Kłoć wiechowata Cladium mariscus (L.) i torfowiska nakredowe jako siedlisko priorytetowe Natura 2000 w Pszczewskim Parku Krajobrazowym

Transkrypt

1 Studia Limnologica et Telmatologica (Stud. Lim. et Tel.) Kłoć wiechowata Cladium mariscus (L.) i torfowiska nakredowe jako siedlisko priorytetowe Natura 2000 w Pszczewskim Parku Krajobrazowym The Great Fen Sedge (Cladium mariscus) and mires on chalk substratum as a priority habitat of Natura 2000 in Pszczew Landscape Park Grzegorz Karcz Pszczewski Park Krajobrazowy, ul. Szarzecka 14, Pszczew; ppkkarczg@wp.pl Abstrakt: Kłoć wiechowata Cladium mariscus jest gatunkiem prawnie chronionym a budowany przez nią zespół stanowi siedlisko priorytetowe Natura 2000, do sieci której włączono Pszczewski PK. Praca stanowi pierwszą dokumentację stanowisk kłoci wiechowatej w Pszczewskim PK, ukazaną na tle historii badań tej rośliny na terenie parku. Podjęte prace wykazały, że gatunek ten jest w parku liczniej reprezentowany niż podawały to wcześniejsze informacje. Rozpoznanie osadów potwierdziło szeroką amplitudę ekologiczną kłoci w odniesieniu do zawartości węglanu wapnia w podłożu. Słowa kluczowe: kłoć wiechowata, Cladium mariscus, węglan wapnia Abstract: Great fen sedge is a protected species and its habitat is classified as a priority settlement of Natura 2000 area, which also includes Pszczewski Landscape Park. is study is a first documentation of sites of great fen sedge in Pszczewski Landscape Park, shown on the background of historical research of this plant in the Park. e results reveals that the species is more widespread in the park than it was previously believed. Investigation of sediments confirmed wide ecological range of Cladium mariscus with reference to calcium carbonate content of substratum. Key words: great fen sedge, Cladium mariscus, calcium carbonate Nota o autorze: Grzegorz Karcz Absolwent Wydziału Nauk Geograficznych i Geologicznych Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu, kierunku geografia o specjalizacji kształtowanie i ochrona środowiska. Starszy specjalista Pszczewskiego Parku Krajobrazowego. Jest doktorantem w Zakładzie Biogeografii i Paleoekologii UAM. Prowadzi badania geologii torfowisk oraz stref telmatycznych jezior, w szczególności dotyczące występowania kłoci wiechowatej w osadach. Biosketch: Grzegorz Karcz has graduated from the Faculty of Geography and Geology of Adam Mickiewicz University in Poznań, with a major in Geography with a specialization in Environmental Management and Protection. He is Senior Specialist in the Pszczewski Landscape Park. He is postgraduate in Institute of Biogeography and Paleoecology UAM. He studies geology of mires and telmatic zone in lakes, in particular about occurrence of Cladium mariscus in deposits.

2 48 Grzegorz Karcz Wprowadzenie Jedną z rzadkich roślin na Niżu Polskim, występującą przeważnie w strefie brzegowej jezior oraz często na podłożu zasobnym w węglan wapnia jest kłoć wiechowata Cladium mariscus (L). Jej zwarty zasięg kończy się w zachodniej części Pomorza. Dalej na wschód występuje już tylko w rozproszonych stanowiskach. Kłoć wiechowata tworzy własny zespół Cladietum marisci (Tomaszewicz 1979). W zależności od warunków siedliskowych zbiorowisko to wykazuje znaczne zróżnicowanie. Wariant typowy, zarazem inicjalna postać tego zespołu stanowi silnie zwarty szuwar w strefie brzegowej jezior, zbudowany głównie przez kłoć wiechowatą. Towarzyszą jej nieliczne gatunki zielne jak zachylnik błotny elypteris palustris, trzcina pospolita Phragmites australis, karbieniec pospolity Lycopus europaeus (Herbich 2004). Kłoć osiąga tam optimum swego rozwoju dorastając do 2 m wysokości i obficie owocując. Od strony wody zespół Cladietum marisci konkuruje z zespołami trzcin i oczeretów Scirpo-Phragmitetum, a od strony lądu z zespołami mszysto-turzycowymi ze związku Magnocaricion (Staniewska-Zątek 1970). Bogatsze florystycznie płaty tego zespołu, określanego w literaturze jako wariant mszysty (Tomaszewicz 1979) reprezentują końcowe stadia zmienności dynamicznej zespołu i charakteryzują się dużym udziałem mszaków Bryales i Sphagnum sp. Dzięki intensywnemu rozmnażaniu wegetatywnemu kłoć jest gatunkiem bardzo ekspansywnym. Jako roślina szuwarowa odgrywa istotną rolę w zarastaniu jezior, biorąc udział w stadiach pośrednich tego procesu. Kłoć produkuje dużą ilość trudno rozkładającej się fitomasy, tworzącej charakterystyczny torf, określony mianem torfu Cladieti (Tołpa i in. 1967). W Polsce obserwuje się regres szuwaru kłociowego następujący wskutek naturalnych procesów zachodzących w toku ewolucji jezior i terenów podmokłych. Zakłada się jednak, że obecne zmiany, czyli zmniejszanie się areału i zanik stanowisk tych fitocenoz, spowodowane są głównie działalnością człowieka polegającą na osuszaniu terenów bagien, obniżeniu poziomu wód gruntowych, zalesianiu czy wypalaniu. Szacuje się, że redukcja lokalnych stanowisk kłoci może przekraczać połowę jej dawnego areału (Herbichowa & Wołejko 2004). Kłoć wiechowata w obszarze Natura 2000 Tereny Pszczewskiego Parku Krajobrazowego są częścią specjalnego obszaru ochrony siedlisk sieci Natura 2000 o nazwie Jeziora Pszczewskie i Dolina Obry, oznaczonego kodem PLH Wśród chronionych siedlisk obszarów Natura 2000 są Torfowiska nakredowe (Cladietum marisci, Caricetum buxbaumii, Schoenetum nigricantis) oznaczone kodem * 7210, wyróżnione jako siedlisko priorytetowe, czyli takie za które Wspólnota Europejska ponosi odpowiedzialność, a jego istnienie uzależnione jest od prowadzenia właściwych działań ochronnych w poszczególnych krajach członkowskich (Herbich 2004). W definicji czytamy: siedlisko to obejmuje brzegi zbiorników wodnych, gytiowiska i torfowiska typu niskiego na podłożu bardzo zasobnym w węglan wapnia oraz zasilane przez wody bogate w wapń, porośnięte przez fitocenozy szuwarowe, głównie z kłocią wiechowatą Cladium mariscus... (Herbichowa, Wołejko 2004) i dalej: podtyp obejmuje wszystkie postaci fitocenoz typu szuwarowego odnotowane w kraju, w których jest podstawowym składnikiem Cladium mariscus (tamże, s. 164). Choć w definicji wskazuje się na silny związek kłoci z węglanowym podłożem geologicznym to opis podtypu traktuje to siedlisko bardziej ogólnie, zasadniczy nacisk kładąc na występowanie charakterystycznej dla kłoci fitocenozy. Wyniki inwentaryzacji przeprowadzonej przez pracowników Pszczewskiego Parku Krajobrazowego w 2006 roku stanowią pierwszą, bogatą dokumentację stanowisk kłoci wiechowatej i dobrze wykształconych oraz zachowanych siedlisk naturowych torfowiska nakredowego, występujących w Pszczewskim Parku Krajobrazowym i jego otulinie. Zebrane informacje wzbogacają zasób wiedzy o reliktowej roślinie, jaką jest kłoć wiechowata, oraz są pomocne do wskazania skutecznych metod ochrony tworzonego przez nią siedliska Cladietum marisci. Historia badania kłoci w Pszczewskim PK Pierwsze stanowisko kłoci z obszaru parku zinwentaryzowano w latach 40. XX stulecia w strefie szuwaru jeziora Gołyń Mały i Gołyń Duży, na terenie obecnego rezerwatu przyrody Jeziora Gołyńskie (Czubiński 1946, Czubiński & Urbański 1950). Kolejny obszar z szuwarem kłoci opisano dopiero w roku 1990 z terenu torfowiska k/łowynia (Wojterska 2003). Dla tego stanowiska wykonano zdjęcie fitosocjologiczne. Warto tu nadmienić, że w opracowaniu tym autorka zalicza Cladium mariscus do rzadkich składników szuwarów, gdyż została ona zanotowana tylko na 3 stanowiskach Pojezierza Miedzychodzko-Sierakowskiego, obszaru o powierzchni około 900 km 2. Rozpoznania terenowe, przeprowadzane przez pracowników Pszczewskiego PK w latach potwierdziły występowanie kłoci w szuwarze Jeziora Przydrożnego oraz kilku niewielkich oczek wodnych w południowej części Moczarów Brzeskich. Także w 2002 roku, podczas inwentaryzacji przyrodniczej gminy Miedzichowo, stwierdzono występowanie Cladium mariscus w litoralu Jeziora Pąchowskiego (Program Ochrony Przyrody Gminy Miedzichowo 2004). Dwa lata później, prace inwentaryzacyjne szaty roślinnej wykonywane na potrzeby planu ochrony Pszczewskiego PK, wskazały na częste występowanie kłoci także na Jeziorze Proboszczowskim k/pszczewa oraz na pojedyncze jej okazy na Jeziorze Lubikowskim i Piecniewo (Świerkosz i in. 2005). Prowadzona w parku inwentaryza-

3 Kłoć wiechowata Cladium mariscus (L.) i torfowiska nakredowe jako siedlisko priorytetowe Natura cja obszarów podmokłych zaowocowała odkryciem w 2005 roku dużego szuwaru kłociowego na torfowisku w okolicy wsi Świechocin. Pojawiające się doniesienia o występowaniu nowych stanowisk kłoci wiechowatej na terenie parku, jak również ranga siedliska priorytetowego sieci Natura 2000 skłoniły autora do podjęcia w 2006 roku szczegółowych badań kartograficznych i geologicznych stref szuwarowych jezior. Wynik kartowania okazał się interesujący. Kłoć stanowiła składnik szuwaru kolejnych jezior: Szarcz, Stobno i Cegielne. Również na jeziorach Piecniewo i Lubikowskim stwierdzono znacznej powierzchni szuwary kłoci. Przeprowadzone badania wskazują, że obecnie w Pszczewskim PK kłoć wiechowata nie jest rośliną rzadką. Wykonane dodatkowo badania osadów miały dla tego obszaru charakter pionierski. Wskazały na zróżnicowanie geologiczne podłoża kłoci, na wiek kłoci i miejsce w szeregu sukcesyjnym roślinności. Wzbogaciły także zasób wiedzy o występowaniu kłoci w osadach, szczególnie w odniesieniu do jej zdolności torfotwórczej. Stanowiska kłoci w Pszczewskim PK W Pszczewskim PK i otulinie stwierdzono obecność kłoci i zespołu Cladietum marisci w 11 jeziorach i dwóch torfowiskach (ryc. 1). Dla jezior każde inwentaryzowane stanowisko zaznaczono na planie zbiornika (ryc. 2), a w sporządzonym opisie uwzględniono: strukturę stanowiska, zajmowaną powierzchnię, obecność bądź brak pędów owocujących, wysokość pędów, charakter występowania. Niektóre cechy stanowisk kłoci zestawiono w tab. 1. Występowanie kłoci oraz kierunki jej sukcesji dokumentują wykonane spisy roślin, przeprowadzone wzdłuż transektów od wody w kierunku brzegu, w strefie najszerszego szuwaru badanych jezior i torfowisk Pszczewskiego PK (ryc. 3). Najczęstszą postać zespołu Cladietum marisci w Pszczewskim PK stanowił wariant typowy. Kłoć występowała głównie w jeziorach określonych jako mezotroficzne, np. Lubikowskim i Przydrożnym oraz zaliczonym do eutroficznych jeziorze Szarcz (Suchożebrski & Wiśniewski 2005). Nie obserwowano jej natomiast na jeziorach posiadających Ryc. 1 Stanowiska zespołu kłoci wiechowatej Cladietum marisci na terenie Pszczewskiego Parku Krajobrazowego i jego otuliny. Objaśnienia: 1 jeziora, 2 torfowiska, 3 stanowiska znane od 1950 r., 4 stanowiska znane od 2004 r., 5 stanowiska znane od 2007 r., 5 obszar Pszczewskiego Parku Krajobrazowego, 6 otulina Pszczewskiego Parku Krajobrazowego Fig. 1 Sites of Cladietum marisci association in the Pszczewski Landscape Park and its buffer zone. Explanation: 1 lakes, 2 mires, 3 sites known since 1950, 4 sites known since 2004, 5 sites known since 2007, 5 area of Pszczewski Landscape Park, 6 buffer zone of Pszczewski Landscape Park

4 50 Grzegorz Karcz Tab. 1 Zestawienie niektórych parametrów stanowisk kłoci w Pszczewskim Parku Krajobrazowym. Tab. 1 Some data of sites with Cladium mariscus in Pszzcewski Landscape Park obiekt/site długość szuwaru lenght of rushes [m] średnia szerokość szuwaru mean width of rushes [m] powierzchnia zajęta przez kłoć area covered by great fen sedge [m 2 ] % długości linii brzegowej jeziora % of lake shore lenght Moczary Brzeskie (J. Brzeskie i okoliczne zbiorniki wodne) 24722,5 J. Cegielne 592,0 5, ,0 47,8 j. Gołyń Duży 828,0 3, ,0 66,2 j. Gołyń Mały 702,0 3, ,0 93,6 J. Lubikowskie 1342,5 4, ,0 11,3 J. Pąchowskie 1136,0 10, ,0 89,8 J. Piecniewo 518,0 2, ,0 22,5 J.Proboszczowskie 462,5 2, ,5 42,0 J.Przydrożne 546,0 4, ,0 38,3 j.stobno 195,5 3,50 685,5 8,7 j. Szarcz 31,0 4,90 152,0 0,5 torfowisko k/świechocina 23660,0 torfowisko k/łowynia 20000,0 jeziora i zbiorniki wodne / lakes 57266,0 torfowiska / mires 43660,0 obiekty razem / total ,0 Ryc. 2 Rozmieszczenie stanowisk Cladium mariscus w litoralu jeziora Piecniewo. Objaśnienia: 1 miejsce opisu roślinności, 2 stanowiska pojedyncze, kępowe i wyspowe kłoci, 3 pasy szuwaru kłociowego, 4 numer stanowiska Fig. 2 Distribution of sites of Cladium mariscus in littoral zone of Lake Piecniewo. Explanation: 1 sites of vegetation description, 2 single, cluster and island sites of great fen sedge, 3 great fen sedge rushes, 4 site number

5 Kłoć wiechowata Cladium mariscus (L.) i torfowiska nakredowe jako siedlisko priorytetowe Natura 2000 Ryc. 3 Spis roślinności i szacunkowy stopień jej pokrycia wzdłuż linii transektu przy zbiorniku wodnym na Moczarach Brzeskich Fig. 3 List of species and estimated rate of surface cover of the transect along the lake in Moczary Brzeskie Ryc. 4 Szuwar Cladietum marisci na jeziorze Duży Gołyń. Fig. 4 Rush of Cladietum marisci in the Lake Gołyń Duży lake. 51

6 52 Grzegorz Karcz Ryc. 5 Poznanie geologii podłoża stanowisk kłoci oparto na wierceniach świdrem torfowym. Fig. 5 Geological research of great fen sedge substratum is based on corings by Instorf corer. Ryc. 6 Współczesnym podłożem kłoci na jeziorze Piecniewo jest gytia wapienna. Fig. 6 Calcareous gyttja is contemporary substratum of great fen sedge in Lake Piecniewo.

7 Kłoć wiechowata Cladium mariscus (L.) i torfowiska nakredowe jako siedlisko priorytetowe Natura status hipertrofii jak np. Jezioro Wielkie czy jezioro Konin, przez które przepływa Obra. Kłoć najczęściej budowała zwarty szuwar, choć tworzyła także przybrzeżne kępy bądź nawet tylko niewielkie zgrupowaniach pędów (ryc. 4). Poznanie geologii podłoża stanowisk kłoci w Pszczewskim PK oparto na wierceniach świdrem torfowym (ryc. 5). Dla najszerszych i najlepiej wykształconych szuwarów zespołu Cladietum marisci wykonano 3-4 odwierty wzdłuż transektu od strefy wału kłociowego aż do brzegu. W osadach najczęściej zachowują się nasiona i owoce oraz kłącza i podstawy pędów kłoci. Stwierdzono, że podłożem kłoci są zarówno osady wapienne (gytia) (ryc. 6), np. na jez. Gołyń Duży, jak i bezwapienne (piasek), np. w jez. Szarcz. Badania te potwierdzają wcześniej notowane w literaturze (Buczek 2005, Tobolski 2006) fakty, mówiące o szerokiej amplitudzie ekologicznej kłoci w odniesieniu do zawartości węglanu wapnia jej podłoża, zarówno w przeszłości jak i obecnie. Podsumowanie Opisana fizjonomia i struktura zbiorowiska zespołu oraz następujące po nim stadium sukcesji zgodna jest z obserwacjami na obszarze Pomorza Zachodniego, Borów Tucholskich, Mazur czy Południowej Wielkopolski (Boiński i in. 1974, Jasnowski 1962, Kłosowski , Marek 1991, Staniewska-Zątek 1970) Najlepiej wykształcone postaci zespołu Cladietum marisci występują w szuwarze jezior i świadczą o dynamicznym rozwoju kłoci. Liczna obecność zespołu Cladietum marisci z typową fizjonomią i składem florystycznym obserwowana na terenie Pszczewskiego PK i w obszarze Natura 2000 Jeziora Pszczewskie i Dolina Obry oraz jego wrażliwość na zmiany stosunków wodnych (Herbichowa & Wołejko 2004), nakazują objęcie tego zespołu roślinnego programem badań długoterminowych. Szczególnie ważne wydaje się dalsze rozpoznanie geologii osadów występujących w strefie litoralnej jezior i na torfowiskach, zarówno z występującymi dziś stanowiskami kłoci, jak i tam gdzie ich obecnie nie notujemy. Pozwoli to na określenie czasu pojawienia się kłoci na tym terenie i rozpatrywanie jej dynamiki w znacznie dłuższym przedziale czasowym. Literatura Boiński M., Boińska U., Ceynowa-Giełdoń M Roślinność jezior Zdręczno i Kozie na obszarze Borów Tucholskich. Stud. Soc. Sc. Tor., sec. D 10, 1: Buczek A Siedliskowe uwarunkowania, ekologia, zasoby i ochrona kłoci wiechowatej Cladium mariscus (L.) Pohl. w Makroregionie Lubelskim, Acta Agrophysica 129, Rozprawy i Monografie 9. Czubiński Z Rezerwaty przyrody w Ziemi Lubuskiej, Przyr. Polski Zach. 2, 7/8: Czubiński Z., Urbański J Świat żywej przyrody. W: Ziemia Lubuska, Instytut Zachodni, Poznań. Herbich J Część ogólna. W: Herbich J. (red.). Wody słodkie i torfowiska. Poradnik ochrony siedlisk i gatunków Natura podręcznik metodyczny. Ministerstwo Środowiska, Warszawa. T.2: 12. Herbichowa M., Wołejko L Torfowiska nakredowe (Cladietum marisci...). W: Herbich J. (red.). Wody słodkie i torfowiska. Poradnik ochrony siedlisk i gatunków Natura podręcznik metodyczny. Ministerstwo Środowiska, Warszawa. T.2: Jasnowski M Budowa i roślinność torfowisk Pomorza Szczecińskiego. Soc. Scien. Stet. 10: Kłosowski S Cladietum marisci (All. 1922) Zobrist 1935 w północno-wschodniej Polsce na tle warunków siedliskowych. Frag. Flor. Et Geobot., 31-32, (1-2): Marek S Studia nad stratygrafią torfowisk w Polsce. Prace Botaniczne 47: Program Ochrony Przyrody Gminy Miedzichowo Koło Naukowe Ochrony Środowiska AR w Poznaniu: Staniewska-Zątek W Roślinność torfowiska niskiego w Sierosławiu ze szczególnym uwzględnieniem zespołu kłoci wiechowatej Cladietum marisci (=Mariscetum) Zobr Pr. Kom. Nauk Roln. Leśn., PTPN, 29: Suchożebrski J., Wiśniewski J.R Plan Ochrony Pszczewskiego Parku Krajobrazowego. Operat ochrony ekosystemów i zasobów wodnych. Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska: Świerkosz K., Halama M., Pielch R., Wierzcholska S., Marszał-Jagacka J Operat ochrony szaty roślinnej, część I. Plan Ochrony Pszczewskiego Parku Krajobrazowego przygotowany na zlecenie Wojewody Lubuskiego. Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska: Tobolski K Torfowiska Parku Narodowego Bory Tucholskie, Park Narodowy Bory Tucholskie, Charzykowy: Tołpa S., Jasnowski M., Pałczyński A System der genetischen Klassifizierung der Torfe Mitteleuropas, Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 76: Tomaszewicz H Roślinność wodna i szuwarowa Polski. Rozprawy Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa: Wojterska M Struktura krajobrazów roślinnych Pojezierza Miedzychodzko-Sierakowskiego, Poznań:

8 54 Grzegorz Karcz