyrodniczy, rekreacyjny, dydaktyczny a nawet historyczny i kulturowy przedmiotowych terenów. Zauważono, że tereny pogórnicze (wyrobiska, zapadliska, niecki osiadań, hałdy) są jedną z form sztucznego kształtowania powierzchni ziemi, elementem poeksploatacyjnego krajobrazu geologicznego łączącego w sobie różnorakie walory poznawcze i estetyczne a prawidłowo zagospodarowane (także w czasie trwania 204

206 eksploatacji) i udostępnione służą ochronie dziedzictwa geologicznego i georóżnorodności, dokumentują historię górnictwa i rozwój techniki górniczej, a także tworzą nowe wartości środowiska. Nie zawsze eksploatacja musi prowadzić do degradacji walorów przyrodniczych otoczenia. Klasycznym przykładem korzystnego wpływu działalności górniczej na powierzchnię terenu jest zespół przyrodniczo krajobrazowy Żabie Doły obszar na pograniczu Piekar Śląskich i Bytomia, gdzie pierwotny krajobraz został niemal całkowicie przekształcony przez człowieka. Eksploatowano tu rudy cynku i ołowiu oraz węgiel. Opuszczone wyrobiska górnicze często ulegały zawałom, a na powierzchni tworzyły się niecki, leje i zapadliska. W wyniku tych działań powstawały obszary podmokłe, zalewiska i stawy. Obecnie obszar stanowi ostoję dla wielu gatunków roślin, a przede wszystkim zwierząt. Na projektowanym obszarze Jan Kanty 1 wpływ szkodliwych czynników na otoczenie będzie maksymalnie ograniczany przez zastosowanie nowoczesnych technologii, skutecznej profilaktyki oraz monitoringu. Pomimo tego niektórych wpływów nie uda się wykluczyć. Spośród nich największe znaczenie będą miały osiadania. Wyznaczone strefy maksymalnych osiadań koncentrują się jednak w terenie leśnym lub obejmującym nieużytki, gdzie obniżenie rzędnej terenu może doprowadzić do powstania nowych cennych z przyrodniczego punktu widzenia terenów. Z uwagi na widoczny kierunek działalności miasta Jaworzna, nastawiony na szeroko rozumianą ochronę środowiska, powstanie takich nowych obszarów krajobrazowych może dać podstawę do utworzenia kolejnego obszaru prawnie chronionego. Odpowiednio zagospodarowane tereny działalności górniczej stanowią dla miasta szansę rozwoju, zwiększając ofertę przyrodniczą regionu i służąc jego promocji, mogą być także ważnym elementem geoedukacji. Ponadto niektóre miejsca na takich obszarach wykazują cechy unikalne, budzące zainteresowanie naukowe, przydatne do celów dydaktycznych, jak, odsłonięcia skalne, stanowiska obserwacyjne obiektów przyrody żywej, miejsca obfitujące w skamieniałości a nawet stanowiska archeologiczne. 205

207 19. NAZWISKA OSÓB SPORZĄDZAJĄCYCH RAPORT - mgr inż. Artur Olszówka kierownik zespołu - dr inż. Alina Lenartowska biegły w zakresie sporządzania ocen oddziaływania na środowisko lista Wojewody Śląskiego nr 70 - mgr inż. Tadeusz Nowak - inż. Anna Twardowska - dr Agata Ptak - mgr Monika Kuraś 206

208 20. ŹRÓDŁA INFORMACJI STANOWIĄCE PODSTAWĘ DO SPORZĄDZENIA RAPORTU... Błaż J., Kupka R., 2001, Odpady pogórnicze wytwarzane na terenie miasta Katowice. W: Kształtowanie środowiska geograficznego i ochrona przyrody na obszarach uprzemysłowionych i zurbanizowanych. WBiOŚ, WNoZ UŚ, Katowice Sosnowiec Bojakowska I., 2001 Kryteria oceny zanieczyszczenia osadów wodnych. Przegląd Geologiczny 49 (3): Chmura D., 2003 Zagrożenia lokalnych populacji sasanki otwartej Pulsatilla patens na przykładzie stanowiska na Sodowej Górze w Jaworznie. Chrońmy Przyrodę Ojczystą 5: s Dembowski Z., 1972 Ogólne dane o Górnośląskim Zagłębiu Węglowym. W: Karbon Górnośl. Zagł. Węgl. Prace Inst. Geol. t.lxi, Warszawa, s Doktorowicz Hrebnicki St., Bocheński T., 1952 Podstawy i niektóre wyniki pararelizacji pokładów węgla w Zagłębiu Górnośląskim. Geol. Biul. Informac., 1. Państw. Inst. Geol., s Dokumentacje i opracowania geologiczne: 1995, Dokumentacja geologiczna złoża węgla kamiennego Jan Kanty w kategoriach A, B, C 1, C 2. Przeds. Robót Geol. Wiertn., Sławków 2003, Dokumentacja określająca warunki hydrogeologiczne w związku ze zmianą poziomu odwadniania zlikwidowanego zakładu górniczego Rejon Jan Kanty Centralnego Zakładu Odwadniania Kopalń. Katow. Przeds. Geol, Katowice 2008, Dodatek nr 3 do dokumentacji geologicznej złoża węgla kamiennego kopalni Jan Kanty w Jaworznie w kat. A, B, C 1, C 2.Katow. Przeds. Geol, Katowice 2011, Dodatek nr 4 do dokumentacji geologicznej złoża węgla kamiennego kopalni Jan Kanty w Jaworznie w kat. A, B, C 1, C 2. Przeds. Usł. Handl. KOGEO S.C., Rybnik 2011, Projekt koncepcyjny uruchomienia wydobycia węgla kamiennego na obszarze górniczym byłej kopalni Jan Kanty. Biuro Usług Projektowych i Inwestycyjnych, Katowice Dziesiąta roczna ocena jakości powietrza w województwie śląskim, obejmująca 2011 rok. 2012, WIOŚ, Katowice Jania J., 1978 Antropogeniczne zmiany niektórych elementów środowiska geograficznego we wschodniej części Wyżyny Śląskiej. Archiwum Instytutu Geografii Uniwersytetu Wrocławskiego, Sosnowiec Wrocław Jarczyk M., 2007 Przywracanie wartości użytkowych powierzchni terenu metodami wiertniczymi w otoczeniu likwidowanych kopalń, AGH, Kraków Kleczkowski A.S. (red.), 1990a Mapa obszarów Głównych Zbiorników Wód Podziemnych w Polsce (GZWP) wymagających szczególnej ochrony 1: AGH, Kraków Kleczkowski A.S. (red.), 1990b Objaśnienia Mapy obszarów Głównych Zbiorników Wód Podziemnych (GZWP)w Polsce wymagających szczególnej ochrony 1: IHiGI AGH, Kraków Macdonald D., Ingersoll C., Berger T., 2000 Development and Evaluation of consensusbased Sediment Development and evaluation of consensus based sediment quality 207

209 guidelines for freshwater ecosystems. Archives of Environmental Contamination and Toxicology 39: Nieć M, Salamon E., Kawulak E., 2003, Poeksploatacyjny krajobraz geologiczny, [w:] Kształtowanie krajobrazu terenów poeksploatacyjnych w górnictwie. Mat. Międz. Konf. Nauk, Kraków Kondracki J., 2002 Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. ISBN Ochrona Środowiska GUS Warszawa 2007 Lis J., PasiecznaA., 1995 Atlas geochemiczny Górnego Śląska w skali 1: PIG, Warszawa Oficjalne serwisy internetowe: Ministerstwo Środowiska Geoserwis Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska Ekoportal Centrum Informacji o Środowisku (jednostka Ministra Środowiska) Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska Lasy Państwowe (Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Katowicach, Nadleśnictwo Kobiór) portal miejski Katowic Zespół Parków Krajobrazowych Województwa Śląskiego Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska (w zakresie obszarów Natura 2000) Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska Główny Urząd Statystyczny Serwis Przyroda Województwa Śląskiego (opracowany przez Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska, współfinansowany przez Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Katowicach) Śląskie Pozytywna Energia Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Katowicach Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Krakowie Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Katowicach Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Śląskiego, 2004 Pluta I., 2005 Wody kopalń Górnośląskiego Zagłębia Węglowego, GIG, Katowice Popiołek E., 2001 Określenie możliwości eksploatacji przez ZGE Sobieski Jaworzno III Sp. z o.o. pokładów 302 i 304/2 w południowo zachodniej części partii Podłęże Prognoza oddziaływania na środowisko lokalnego programu rewitalizacji miasta Sosnowca na lata Urz. Miejski Sosnowiec, 2010 Program Ochrony Środowiska dla miasta Jaworzna, PIG, Warszawa Program ochrony środowiska dla Jaworzna miasta na prawach powiatu na lata z uwzględnieniem perspektywy na lata , aktualizacja, 2008 zespół autorski (mgr inż. Bożena Kuzio Wasilewska przewodniczący zespołu autorskiego) 208

210 Program Ochrony Środowiska dla Województwa Śląskiego do roku 2013 z uwzględnieniem perspektywy do roku 2018, 2011 zespół autorski (mgr inż. Ksenia Jechna kierownik projektu) Program Państwowego Monitoringu Środowiska województwa śląskiego na lata , WIOŚ, Katowice Projekt koncepcyjny uruchomienia wydobycia węgla kamiennego na obszarze górniczym byłej kopalni Jan Kanty. Biuro Usług Projektowych i Inwestycyjnych w Katowicach Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Rok LXVII, Warszawa, GUS Rzętała M.A, Rzętała M., 2008 Zbiorniki wodne na obszarze GZM. [w:] R. Dulias, A. Hibszer (red.) Górnośląski Związek Metropolitalny. Zarys Geograficzny. Polskie Tow. Geograficzme, Oddział Katowicki, Sosnowiec: Tokarska Guzik B., Herczek A., Gorczyca J., Rostański A., 1997 Obszar Chronionego Krajobrazu Dobra Wilkoszyn w Jaworznie. Ścieżka dydaktyczna. Wyd. Planata, Krzeszowice. s. 40 Tokarska Guzik B., Rostański A., Gorczyca J., Herczek A., Dulias R., 2011 Waloryzacja przyrodnicza. Opracowanie na zlec. Urzędu Miasta Jaworzno. Zakł. Bad Usł. Ekos Wrześniak A. (kierownik projektu), 2010 Ocena jakości środowiska w województwie śląskim w zakresie hałasu, na podstawie badań monitoringowych i inspekcyjnych WIOŚ w Katowicach oraz zarządców dróg i lotnisk, w latach Biblioteka Monitoringu Środowiska, Katowice Wrześniak A., (kierownik projektu),2011 Stan środowiska w województwie śląskim w 2010 roku. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Katowice Zając A., Zając M. (red.), 2001 Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. Pracownia komputerowa chorologii roślin, Uniwersytet Jagielloński, Kraków Zarzycki K., Szeląg Z., 2006 Red list of the vasular plants in Poland. W: Z. Mirek, K. Zarzycki, W. Wojewoda, Z. Szeląg (red.). Red list of plants and fungi in Poland, ss W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków 209

211 ZAŁĄCZNIK 1 Pismo Urzędu Miejskiego w Jaworznie znak: OŚ SR z dn. 21 sierpnia 2012r.

212

213

214