Bitwa Warszawska 1920 roku

Transkrypt

1 Bitwa Warszawska 1920 roku Prof. dr hab. Grzegorz Nowik Bitwą Warszawską, nazywane są potocznie działania bojowe na przedpolu Warszawy, głównie pod Radzyminem od 13 do 15 sierpnia oraz walki pod Ossowem stoczone 14 i 15 sierpnia 1920 r. Tymczasem Bitwa Warszawska, postrzegana w sensie strategicznego starcia głównych sił Polski i bolszewickiej Rosji na głównym kierunku operacyjnym, trwała ponad miesiąc od końca lipca do 5 września 1920 roku. Bitwa rozgrywała się na obszarze większym od Belgii i Holandii razem wziętych. Znajdował się on w trójkącie ograniczonym: od północy granicą Prus Wschodnich; od południowego zachodu linią Wisły (od Nieszawy) pod Dęblin i dalej biegiem Wieprza aż do rejonu Sokala nad Bugiem; i od wschodu biegiem Bugu i zachodniego skraju Niemna od Sokala na południu po przedpola Grodna. Lawina i kontredans W końcu lipca 1920 r. Armia Czerwona prowadząc ofensywę z Białorusi przekroczyła linię Niemna, a wojska nacierające z Ukrainy dotarły od kilkudziesięciu do stu kilometrów na wschód od linii Bugu. Z Białorusi w pasie między granicami państw nadbałtyckich Łotwy i Litwy na północy, a bagnami Polesia na południu, atakowały Polskę cztery armie (IV z III Korpusem Konnym, XV, III i XVI oraz Grupa Mozyrska) Frontu Zachodniego dowodzonego przez Michaiła Tuchaczewskiego. Na Ukrainie, między bagnami Polesia na północy, a łukiem Karpat i granicą z Rumunią i Czechosłowacją na południu nacierały trzy armie (XII, Konna Budionnego oraz XIV) Frontu Południowo-Zachodniego dowodzonego przez Aleksandra Jegorowa. Oba fronty działały odrębnie, bowiem rejon bagien Polesia rozdzielał je i uniemożliwiał współdziałanie. Pierwsza ofensywa Tuchaczewskiego na Białorusi rozpoczęła się 14 maja 1920 r., zaledwie tydzień po oswobodzeniu Kijowa przez Wojsko Polskie i Armię Ukraińskiej 1

2 Republiki Ludowej. Po niespełna miesiącu walk Armia Czerwona została odrzucona na pozycje wyjściowe. Druga ofensywa Tuchaczewskiego na Białorusi rozpoczęła się 4 lipca 1920 roku, a do jej przeprowadzania zgromadzili bolszewicy siły dwukrotnie przewyższające liczebność obsadzającego ten odcinek polskiego Frontu gen. Szeptyckiego, w którego skład wchodziły armie: 1 i 4. Ofensywa sowieckiego Frontu Południowo-Zachodniego na Ukrainie rozpoczęła się 21 maja 1920 roku i początkowo prowadzona była nieudolnie. Dopiero 6 czerwca 1920 roku, nacierająca z południa Armia Konna zdołała przerwać polski front i wyjść na tyły polskiej 3 Armii obsadzającej Kijów. Ofensywę Frontu Zachodniego na Białorusi możemy porównać do lawiny posuwającej się na zachód, łamiącą swą masą wszelkie próby zorganizowania polskiej obrony. Armie polskie tam walczące ponosiły ciężkie straty, ale wycofywały się w kierunku Warszawy. Mimo zamiarów i prób Tuchaczewskiego, nie udało mu się okrążyć i zniszczyć żadnej polskiej armii, które choć osłabione zachowały swe struktury organizacyjne, kadry i większość ciężkiego sprzętu, w tym armat. W walkach tam toczonych rozbita została tylko jedna polska dywizja (2 Dywizja Piechoty Litewsko- Białoruska okrążona przez Litwinów wspierających Armię Czerwoną). Wojsko Polskie walczące na Białorusi było przemęczone, zdarzały się nawet objawy paniki i dezercji, ale z wielkim wysiłkiem cofało się na przestrzeni km, aby bronić centrum kraju i stolicy polski. Ofensywa Frontu Południowo-Zachodniego przypominała kontredans taniec, w którym tancerze wykonują na przemian kroki w przód i tył. Wojsko Polskie walczące na Ukrainie, lepiej dowodzone, bardzo dobrze biło się z bolszewikami, zadawało przeciwnikowi większe straty niż samo ponosiło. Stale kontratakowało i zmuszało kilkakrotnie do odwrotu Armię Konną, która traciła siłę przebojową ponosząc nie do odrobienia straty w kadrze dowódczej i koniach. Dwie pozostałe walczące tam rosyjskie armie, po klęskach poniesionych w kwietniu i maju na Ukrainie, samodzielnie nie były zdolne do ofensywy, zajmowały jedynie teren maszerując za Armią Konną. Podczas odwrotu z Ukrainy rozbita została tylko jedna polska brygada piechoty rezerwowej (nieostrzelanej, w której odnotowano wypadki dezercji), ale pozostałe polskie armie poniosły stosunkowo niewielkie straty w porównaniu ze stratami odnoszonymi przez dywizje polskie na Białorusi. 2

3 Bolszewicki plan wojny Bolszewicki plan wojny, opracowany przez Borysa Szaposznikowa, szefa oddziału operacyjnego Sztabu Polowego Armii Czerwonej zakładał, że po osiągnięciu linii rzek Niemen i Bug, po wyminięciu bagien poleskich rozdzielających dwa sowieckie fronty, w rejonie Brześcia Litewskiego nastąpi połączenie wojsk nacierających z Białorusi i Ukrainy. W tej nowej fazie ofensywy czego spodziewali się zarówno dowódcy rosyjscy, jak i polscy oba rosyjskie fronty: Zachodni (Tuchaczewskiego) i Południowo- Zachodni (Jegorowa) miały na kształt grotu uderzyć na Warszawę z linii Niemna i Bugu. Tak się jednak nie stało. Pod wpływem triumfalnych meldunków Tuchaczewskiego informujących Lenina o zupełnym rozbiciu Wojska Polskiego, które według niego po utracie linii Niemna, nie mało już żadnej większej przeszkody wodnej, na której mogłoby zorganizować obronę, a także na skutek doniesień dyplomatów bolszewickich przebywających w Londynie, informujących, że Wielka Brytania i państwa Ententy praktycznie nie dopomogą Polsce i nie wyślą wojsk do jej obrony, pod wpływem entuzjazmu delegatów na Kongres III Międzynarodówki Komunistycznej wieszczących rychły wybuch rewolucji w Europie, Lenin zmienił plan wojny. Zamiast planowanego uprzednio koncentrycznego uderzenia wszystkich sowieckich armii na Warszawę, pozostawiał jej zdobycie Frontowi Zachodniemu (nacierającemu z Białorusi), natomiast Front Południowo-Zachodni (nacierający z Ukrainy) skierował na Lwów i przełęcze w Karpatach. W dalekosiężnym zamiarze pierwszy z nich miał przez Warszawę zanieść płomień rewolucji do Berlina i Paryża, drugi przez Lwów, do Budapesztu, Wiednia, na Bałkany i do Włoch. Dotychczas przyjmowało się, że zmiana ta była spowodowana niesubordynacją Stalina, komisarza Frontu Południowo-Zachodniego, który nie chciał być pomocnikiem Tuchaczewskiego i zamierzał sięgnąć po odrębne laury zwycięstwa Lwowa, a następnie Węgier, gdzie liczył na rozdmuchanie płomienia bolszewickiej rewolucji z 1919 roku. Dziś wiemy już, że decyzję tę podjął osobiście Lenin, na wniosek i zgodnie z ambicjami Stalina. W ten sposób zamiast grotu, ofensywa bolszewickich armii przyjęła kształt wideł o rozgiętych zębach jeden skierowany na zachód (na Warszawę) i północny- 3

4 zachód (Pomorze aby czym prędzej dotrzeć do granicy Niemiec z 1914 roku), drugi na południe i południowy zachód (na Lwów). Marszałka Józefa Piłsudskiego koncepcja prowadzenia wojny Józef Piłsudski uważał, że kluczem do prowadzenia wojny z Rosją są bagna Polesia. Istotne były nie tylko niedrożne mokradła rozdzielające przeciwnika, ale chodziło tu o posiadanie linii drogowych i kolejowych wiodący przez bagna poleskie i możliwość stosowania dzięki temu tu użył szachowego terminu roszady Wojska Polskiego przez Polesie. Owa roszada polegała na przerzucaniu polskich oddziałów z Białorusi na Ukrainę (i odwrotnie) oraz tworzeniu dzięki temu manewrowi lokalnej przewagi, na jednym z dwóch teatrów działań wojennych. Zasadę tę Piłsudski stosował z powodzeniem w 1919 roku oraz wiosną 1920 roku. Gdy Tuchaczewski rozpoczął swą ofensywę na Białorusi Józef Piłsudski wydał 9 lipca 1920 r. rozkaz Nr 7344/III, w którym w ogólnych rysach zakładał: 1) Obronę Wojsk Polskich na Białorusi na linii dawnych niemieckich okopów z okresu I wojny światowej; 2) Na Ukrainie przeprowadzenie koncentrycznego natarcia na Armię Konną, przeprowadzonego siłami: 2 Armii (wzmocnionej kawalerią) na: Brody Równe; 3 Armii na: Kowel Równe i 6 Armii: od południa na Ostróg Równe z równoczesną obroną na południu. Zamierzał w wyniku tej akcji pobicie Budionnego i zmuszenie go do odwrotu. (Armia Konna żywiła się ze zdobytego terenu, zatrzymanie jej automatycznie wymuszało odwrót w stronę podążających za nią powoli taborów z zaopatrzeniem dzienne zapotrzebowanie na owies to kg). 3) Przerzucenie przez Polesie części wojsk polskich z Ukrainy na Białoruś ( roszada ); 4) Kontrofensywa z rejonu Polesia na południowe skrzydło i tyły wojsk Tuchaczewskiego na Białorusi. Planu z 9 lipca 1920 roku nie udało się zrealizować w pierwotnej wersji na linii Równe Sarny Łuniniec Baranowicze. Armie polskie na Białorusi, utraciły linię okopów niemieckich, a Armia Konna została wprawdzie zmuszona do odwrotu pod Równem na Wołyniu, lecz wojska polskie także były zmuszone do cofnięcia się w kierunku Łucka i Dubna. W wyniku tego odwrotu utracona została jedna z linii 4

5 kolejowych wiodących przez Sarny i Łuniniec na Polesiu, skutkiem czego następną roszadę trzeba było przesunąć na zachód. Wielka kombinacja Tymczasem 24 lipca 1920 roku, polski radiowywiad przejął bardzo ważny rozkaz mówiący o zmodyfikowanym rosyjskim planie wojny. Wojska Frontu Południowo- Zachodniego nie jak uprzednio planowano (co Józef Piłsudski wiedział z radiowywiadu) kierowały się na Łuck i Brześć, ale na południe i południowy zachód na Lwów oraz przełęcze karpackie. Znając rosyjskie zamiary, Józef Piłsudski postanowił zrealizować swój plan z 9 lipca 1920 r., nazywany przez niego wielką kombinacją, której założenia (ujęte w poprzednim już rozkazie) tak opisał w książce Rok 1920: 1) Front Północny wygrywa tylko czas. Wojska polskiego Frontu Północno- Wschodniego miały bronić się przez armiami Tuchaczewskiego na linii Narwi i Bugu z utrzymaniem rozległego przyczółka mostowego w rejonie Brześcia nad Bugiem; 2) W kraju energiczne przygotowanie rezerw... Formowano tam wielotysięczne oddziały ochotnicze i rezerwowe, piechoty i kawalerii (w tym Grupę Operacyjną Jazdy do walki z Budionnym), które miały zasilić wojska liniowe na froncie; 3a.) Skończenie z Budionnym... Wojska polskiego Frontu Południowo-Wschodniego (2, 3, i 6 Armie) miały pobić Armię Konną koncentrycznym atakiem pod Beresteczkiem i Brodami, okrążyć ją i zniszczyć lub zmusić do głębokiego odwrotu; 3b) ściągnięcie z południa większych sił... Przerzucenie część wojsk z Ukrainy w rejon Brześcia Litewskiego; 4) dla kontruderzenia, które planowałem z okolic Brześcia... Uderzenie z rejonu Brześcia na skrzydło i tyły Tuchaczewskiego nacierającego na Warszawę. Realizacja wielkiej kombinacji rozpoczęła się w końcu lipca. Armie polskiego Frontu Północnego, stawiły twardy opór nad Narwią i Bugiem, co Tuchaczewski odnotował w swych wspomnieniach, jako pierwszy poważny jaki napotkał od Dźwiny i Berezyny. Formowana w kraju Armia Ochotnicza, nie była odrębnym związkiem operacyjnym, ale raczej bazą uzupełnień dla oddziałów frontowych, które zostały zasilone tysiącami, pełnych patriotycznego uniesienia, ochotników. Największym problemem było jednak skończenie z Budionnym. Bitwa pod Beresteczkiem i Brodami doprowadziła na przełomie lipca i sierpnia 1920 r. do pobicia Armii Konnej i zmusiła 5

6 ją do odwrotu na ponad 10 dni, co praktycznie wstrzymało natarcie Frontu Południowo- Zachodniego na Lwów. Jak pisali nawet sowieccy dowódcy, bolszewicka XII Armia miała problemy z pokonaniem drogi, a cóż dopiero mówić o pokonaniu przeciwnika. Jednak zatrzymanie Budionnego i jego odwrót oraz słabość XII Armii umożliwiły przerzucenie ściągnięcie części wojsk polskich z Wołynia w rejon Lubelszczyzny, do akcji przeciwko Tuchaczewskiemu, planowanej z rejonu Brześcia i linii rzeki Bug. Plan Bitwy Warszawskiej Jednak 1 sierpnia, stało się coś nieprzewidywalnego, zgodnie z przysłowiem na wojnie, jak na wojnie. Tego dnia nastąpiło wykrycie przez polski radiowywiad koncentracji nowej sowieckiej Armii Rezerwowej na północ od Niemna (w rejonie Lidy) a więc na linii planowanego polskiego natarcia. Drugą złą informacją, jaką otrzymał Wódz Naczelny tego dnia to meldunek o niespodziewanym upadku Brześcia Litewskiego, a więc rejonu, z którego miała wyjść planowana polska kontrofensywa. Spowodowało to konieczność zmiany planu wielkiej kombinacji oraz roszady, które musiały być przemyślane na nowo. Marszałek Józef Piłsudski, powrócił 3 sierpnia do Warszawy i zajął się zbieraniem danych do nowej koncepcji rozegrania bitwy. W tym czasie wyjaśniło się, że przeciwnik nie zgromadził nowej Armii Rezerwowej na północ od Brześcia, były to jedynie zapóźnione radiostacje sowieckiej III Armii, które 1 sierpnia zmieniły swe sygnały wywoławcze. Wobec upadku Brześcia i utraty linii Bugu, nowe miejsce koncentracji wojsk przeznaczonych do uderzenia na skrzydło maszerujących na Warszawę wojsk Tuchaczewskiego przeniesione zostało na południe, na linię rzeki Wieprz. Polski plan bitwy, nazwanej później Warszawską, był trzecim wariantem wielkiej kombinacji, po dwóch poprzednich (I rejon okopy niemieckie Baranowicze Łuniniec sarny Równe; II Narew i Bug Kowel Brody Brześć), z tym, że w trzecim wariancie teren walnej bitwy przeniesiony został na zachód na linię Wisły i Wieprza. Założenia operacyjne do Bitwy Warszawskiej były więc identyczne jak te, które zapisane były w Rozkazie Nr 7344/III z 9 lipca 1920 r. Nowy plan przygotowany III wariantu wielkiej kombinacji opracowany przez Marszałka Józefa Piłsudskiego i zredagowany przez szefa sztabu Generalnego gen. Tadeusza Rozwadowskiego nosił 6

7 numer 8358/III i datę 6 sierpnia 1920 roku. Według tego planu wojska polskie otrzymały następujące zadania: 1) Front Północny (dowodzony przez gen. Józefa Hallera) otrzymał zadanie obronne (Front Północny wygrywa tylko czas), polegające na zatrzymaniu na przedpolu twierdzy Modlin i Warszawy północnego zęba rosyjskich wideł skierowanego na Warszawę. Polska obrona miała być zorganizowana na linii rzek: Orzyc (następnie Wkra), Narew i Wisła. 2) Front Środkowy (dowodzony przez. gen. Edwarda Rydza-Śmigłego), przemianowany z dawnego Frontu Południowo-Wschodniego miał się skoncentrować na linii rzeki Wieprz i nad środkowym Bugiem ( ściągnięcie z południa większych sił...). Jego zadanie było ofensywne i polegało na uderzeniu na skrzydło, linii komunikacji oraz zaopatrzenia północnego zęba rosyjskich wideł. 3) Front Południowy (dowodzony przez gen. Lamezana de Salins) miał tak jak północy zadanie obronne polegające na obronie Lwowa, Borysławskiego Zagłębia Naftowego oraz połączeń kolejowych z Rumunią, które były jedyną pewną drogą importu amunicji niezbędnej do walki. Tak więc dwa polskie fronty: Północy i Południowy miały stępić i zatrzymać ostrza wideł, natomiast Front Środkowy (zebrany między widłami, w rejonie słabo przesłanianym przez siły sowieckie o czym wiedział marszałek dzięki radiowywiadowi), uderzyć z południa na skrzydło i tyły wojsk Tuchaczewskiego szturmujących Warszawę wyłamać północny ząb wideł i zniszczyć te armie. Pamiętajmy, że była to trzecia próba stoczenia walnej bitwy i pokonania agresora, wg. tego samego zamysłu operacyjnego, co dwa poprzednie. Plan ten nie powstał ani we Francuskiej Misji Wojskowej, ani jego twórcą nie był gen. Rozwadowski, który, gdy na początku lipca rodziła się koncepcja wielkiej kombinacji był szefem Polskiej Misji Wojskowej we Francji, powrócił do Warszawy dopiero 19 lipca i wchodził od 22 lipca w obowiązki szefa Sztabu Generalnego, które przejął 25 lipca, w czasie, gdy gen. Rydz- Śmigły na rozkaz Wodza Naczelnego opracowywał rozkazy do bitwy z Armią Konną pod Beresteczkiem i Brodami. Należy podkreślić, że gen. Rozwadowski, wybitny żołnierz i sztabowiec, w lot pojął doniosłość planu wielkiej kombinacji i był jej wielkim zwolennikiem i realizatorem, ale nie twórcą. 7

8 Przegrupowanie i koncentracja Plan ten był jak widać z przedstawionych założeń prosty, ale najtrudniejsze było jego wdrożenie w życie, czyli przegrupowanie wojsk, ich uzupełnienie i wzmocnienie oddziałami rezerwowymi i ochotniczymi. Było to bardzo trudne zadanie, wymagało ogromnego wysiłku sztabów, kolejnictwa i samych oddziałów, które musiały się przegrupować dokonując przemarszów na duże odległości. Warunkiem powodzenia było również zachowanie tajemnicy wojskowej, aby nieprzyjaciel nie dostrzegł polskiej koncentracji. Z tym ostatnim, znów można powiedzieć na wojnie, jak na wojnie, wydarzył się nieszczęśliwy wypadek. Otóż w ręce rosyjskie dostały się dwa kolejne rozkazy dowództwa 3 Armii, zawierający tylko część informacji o planie bitwy (a nie Rozkaz NDWP Nr 8358/III, co powtarzają błędnie niektórzy historycy). Paradoks pierwszy polegał na tym, że Tuchaczewski uważał, iż jest to zamierzona polska akcja dezinformacyjna (nie wierzył w możliwość polskiej koncentracji w Lubelskiem, a polskie siły główne lokował nad Wisłą i Wkrą na północ od Warszawy); drugi zaś, że dzięki radiowywiadowi Józef Piłsudski wiedział, co zamierza Tuchaczewski, ale ten nie zdawał sobie sprawy, że my o tym wiemy, a także wiemy o tym, iż nie uwierzył przechwyconym rozkazom. Polski rozkaz Nr 8358/III z 6 sierpnia dotarł do wojsk 7 8 sierpnia i rozpoczęły one przegrupowanie. W tym czasie dojrzewało przyszłe polskie zwycięstwo. W planie tym było wiele niewiadomych, zarówno po stronie polskiej, jak i nieprzyjaciela, które mogły przesądzić o jego powodzeniu lub klęsce. 1) Pierwszą niewiadomą było czy armie rosyjskiego Frontu Zachodniego uderzą koncentrycznie na Warszawę od wschodu (podobnie jak gen. Dybicz podczas Powstania Listopadowego), czy też obejdą stolicę od północy i po sforsowaniu Wisły zaatakują ją od zachodu (podobnie jak gen. Paskiewicz podczas Powstania Listopadowego). Ostatecznie czerwone armie zrealizowały oba warianty: IV Armia, III Korpus Konny, XV Armia i część III Armii (wariant Paskiewicza) obchodziły Warszawę od północy, z błędnym założeniem, że tam jest gros polskich sił. Był to skutek walk nad Narwią z polskimi jednostkami ochotniczymi, które walczyły tak mężnie, że Rosjanie oceniali je, jako wielokrotnie liczniejsze (jedną Brygadę Ochotniczą liczyli za dwie poznańskie, a więc doborowe dywizje). część III Armii, XVI Armia i Grupa Mozyrska (wariant Dybicza), miały uderzyć koncentrycznie na Warszawę, w pasie między linią kolejową z Lublina, z Brześcia i linią 8

9 kolejową z Białegostoku. Jednostki tam ugrupowane, idące na stolicę, nie rozpoznały polskiego manewru odejścia 4 Armii spod Siedlec na Dęblin oraz koncentracji 3 Armii na linii Wieprza. 2) Niewiadomą było, czy Rosjanie skoncentrują w rejonie Brześcia Litewskiego w luce między rozgiętymi zębami wideł Armii Rezerwowej, czego domagał się przez radio dowódca działającej tam bolszewickiej Grupy Mozyrskiej i co dla ubezpieczenia lewego skrzydła wojsk maszerujących na Warszawę nakazywała logika. Alarmistyczne meldunki Grupy Mozyrskiej, informujące Tuchaczewskiego, że nie ubezpieczy tego terenu, przejmował polski radiowywiad. 3) Niewiadomą było, czy polskie dywizje zdążą się skoncentrować nad Wieprzem? 4) Czy koncentracja nad Wieprzem zostanie utrzymana w tajemnicy? (Polski radiowywiad wiedział, że Rosjanie przejęli rozkazy 3 Armii o tej koncentracji). 5) Kiedy i w jakim kierunku ponownie zacznie nacierać Armia Konna? Z jednej strony polski radiowywiad informował, że skierowana była 13 sierpnia na Lwów, ale odmiennymi rozkazami przekierowywana na Lublin, a więc na tyły koncentracji polskiego Frontu Środkowego. Otrzymywanie zmiennych rozkazów w tej sprawie obserwował polski radiowywiad. W sowieckim kierownictwie zapadały sprzeczne i zmienne decyzje w sprawie powrotu do pierwotnego planu wojny ( grot ), albo realizacji nowej jego wersji ( widły ). 6) Niewiadomą też było tempo polskiej rekoncentracji, zaopatrzenie w amunicję sprowadzanej z Grecji, Francji i Węgier przez Rumunię i wiele innych problemów. 7) Nieznana była siła odporna polskich armii broniących Warszawy i Modlina, choć radiowywiad dostarczał wielu informacji o złej koordynacji rosyjskiego natarcia, które rozpocznie się tylko prawym skrzydłem XVI Armii na Radzymin, o wielkich stratach, niemożności dowiezienia uzupełnień, zaopatrzenia w broń, amunicję i żywność, ewakuacji rannych i chorych, koordynowania łączności i współdziałania wojsk itd. Jednym słowem lawina traciła impet, stawała się niesterowalna. 8) Nieznana była też siła obrony Lwowa, Zagłębia Naftowego i połączeń kolejowych z Rumunią. Fazy Bitwy Warszawskiej Mówiąc o Bitwie Warszawskiej, musimy przypomnieć zdefiniowane na wstępie samo pojęcie bitwy, które oznacza starcie sił głównych obu walczących stron, na 9

10 głównym kierunku działania. Ze względu na liczebność wojsk oraz cel i skalę działania, Bitwa Warszawska była wielką bitwę strategiczną toczoną z jednej strony przez wojska polskich frontów: Północnego (trzy armie) i Środkowego (dwie armie), a z drugiej przez wojska rosyjskiego Frontu Zachodniego (sześć armii, jeden korpus kawalerii i jedna grupa operacyjna). Bitwę tę możemy podzielić na kilka mniejszych bitew w skali operacyjnej. Omawiając, chronologicznie Bitwę Warszawską, można podzielić ją na kilka faz, z których każda rozgrywała się w innym czasie i na innym terenie: 1) Fazą wstępną, poprzedzającą główne operacje, była Bitwa nad Narwią i Bugiem toczona przez polską 1 i 4 Armię oraz Grupę Poleską od końca lipca do pierwszej dekady sierpnia 1920 roku, nad Narwią: pod Łomżą, Nowogrodem i Ostrołęką i nad Bugiem: pod Brześciem i Janowem Podlaskim. W jej wyniku, armie rosyjskie poniosły znaczne straty, a nadto tempo ich natarcia zostało znacznie spowolnione. Umożliwiło to polskim armiom przeprowadzenie sprawnego odwrotu, wcielenie uzupełnień, w tym dziesiątków tysięcy ochotników, odpoczynek (nawet kąpiel w łaźniach polowych), przemundurowanie (buty, mundury, bielizna) i przegrupowanie oddziałów. 2) 13 sierpnia rozpoczęła się Bitwa na przedmościu Warszawy (zwana też Bojem na przedpolu Warszawy), trwający do 17 sierpnia, w którym rosyjska XVI Armia oraz część III Armii usiłowały przełamać obronę polskiej 1 Armii, źle dowodzonej przez gen. Latinika. Radiowywiad przejął rozkaz o szturmie Warszawy zaplanowanym przez całą XVI Armię, ale meldunki jej dywizji świadczyły o braku synchronizacji. XVI Armia szła schodami w prawo, a jej lewoskrzydłowe dywizje były zapóźnione o dwa-trzy dni marszu od stolicy. Stwierdzono również rywalizację dowódców III i XVI Armii o palmę pierwszeństwa w zdobyciu Warszawy. Badający te walki mjr Wacław Waligóra, ze względu na słabą koordynację walk po obu stronach, a szczególnie rosyjskiej, nie zakwalifikował walk o Radzymin i pod Ossów nawet do skali bitwy, ale uznał je za odrębne taktyczne boje i walki. Działania te, toczące się w zasięgu słuchu i wzroku mieszkańców Warszawy, w opinii dużej części społeczeństwa traktowane są jako esencja oraz kulminacja Bitwy Warszawskiej, a nawet w sposób błędny ograniczane do samego Radzymina i Ossowa. 13 sierpnia padł Radzymin, 14 sierpnia został odzyskany i 15 sierpnia ponownie utracony i odzyskany, 14 sierpnia rozpoczęły się dwudniowe krwawe walki pod Ossowem. Zaciekłe, toczone ze zmiennym powodzeniem walki o te miejscowości, w tym śmierć kapelana oddziałów ochotniczych ks. Stanisława Skorupki przeszły do legendy 10

11 Cudu nad Wisłą. Były ważnym momentem bitwy, ale nie decydującym, ani najważniejszym. 3) Bitwa nad Wkrą i dolną Wisłą, stoczona przez polską 5 Armię, dowodzoną przez gen. Władysława Sikorskiego, kolejno z trzema rosyjskimi armiami: IV Armią z III Korpusem Konnym, która obchodziła Warszawę od północy i miała forsować Wisłę, między Płockiem i Włocławkiem włącznie; XV Armią, która obchodziła Warszawę od północy i miała forsować Wisłę, między Wyszogrodem i Płockiem włącznie; i częścią III Armii, która miała szturmować lewoskrzydłową dywizją Radzymin, dwoma w centrum szturmować Modlin, a prawoskrzydłową obejść Warszawę od północy i forsować Wisłę, między Modlinem a Wyszogrodem włącznie. 13 sierpnia armie te zajęły teren od Bobrownik n. Wisłą, przez przedmoście Włocławka, przedpola Płocka, Raciąż, Ciechanów, Nasielsk, szturmowały Modlin i Zegrze. 5 Armia, począwszy od 14 sierpnia aż do 24 sierpnia, doprowadziła do zatrzymania rosyjskiego natarcia na podejściach do przepraw przez Wisłę. 15 sierpnia zajęty został przejściowo Ciechanów; 15 sierpnia oswobodzony Nasielsk, 16 sierpnia przeprowadzono uderzenie na Pułtusk. Następnie polska 5 Armia biła się kolejno z III, XV i IV Armiami oraz III Korpusem Konnym, skutkiem czego większa część tych armii została pokonana, zmuszona do odwrotu, częściowo okrążona (18, 54 i 33 DS), wzięta do niewoli lub zmuszona do przejścia granicy Prus Wschodnich (12 DS). 4) Polska kontrofensywa Frontu Środkowego: 4 Armii (14, 16 i 21 DP) oraz 3 Armii (grupa uderzeniowa: 1 i 3 DP Leg., IV BJ, BJOchotn.), dowodzona osobiście przez Wodza Naczelnego Marszałka Józefa Piłsudskiego, rozpoczęła się 16 sierpnia znad rzeki Wieprza (z linii Dęblin Kock Lubartów Chełm), zadecydowała ostatecznie o polskim zwycięstwie. Tego dnia polskie dywizje osiągnęły rejon Osieck Garwolin Łuków Radzyń Włodawa. 17 sierpnia opanowały linię: Mińsk Mazowiecki Siedlce Biała Sławatycze (rozbicie Grupy Mozyrskiej) sierpnia osiągnięto: Bug od Drohiczyna pod Brześć z twierdzą (rozbicie części XVI Armii). 20 sierpnia linię: Ciechanów Maków Rożan Ostrów Bielsk, na płd. od Białowieży. 11

12 22 sierpnia linię: Mława Ostrołęka Łomża Narew (rozbicie części III i XV Armii). 23 sierpnia linię: Białystok Osowiec (rozbicie części III i XVI Armii). 24 sierpnia linię: Kolno (wypchnięcie do Prus III KK i 53 DS z IV Armii). O ile walki pod Warszawą, Modlinem, nad Wkrą, pod Płockiem i Włocławkiem, zatrzymały i wykrwawiły impet rosyjskiego natarcia, o tyle polska kontrofensywa znad Wieprza, miała decydujące znaczenie przesądziła o zniszczeniu przeciwnika, przebiegu bitwy i wojny. Bitew wszak nie wygrywa się bohaterską obroną, ale pobiciem przeciwnika i zmuszeniem go do odwrotu. Wojska Frontu Środkowego, najpierw rozbiły rosyjską Grupę Mozyrską, a następnie uderzyły na skrzydło oraz linie komunikacji i zaopatrzenia XVI Armii, rozbiły ją nad Bugiem; kolejno w boju o Białystok, pobiły części XVI i III Armii, a pod Śniadowem i Łomżą XV Armii. Pod Kolnem osaczone zostały i rozbite resztki IV Amii i III Korpusu Konnego, co zmusiło je do przejścia granicy z Prusami Wschodnimi. W końcu sierpnia wojska Frontu Środkowego (zreorganizowane w 4 i 2 Armię) wyszły na linię Lipsk nad Biebrzą Brześć Litewski. 5) Ostatnią fazą Bitwy Warszawskiej, było zatrzymanie przez polską 3 Armię oraz Grupę Operacyjną gen. Stanisława Hallera i pobicie w Bitwie Zamojskiej, od 25 sierpnia do 4 września Armii Konnej oraz XII Armii. Zostały one na interwencję Trockiego, zawrócone spod Lwowa i skierowane z odsieczą armiom Frontu Zachodniego. W zamyśle Tuchaczewskiego, armie te miały one uderzyć z rejonu Sokal Hrubieszów na Lubelszczyznę na tyły polskiego Frontu Środkowego. Działanie to było jednak spóźnione, nie przyniosło zakładanych rezultatów i zakończyło się całodniowym bojem pod Komarowem 31 sierpnia, w którym pobita została Armia Konna. W nocy z 4 na 5 września wycofała się za Bug. W Bitwie Warszawskiej tej dowódcą całości sił polskich był Wódz Naczelny marszałek Józef Piłsudski, szefem sztabu, odpowiedzialnym za wdrożenie planu Wodza Naczelnego był gen. Tadeusz Rozwadowski. Ktokolwiek miałby wątpliwości co do ich ról i podległości powinien zapoznać się z rozkazami i dyspozycjami operacyjnymi marszałka Piłsudskiego dla gen. Rozwadowskiego (i innych dowódców) oraz meldunkami i raportami z okresu bitwy składanymi przez gen. Rozwadowskiego marszałkowi Piłsudskiemu. Frontem Północnym dowodził gen. Józef Haller, dowódcami armii byli, począwszy od północy: 5 Armii gen. Władysław Sikorski, 1 Armii gen. Józef Latinik, 2 Armii gen. Bolesław Roja; Frontem Środkowym dowodził gen. Edward Rydz Śmigły, 4 Armią 12

13 gen. Władysław Skierski, 3 Armią gen. Zygmunt Zieliński a następnie gen. Sikorski; Frontem Południowym, gen. Robert Lamezan de Salins, 6 Armią gen. Władysław Jędrzejewski, Armią Ukraińską gen. Mychajło Omelianowicz-Pawlenko. Konsekwencje Bitwy Warszawskiej Bitwa Warszawska miała doniosłe znaczenie militarne oraz daleko idące konsekwencje polityczne. Armia Czerwona pobita pod Warszawą do końca wojny nie odzyskała już poprzedniej siły ani zdolności bojowej, nad Wisłą utraciła ostatecznie inicjatywę operacyjną. W Bitwie Warszawskiej straciła ok. kilkadziesiąt tysięcy poległych i rannych, ok. 60 tys. wziętych do niewoli, ok. 30 tys. internowanych w Prusach Wschodnich, a ponadto kilkanaście (kilkadziesiąt?) tysięcy dezerterów. Wojsko Polskie zdobyło ponad 350 armat i ponad 1000 karabinów maszynowych, składy amunicji, tabor konny i kolejowy oraz wiele innego cennego materiału wojennego. W kolejnych bitwach: Niemeńskiej oraz Wołyńsko-Podolskiej, Armia Czerwona poniosła straty porównywalne do tych z Bitwy Warszawskiej, co przekreśliło jakiekolwiek jej plany agresji na Polskę oraz wzniecenie pożaru światowej rewolucji. Konsekwencje polityczne były równie doniosłe. Wojna zakończyła się kompromisem, żadnej bowiem ze stron nie udało się zrealizować swoich planów. Polska obroniła swą niepodległość, wywalczyła granice od Dźwiny do Zbrucza, jednak nie zdołała stworzyć federacji niepodległych państw z Ukrainą na czele. Obroniona została natomiast (na lat dwadzieścia) niepodległość państw bałtyckich: Estonii, Łotwy i Litwy (wbrew niej samej). Z kolei bolszewicka Rosja zmuszona została do budowy komunizmu w jednym kraju i odroczenia (na lat dwadzieścia) eksportu rewolucji proletariackiej do Europy. Pokój podpisany w Rydze przez Polskę z bolszewicką Rosją, stanowił drugi, obok traktatu wersalskiego, filar ładu europejskiego, a jego złamanie przez dwa rewanżystowskie, totalitarne imperia: hitlerowskie Niemcy i bolszewicką Rosję przesądziło o wybuchu II wojny światowej. Niemniej te dwadzieścia międzywojennych lat dało krajom Europy środkowo-wschodniej, w tym Polsce, czas na budowę instytucji państwowych, społecznych i gospodarczych oraz wychowanie pokolenia obywateli. Stało się to fundamentem, który pozwolił im przetrwać nie tylko okres II wojny światowej, ale również lata komunistycznego powojennego zniewolenia przez sowiecką Rosję. 13

14 Bitwa Warszawska pierwsze zwycięstwo od czasu Sobieskiego (nie licząc zwycięskiej wojny z Austrią 1809 roku), było mitem założycielskim, fundamentem jednoczącym państwo, wojsko i społeczeństwo II Rzeczypospolitej. Odroczyło od lat dwadzieścia zagładę polskich elit, czego dokonała bolszewicka Rosja w mordzie katyńskim w 1940 roku i hitlerowskie Niemcy w akcji AB. Dzięki temu zwycięstwu, dzięki dwudziestu latom niepodległości, doganiamy państwa, społeczeństwa i gospodarki Europy z innego poziomu, niż czynią to Białoruś i Ukraina, czy Gruzja, którym nie udało się wówczas wybić na niepodległość, lub które jak Litwa, Łotwa i Estonia ponownie wcielone został do imperium zła w 1940 r. Dla zainteresowanych: Zanim załamano ENIGMĘ rozszyfrowano REWOLUCJĘ. Polski radiowywiad podczas wojny z bolszewicką Rosją , cz. 2, Warszawa