PYŁKOWA METODA OCENY OWADOW ZAPYLAJĄCYCH KONICZYNĘ CZERWONĄ

Transkrypt

1 s PSZCZELNCZE ZESZYTY NAUKOWE ROK XX 97& PYŁKOWA METODA OCENY OWADOW ZAPYLAJĄCYCH KONCZYNĘ CZERWONĄ (TR FOL UM PRATENSE L.) Anna Anasiewicz i Zofia Warakomska nstytut Ochrony Roślin i nstytut Przyrodniezych Podstaw Produkcji Roślinnej Akademia Rolnicza w Lublinie Wstęp W ostatnich latach dąży się do zwiększania powierzchni upraw ko-. niczyny czerwonej na paszę. Wzrasta więc zapotrzebowanie na nasiona, których wydajność z ha jest ciągle niezadowalająca. Przyczyną tego m. in. jest niedostateczne zapylenie kwiatów. W P.olsce badania nad zapylaniem koniczyny czerwonej prowadzili Demianowic z owa (957), Góral (968), Wawryrn (970), Jab ł o ń s k i i in. (97), G r o m i s z (973) i wielu innych. ch prace dotyczyły głównie oblotu pszczoły miodnej i nektarowania ikoniczyny czerwonej, Krajowa pszczoła miodna niewątpliwie przyczynia się do zwiększenia plonu nasion, jednak nie jest ona morfologicznie przystosowana do odwiedzin kwiatów o długiej rurce i głęboko ukrytym nektarze. Trzeba więc stosować specjalne zabiegi tresury aby skłonić te owady do masowego oblotu kwitnącej plantacji i zbioru nektaru i pyłku. Produkcję pyłku koniczyny czerwonej w kg/ha zbadała War a k o m s k a (97). Głównymi zapylaczami kwiatów koniczyny czerwonej są niektóre gatunki trzmieli. Tej grupie owadów poświęcone są m. in. prace S t r a - w i ń k i e g o (959), H o n c z a r e n k o (965), R u s z k o w s k i e g o i Bilińskiego (968), Wój t o w sk i e g o (965) i wielu badaczy zagranicznych. Sowa, Ruszkowski i Biliński podjęli na szeroką skalę próbę inwentaryzacji dzikich błonkówek pszczołowatych, występujących w biocenozach 'kwitnących koniczyn na terenie całej Polski. Stwierdzili oni, że ilości badanych owadów w przeliczeniu na ha są rozmaite w różnych okolicach kraju, wszędzie jednak są za małe w stosrunku do liczby kwiatów zdolnych do zawiązania nasion (dane nie opublikowane). 69'

2 Ośrodki poznański i puławski prowadzą prace nad sztuczną hodowlą niektórych gatunków dzikich błonkówek pszczołowatych (W ó j t o w s k i ; Biliński 970; Bornus i lin. 975). Niniejsza praca miała na c-eluokreślenie wartości poszczególnych gatunków dzikich Apoidea jajkozapylaczy koniczyny czerwonej. Jej wyniki pozwolą na wskazanie gatunków zasługujących na podjęcie prób ich udomowania. Praca ta należy do cyklu badań nad oceną błonkówek pszczołowatych jako zapylaczy roślin użytkowych w oparciu o analizę pyłkową ich wziątku (Ana s i e w i c z, War a k o m s k a 969, 97; A n a s i e - wi c z 975). MATERAŁ METODYKA Materiał do niniejszych badań stanowił wziątek pyłkowy dzikich.apoidea, Łowionychw ratach na plantacjach koniczyny czerwonej w okresie kwitnienia pierwszego pokosu. Badania terenowe prowadzone w czterech miejscowościach Lubelszczyzny l. Wielkość obserwowanych plantacji wahała się od 0,75 do,5 ha. Obserwacje i odłowy owadów prowadzono -3 <razyw tygodniu, Vi pięciu porach dnia, w następujących godzinach: obserwacja do 7.30, , '3.30, V , V W każdej porze obserwacji przechodzono ukosem, powoli przez pole i wypatrywano dzikie Apoidea, Zauważone owady łowiono czerpakiem errtomologicznyrn.czas przeznaczony na odłowy wynosił każdorazowo 5 minut na odcinkuokoło 00 m. Błonkówki pszczołowate oznaczyła Anasiewicz 'korzystając z prac Schmiede!k.nechta (930), Pitt~oniego (939), Maya (959) i D Y l e w s k i e j (974). Samice dzikich pszczół oraz samice i robotnice trzmieli przebadano pod binokularem i z pyłku 'Znalezionegona ich ciele sporządzono preparaty mikroskopowe glścero-źełatynowe, posługując się przy tym metodą opisaną przez L o u v e a u x i inn, (970).. Przy oznaczaniu pyłku oparto się na pracach Andrej ewa (96), Amb,ruster-Oenike (99), H o d ge s (95), Wo d e h o u se {959) i Z a n d e ra (937, 94, 95) oraz na własnych preparatach porównawczych, J akościową i ilościową analizę pyłkową wy/konała Warakomska według wskazań Międzynarodowej Komisji Botaniki Pszczelarskiej USB (L o u ve a li x i inn. 970), określając z możliwą dokładnością skład florystycznyuośłm oblatywanych przez badane błonkówki. Na podstawile uzyskanych wyników oceniono wartość poszczególnych gatunków dzikich Apoidea jajko zapylaczy koniczyny czerwonej. Turka - woj. hrbelssae, La bunie li. Lipsko - woj. zamojskie, Chełm Lubelski. 70

3 WYNK PRZEGL~,\D POPULACJ BADAŃ BADANYCH OWADOW W czteroletnim cyklu badań terenowych zebrano łącznie materiał liczący 3647 dzikich błonkówek pszczołowatych, które należały do 7 gatursków z 6 rodzin. Obraz populacji przedstawiono w talbeli. Ogromną większość stanowiły trzmiele (304 osobniki), wśród których najliczniejsze okazały się gatunki: Bombus terrestris ', B. lapidarius, B. hortorum oraz B. muscorum i B. eitoaruan: Dwa 'Ostatnie gatunki odławiano przede wszystkim w Chełmie Lubelskim, Labuniach i Lipsku. Dzikie pszczoły samotne występowały nielicznie a poszczególne ich gatunki były reprezentowane przez pojedyncze osobniki, Wśród zebranych trzrnieli (Bombus Latr.) 'przeważały robotnice, które wraz z samicami stanowiłydkoło /3 całej populacji. Natomiast wśród trzmielców (Psithyrus Latr.) na 8 wszystkich złowionych osobników była tylko sarnica. W odniesieniu do dziiroichpszczół stosunek płci był bardzo różny. W rodzinie Halictidae przeważały samce, natomiast w rodzinie Andrenidae - samice. Wśród gatunków pszczół należących do innych rodzim dominawały również samice, a w wielu przypadkach samców nie złowiono zupełnie. Z zebranego materiału 'Odłączonosamce (74 osobniki), iktóre w czasie odwiedzin kwiatów nie interesują się pyllkiem i zbierają nektar tylko na doraźne spożycie. Wsuwając języczek w głąb kwiatu mogą nanosić pyłek na znamię słupka i przyczyniać się jednak do krzyżowego ich zapylenia. ANALZA FLORYSTYCZNA PYLKU Z pyłku znalezionego na -ciele samic i robotnic trzmieli oraz samic dzikich pszczół sporządzono 3 preparatów mikroskopowych, które posłużyły da wykonania analizy pyłkowej. W jej wyniku wyróżniono 70 taksonów roślinnych. W przypadkach, gdy na podstawie budowy morfologicanej ziarn pyłku nie można było ustalić gatunlou, użyto za Z a n d e- r e m (94, 95) określeń: Achillea typ, Taraxacum typ i Serratula typ. W obrębie wymienionych typów mogły znaleźć się rosnące w pobliżu gatunki roślin o bardzo podobnej budowie ziarn pyłku, W typie Achillea mogły wystąpić: Tripleurospermum inodorum, Anthemis spp., Achilled millefolium i Matricaria chamomilla; w typie Taraxacum - różne gatunki Sonchus oj Hieracium oraz Leontodon autumnalis; w typie Serratula - różne gatunki Cirsium i Carduus. Ogółem na liście florystycznej znalazło się 5 gatunków roślin uprawnych (polowych i warzywnych), 5 gatunków roślin ozdobnych oraz 5 ga- Pebne taksony podano w tabeli. 7

4 -ol '-' Tabela Dzikie Apoidea złowione na kwitnących plantacjach koniczyny czerwone] w latach i główny ich wziątek pyłkowy Liczba odłowionych owadów Rośliny wchodzące w skład wzt ątku ogółem pyłkowego Lp. Gatunek owada z pyłkiem ogółem Q9+QQ ogółem Trifolium określonych gatunki dominujące.vedlug +cf'0' z pyłkiem numeracji w Łabei pratense" gatunków f. Apidae l Bambus terrestris (L.) , 4 T. pratense, Papaver sp., Lotus corniculatus, lvedicago sp., Umbelliferae, ~elianthus sp. B. lapidarius (L.) T. pratense, Lotus co r n.culatus, T. repens, Linaria sp. 3 B. hortorum (L.) T. protense, Papaver zsp. 4 B. muscorum (F.) T. pratense, Lotus cocrnrcutatus, Papaver sp B. stlvar ium (F.) T. pratense, Lotus coc-niculatus, Papaver sp., Cerinthe minor. 6 B. pornorum Pz, T. pratense 7 B. equestris (F.) T. pratense B B. ruderarius MUl T. pratense 9 B. substerraneus (L.) T. pratense 0 B. agrorum (F.) T. pratense B. ruderarus (F.) 58 3~ 3 T. pratense B. lucorum (L.) 4~ Brak wyraźnego dominanta. Skład b. różnorodny- 3 B. distinquendus Mor. 3(J T. pratense L4 B. laesus Mor T. repens, T. pratense L5 B. confusus Schck. 3 5 l 3 T. pratense

5 . _.. Liczba odłowionych owadów Rośliny wchodzące w skład wziątku ogółem 99+0Q pyłkowego Lp. Gatunek owada z pyłkiem ogółem ogółem Trifolium określonych gatunki dominujące według +dd z pyłkiem numeracji w tabeli pratense" gatunków W 6 B. humilis m T. pratense, Lotus eorniculatus 7 B. sorroensis F. '5 5-8 B. hypnorum (L.) l l l Papaver sp. 9 Psithyrus barbutellus K. 7 --< - 0 P. rupestris (F.) P. vestalis Fouer 4 - P. campesńris Pz. l Eucera longicornis L. 7 7 l 3 T. pratense 4 Anthophora quadrlmaculata T. pratense, Hypericurn sp. (Pz.) 5 A. aestivalis Pz. 6 Clisen furcatus (Pz.) f. Halictidae 7 Halictus calceatus (Seop.) Fagopyrum sagittatum, Taraxaeum, typ; Convodvulus arvensis, Achillea typ. 8 H. tumulorurn (L.) T. pratense, Phlox 9 H. Pauxilus Schck H. subfasciatus mh H. laevigatus (K) 6 5' 5 T8!raxacum typ. 3 H. malachurus (K) Achillea typ, Daucus carota, Sinapis arvensis 33 H. quadrimotetus (K) H. rubicundus (Christ.) 8 0 T. pratense, Fagopyrum sp.....

6 -.l ~ Liczba odłowionych owadów Rośliny wchodzące w skład wziiątku. ogółem pyłkowego Lp. Gatunek owada z pyłkiem ogółem ogółem Trifolium określonych +0'0' z pyłkiem pratense* gatunków gatunki dominujące według numeracji w tabeli 35 H, lateralis H, atbipes (F.) s Taraxacum typ, Coravolvulu s arvensis 37 H. eurygnathus Bl H. nitidus (Panz.) 4-39 H. laticeps Sehek H. vinidiaeus Bl H. lativentris Sehek H. maculatus Sm H. sextrigatus Sehek H. fulvaeornis (K.) 3 - Stachys palustris, Ph.lo x 45 H. lineacis Schck, - 46 H. minutus (K.) - 47 H. nitidiusculus (K.) H. palens Briille H. zonułus Sm H. fratellus Per H. eucozonius (Sehek.) H. vjllosulus (K.) Systropha planidens Girand f. Andrenidae 54 Andrena gelriae v. d. Vecht T. pratense 5'5 A. propinqua Sehek A. albofasciata Ths Sinapis arvensis, Fa.gopy L UlJ sp.

7 ,.~.., Liczba odłowionych owadów Rośliny wchodzące w skład wziątku ogółem pyłkowego Lp. Gatunek owada z pyłkiem ogółem 99+9Q+ ogółem Trifolium określonych gatunki dominujące według +0'0' z pyłkiem numeracji w tabeli pratense" gatunków 57\ A. flavipes Pz. 9 5 ''araxacum typ, T. pratense, Fagopyrum sp., Sinapis arvensis 5& A. bicolor F Melilotus sp., Campanula ra- punculoides 59 A. wilkella K T. pratense 60 A. gravida mh T. pratense 6 A. minutula K A. saundersella Penk, 3-63: A. ulvicorrns Sehek A. carbonaria L A. hattorfiana F A. abialis L. 67 A. dorsata K. - 3 Si napis arvensis f. Mali ttidae 68 Melitta leporma Pz. 0 8, Medioago media, T. repens, 69 M. haernorrhoidalis F. - 3 Campanula rapunculoides f. Collebidae 70 Prosopis eommunis Nyl. 7 L - 7 Colletes daviesanus Sm. f. Megachil idae 7 Megachile ntgrlventris Schck. J 4 Campanula rapunculoides tjl * Pelne taksony gatunków roślin podano w tabeli. --~~~~~------

8 tunków zaliczanych do chwastów polnych. Pozostałe gatunki należały doziół bądź roślin ruderalnych.!;ld~d flóry~lty~~ny ~yllm nl~iion~a{) na (!i~l~bgd!lnyeh owadów przedstawia tabela. Ułożono w niej rośliny według malejącej liczby oblatujących je gatunków owadów. Z tabeli tej wynika, że niektóre gatunki roślin dostarczały pyłku wielu gatunkom owadów pszczołowatych. Rośliny te mogą być konkurencyjne w stosunku do koniczyny czerwonej ale jednocześnie stanowią ważne ogniwo w taśmie pokarmowej omawianych owadów (R u s z k o w s k i 970). POWĄZANA TROFCZNE DZKCH APODEA Z KONCZYNĄ CZERWONĄ We wziątku pyłkowym badanych błonkówek niejednokrotnie stwierdzano dużą 'rozmaitość florystyczną. Dla większości gatunków owadów można było jednak ustalić wyraźne powiązania troficzne z określonymi. gatunkami roślin. Obejmowały one bądź koniczynę czerwoną, bądź jeden lub kilka gatunków innych roślin, co wykazano w tabeli. Gatunki trzmieli i dzikich pszczół z pyłkiem koniczyny czerwonej, których li(!:ebność przekraczała 0 osobrrsków przedstawiono w tabeli 3. Obejmujeona średni procentowy udział pyłku tej koniczyny w zbiorze ogólnym i częstotliwość jego występowania. Trzeba jednak zaznaczyć, że procent ten wahał się niejednokrotnie w znacznym stopniu u różnych osobników w obrębie gatunków mniej zainteresowanych tą rośliną. Pyłek koniczyny czerwonej znaleziono łącznie we wziątku 3 gatunków dzikieh Apoidea, przy czym dla gatunków roślina ta była głównym źródłem pożytku pyłkowego. Prawie wszystkie trzmiele zbierały pyłek koniczyny czerwonej, co świadczy o ich ścisłym powiązaniu troficznym z tą rośliną. Nawet gatunek krótkojęzyczkowy - B. terrestris - jeden 7. głównych zapylaczy lucerny (A n a s i e w i c z 975) oblatywał kwiaty T. pratense dla zbiorów nektaru i pyłku. W jego odnóżach znajdowano średnio 50 % pyłku koniczyny czerwonej, a u licmych osobników nlwet do 00%. Niektóre gatunki dzikich pszczół zbierały duże ilości pyłku z koniczyny czerwonej. Na szczególną uwagę pod tym względem zasługują An-- tirena gelriae i Halictus tumulorum (tabela l 3). ~;;,,!7~~!'il,~''- DYSKUSJ A WYNKOW OCENA ROL BADANYCH BLONKOWEK JAKO ZAPYLACZY TRFOLUM PRATENSE L. W oparciu o wyniki analizy pyłkowej wśród badanych Apordea wyróżniono 3 grupy o różnej użyteczności jako zapylacze koniczyny czer-- wonej. 76

9 Skład florystyczny pyłku zebranego przez dzikie Apoidea złowione na Tdfolium pratense L. Tabela Lp. Dzikie Apoidea z pyłkiem Rośl.na numery oznaczają gatunki owadów według t sbeli nr l liczba gatunków Trifoium pratense -6, 8, 3, 4, 7, 8, 3, 3, 34, 36, 5, 57, L. 59, 60, 68, 7 3 Achillea typ. )-4, G-8. 0-, 4, 7, 8, 3, 57, 60, 7 7 ;~ Serratula typ. -7, 9, 0,, 5, 7, 34, 57, 58, 59, FagoPY'l"Umsagi t-,, 4--6, 0,, 4, 7, 3, 34, 36, 5, 55, 57, tatum Gilib. 58, 60 7 fi i Sinapis arvensis L. -5, 8,, 3, 7, 8, 3, 55, 57-60, Taraxaeum typ.! -6, 9, 4, 7, 8, 3, 34, 36, 55, 57, 58, Trifolium repens L.! --6, 8-0, 4, 8, 3, 34, 36, 5, 57, Centaurea cyanus -8,, 5, 7, 8, 3, 34, 57, 58 L. 6 9 Chenopodiurn -8, 0, 6, 7, 3, 5, 55, 57, 58 6 W Papaver --6, 8-0,, 3, 8, 7, 3, 57 5 Lotus corniculatus --6, 8, 0,, 3, 6, 3, 3, 3 L. 4 Ldnarla -~, 6-8, 0, 7, 34, 36, 68 3 Gramineae -4, 6, 8,, 7, 57, Knautia arvensis -4, 6-8,, 7, 57 L. 0 i Lythrum salicaria -8, 0, L. 0 6 Phlox, 4, 7, 8" 34, 36, 44, 5, 55, 60 0 ł7 Vicia -8, 0, 6 0 ł8 Filipendula ulma- ~6, 8,, 8 ;r:ia L. 9 9 Helianthus,, 4, 5, 0,, 7, 8, 3 9 :!O Umbelliferae -8, 9 Convolvulus arven-, 3, 7, 8, 3, 36, 57, 58 sis L. 8 Hyper:icum -5, 0,, Medioago media, 3, 4, 5, 8,, 5, 68 Pers. 8 4 Osmpanula rapun-,, 7, 3, 58, 69, 7 cułoides L. 7 5 Centaurea jacea L. -3, 6, 9,, Ooroniłla vaeia L.,, 4, 5, 6, 8, 7 7 l)aucus carota L. 7, 3, 34, 57, 60, 68, Galeopsis --6, 7 9 Plantago lanceola- -3,, 7, 55, 57 ta L Baphanus rapham-,, 5, 7, 57, 60, 68 Sllrum, L. 7 3 CTUciferae -3, 7, 8, Melilotlls,, 6, 0, 8, Rumex,, 4, 6, 8,

10 Lp. Roślina Dzikie Apoidea z pyłkiem numery oznaczają gatunki owadów według liczba gatunków tllbqli nr l l 34 Viola tricolor L ;s ł n ! i (hort.) Caryophyllaceae Cermthe minor L. Lycopsis arvensis L. Onobrychls viaolaefulia Seop. Geranium Heracleurn Labiatae Papihónaceae Rarrunculus Stachys palustris L. Arctium lappa L. Cornposi tae Echium vulgare L. Galiurn Geum Lamium typ Leoritodon Mela:mpyrum Rosaceae Thymus Allium Anchusa officinełlis L. Brassica Clarkia (hort.) Eragarta Lupmus Melandium album (Mill.) Garcke Myosotis Phaseolus Pisurn P.in'UJSsilvestris L. Primella Scrophularia nodosa L. Spiraea (hort.) Tropaeolum majus L. Verbascurn Nieznane Zarodniki Rafidy, 5, 8, 0,, 7 6,, 6, 8, 5, 8, 0 l, 4, 0,, 6, 8, 0 9, 7, 8, 4, 8 l,, 6, 8, 5 7, 8, 3 8, 3, 44, 6 l, 4 3, 7 l, 6,,4 3,7, 0 l, 4 34, ~8 7 4 l 8 7, 8, 3, 7 --6, 4, 7, 8, 3, 34, 36, 44, 5, , 68 3, ' '.. l l l

11 Udział pyłku Tri.folium pratense L. w zbiorach najliczniejszych gatunków dzikich Apoidea Tabela 3 Gatunek owada Liczba 99 i 99 z pyłkiem % pyłku T. pratense średni udział częstotliwość występowania Bombuś bortorum B. equestris Andrena gelriae Bombus muscerurn B. agrorum B. pornorum B. ruderarrus B. slfvarum B. lapidarius Halictus tumulorurn Bambus terrestris , 95,0 94,4 90,6 89, 86,8 85,5 8,') ,.~ 00,0 00, ,0 00,0 00,0 00,0 97,4 94, ,3 Grupa : do grupy tej zaliczono gatunki bardzo silnie związane troficznie z koniczyną czerwoną, występujące najliczniej. Są one najcenniejszymi zapylaczami tej ważnej rośliny paszowej, odgrywając główną rolę wraz z pszczołą miodną w gospodarce nasiennej. Należy tu 9 gatunków trzmieli i gatunki dzikich pszczół. Są one wymienione w tabeli 3 i zasługują na specjalną uwagę. Grupa : grupę tę tworzą gatunki silnie związane troficznie z koniczyną czerwoną, jednak na obserwowanych plantacjach spotykane nielicznie lub sporadycznie. Zapylają one skutecznie koniczynę 'czerwoną i obecność ich na plantacji jest bardzo pożądana. W tej grupie wystąpiły B. subterraneus, B. distinguendus, B. hurmlis, B. ruderatus, B. contusus, B. laesus, Andrena gravida, A. vilkella, Anthophera quadrimaculata, Eucera longicornis i Halictus rubicundus. Owadom z grupy i należy zapewnić optymalne warunki bytowania i objąć próbami udomowiania. Grupa : zaliczono tu gatunlk!i.,u których nie znaleziono pyłku koniczyny czerwonej w ogóle, bądź tyllko niewielkie jego ilości. Należą tu B. lucorum, B. hypnorum, H. calceatus, H. malachurus, H. albipes, H. laevigatus, H. fulvicornis, Andrena flavipes, A. propinqua, A. bicolor, A. dorsata, Melitta leporina, M. haemorrhoidalis, Colletes daviesanus, Megachile nigrdventris. Najliczniejszy w tej grupie był H. calceatus, pozostałe gatunki występowały zazwyczaj sporadycznie. Pyłek 'Zebrany przez przedstawicieli tej grupy pochodził głównie z roślin zachwaszczających pola koniczyny czerwonej, bądź rosnących w sąsiedztwie. Nieraz był 'to pyłek Sinapis arvensis, Fagopyrum sp., Melilotus sp., Campanula rapuneuloides, Cenvolvułus arvensis oraz Achillea typ (przypuszczalnie zebrany 'z Tripleurospermum inodorum). Przedsta- 79

12 wiciele tej grupy dla T. pr ::tense są elementern obojętnym l dla gospodarki nasiennej nie przedstawia " specjalnej w-rtości. Uzyskane przez nas wyniki odnoszą się do samic i robotnic zbierających pyłek. T.rzeba j~dmk ~9.m.i~t9.Ć, {! ro.k~ ogobnilkibi(:!mj~e(:! tylko nektar mogą również zapylać kwiaty koniczyny czerwonej i są one istotnym składnikiem entomofauny wpływającej na plon naslion. UWAG KOŃCOWE Wykonana praca 'potwierdza celowość stosowanaa metody pyłkowej przy ocenie zapylaczy koniczyny czerwonej a także innych upraw nasiennych. W warunkach Polski badania takie mają szczególne znaczenie w regionach, gdzie gospodarka przechodzi z drobnotowarowej na wielkotowarową. Stale wzrastające powierzchnie monokultur mogą doprowadzić do spadku plonów rnimooptymalnej agrotechniki i prawidłowego nawożenia. Rośliny owadopylne muszą być bowiem oblatywane przez określone gatuniki zapylaczy, a ich znaczenie dla gospodarki nasiennej można dokładnie określić właśnie na podstawie analizy pyłkowej. Niejednokrotnie bowiem łowiono owady na określonej roślśnie, niosące jednak na ciele zupełnie inny pyłek. W takich przypadkach ich znaczenie jako zapylaczy jest co najmniej dyskusyjne. Sama bowiem liczba owadów spotkanych na danej uprawie nie świadczy jeszcze o ich roli zapylającej. Uzyskane przez nas wyniki wskazują na celowość kontynuacji badań zespołowych prowadzonych przez palinologów d entomologów. Pozwolą one na dokładną ocenę błonkówek pszczołowatych spotykanych w uprawach nasiennych w różnych warunkach przyrodniczych. PSlVENNCTWO Ak ereb T g E., (960) - Polhnation and settlng in red olover, luceone and rape. XV COlJgr.nternazion. degli Apicoltora, Bologna, vol A n a s i e w i c z A. (975) - The bees (Apoidea, Hymenoptera) on alfalfa (Medicago media Pers.) plantabions,. Trophis relationship to vegetation. Ekol. Pol. 3: A n a s,i e w i c z A., War a k o m s k a Z. (969) - Occurrence of burnble-bees on alfalfa (Medicago media Pers.) in the province of Lublin and póllen analysis of thejr pollen loads. Seria A, 7: 587~09. A n a s i e w i c z A., War a ok o m s k a Z. (97) - Analłysis of pollen colleoted by wild Apoidea from fruiit trees and bushes, Ekol. Pol. 9: A n d T e j e w W. N. {96) - Pylca sobierajemaja pćolarni. Charków. A r m br u s t e r L., O en i k e G. (934-35) - Pollenformen und Honigherkunft- -Bestimmung. Verlag Archiv fur Bienenkunde. Berlin. B o " 'n u s L., B i l i ń s k i M., J a b ł o ń s ki B. (975) - Hummelzuchtversuche haben edne reiche ''radibion. Supplement au Bulletin Technique Apicole. :

13 D e m i a n o w i c z Z. (957) - O oblatywaniu przez pszczo'łyd'wuodmian koniozyny czerwonej. Pszczelno Zesz. Nauk. : D Yl e w s kam. (974) - Klucze do oznaczania owadów Polslei, część XXV, Błonkówki - Hymenoptera, 68 d: Warszarwa PWN. Gór a l S t. (968) - Wpływ nektarowania i oblotu owadów na osadzanie nasion u di- i tetraploidalnej koniczyny czerwonej (Trifolium pratense L.). Cz.. Zapylanie i osadzanie nasion. Roczniki Nauk Roln. 95-A-: G r o m i 8 Z M. (97) - Ocena morfologiczna pszczół z pasiek zarodowych. Pszczelno Zesz. Nauk. 6: -. H o d g e 8 D. (95) - The pollen O'ad8of the honeybee, Bee Reas, Assot. Limited. London. H onc z a r e n k o J. (965) - Trzmiele (Bombus Latr.) zapylające koniczynę czerwoną (Trifolium pratense L.) w okolicach Szczecina. Szeeec. TO'w. Naukowe, Wydz. Nauk Przyrodn.-Roln. 0, l: -63. Szczecin..J a b ł Q ń 8 k i B. i inn. (97) - Nektarowanie koniczyny czerwonej (Trifolium pratense L.) w kilku miejscowościach Polski. Pszczelno Zesz. Nauk 6: 9-4. L o u v e a u x J. i inn. (970) - Les methodes de la meltssopalynologie. Apidologia, : -7. M a y J. (959) - Ćrnielaci w CSR, [eich bionomije, chov a hospodarsky wyznam. Praha, P i t t i o n i B. (939) - Die Hummeln und Schmarotzerhummeln der Balkan-Halbinsel, B., Sofia. R u s z k o w s k i A. (970) - Badania nad roślinami pokarmowymi trzmieli. Pam. Pul., Supl. do zesz. 37: -60. R u s z k o w s ki A., B i Li ń s kim. (968) - Oblot koniczyny czerwone] przez trzmiele. Pam. Pul. 3: 0-0. S t r a w i ń s k i K. (959) - Trzmiele jako zapylacze koniceyny, Pol, Pismo Ent. -: War a k o m s k a Z. (97) - Badania nad wydajnością pyłkową roślin. Pszczelno Zesz. Nauk. 6: W a w r y n T. (970) - Wykorrzys'tarn!i.e,pszczół w podnoszeniu plonu nasion koniczyny czerwonej (Trifolium pratense L.). Dyssertaeja, Biblioteka Główna AR w Lublinie. Wo d e h o u s e R. P. {959) - PO'Hen Groins. Hafner Publdshmg c.o. New York. W ó j t o w «k i F. (963)- Observations on the biology and reproduotion of bumble- -bees (Bombinae). 3: 3-8. Zoologica Poloniae. W ó j t o w s ki F. (963) - Observations on the construction and arrangemerrt of bumble-bee nests (Bombinae). Zoologica Poloniae 3: W ó j t o w s k i F. (964) - Z doświadczeń nad tworzeniem przenośnych kolonii porohnic (Anthophora parietina F.). Roczn. WSR Poznań, 9: Wójtowski F. (965) - Zastosowanie błonkówek pszczołowatych z rodzaju Bombus Latr. oraz Anthophora Latr. (Hyrnenoptera, Apoidea) do zapylania plantacji nasiennych roślin motylkowych. Roczn. WSR Poznań, 4: W ó j t o w s k i F. (97) - Bioekologiozne i techniczne problemy hodowli i praktycznego użytkowania pszczół samotnic. Wiadomości Ekol, 7: Z a n d e r E. (937, 94, 95). Beitrage zur Herkunftsbestimrnung bai Honig,,, V, Verag Ldedloft Joth Michaelis. Leipe.ig. 6 - Pszczelnicze zeszyty

14 nbjbqeboj. METO,/:( OQEHK HACEKOMbX OnbJ~lOm;lX KPACHOJ. KJEBEP Pe30Me ABT'0Phl nphmerwjlw MeT'0,l{ nunsuenoro ananasa B3JlTKa,l{WKWXaacexosnrx noceuiaiourax BOKpyr cemehhwkob KpaCHOr'0 xnesepa. B rr. BeJlWCh pańoansre WC- CJle,l{'0BaHWJlB xerupex MeCTH'0CTJlXJ05JWHCWro B'0eBO,l{CTBa.Ha HaMeąeHHblX ljahta- ~WJlX,l{Ba~,l{WHa He,l{eJle OTJlaBJlWBaJH,l{HKHe Arr'0w,l{ea B TeąeHHe 5 MWHyT B 5 BpeMeaax,l{HJl. BMeCTe CKOnJleHO MaTepHaJl C'0CTaBJlJllOll.{WH3647 '0C05eH rrpaaannescaumx K 7 BH-,l{aM (Ta5. ). Cpe,l{H HWX, orposmoe 50JlhlllHHhCTB'0 COCTaBJlJlJlH MeJlH (304 '0c05w), a npeoónarana BH,l{hlBombus terrestris, B. lapidarius. 3 C'05paHH'0r'0 MaTepHaJa Bhl-,l{eJlHJlH camkw,l{hkwxnxen MeJeH, a raroxe pafionsre rrąejhl MeJeH (scero 473). 3TW '0c'05w rtuarensao OCM'0TpeH'0 Ha TeJe 3 '0C'05eH rrpha,l{jle)kal.{hmk 37 BH,l{aM, aaurna rrbjwhky,3 K'0T'0POH cnenana npenaparsr, Ha '0CH'0BaHHHnsrnsnesoro KaąeCTBeH- H'0r'0 ahajh3a, COCTaBJ H'0 qjj'0plcmąeckhh nepeseas 05JeTaeMhx HMH pacreaafr. Pesym.rars: CCJle,l{OBam!Hnpencraaneno B rańmmax,, 3. MWKP'0CKomląecKH ahajlw3 rrhljlwhkh 05HapY)KhlJl, ąto y 3 BW,l{a HaWJlW rrsrnsua xpacaoro xnesepa. KOTOpaJl npeotinarana y BH,l{a. Floxra ace MeJlH C05paJlH nsrnsua xnesepa, CBH,l{eTeJlbcTByeT o TOM, qto '0HH csrrpaior casiyio 60JlhWylO pons B cemehhom X03JllCTBe aroro pactehwjl B UCCJle,l{OBaHHOMpanone. Ha OCHOBaHHWpeaynsrara rrunsuesoro aaanasa Bhl,l{eJleHO 3 rpynnsr Anoaaea c pa3hoh norpeóarenscxoa,l{jljl ceveao- BO,l{CTBaCTOUMOCTbOxpacaoro xnesepa. TlpHBe,l{eHHhle BH,l{h B rpynne H cnenyer '0,\OMaWHWTbH rapaarapoaars HM orrrnraansasre ycjlobhjl ~HThJl. CaMhM l.\ehhhmh Kpa- CHoro xnesepa JlBJlJlOTCJlBU,\h: B. hortorum, B. lapidarius. B. muscorum, B. silvarum. 3TH BW,l{hloseas sepasre xnesepy w sucrynaior B 5'0JlblllOM KOJlWąeCTBe BHHMaHWJl sacnyrxsaer raxace MeJlh Bambus terrestris c KOpOTKHMX05'0TKOM. OH asrcryrraer B 50Jlb- 0M xonasecrse, a rrojobhh'0hero C60P'0B 6hlJla rrsrnsua KpaCH'0r'0 xneaepa,,/:(wkherruensr HMelOT MeHhlllee ysacrae B onsmeaaa l.\bet'0b KpaCH'0rO xnesepa, YąH- ThBaJl KaK HX HeMHOrOqWCJleHHoe nsrcrynasae, TaK w cpabhwtejlbh'0 MeHbllle rporpanecxae CBJl3hl c STWM pactehhem. X'0TJl y BH,l{OBAndrew geliare, Halictus tumulorurn w y HeCK'0JhKWX,l{pyrwx 5hlJl Ha rene 5'0JhlllOH npouear nsrnsna KpaCHOr'0 xnesepa.,\0- X'0,l{ll.{HH,l{'0,l{a~e 00%, T'0 '0,l{HaK'0, nphhmaj B'0 BHWMaHHe MaJl'0e yxacrae HX nony- JlJll\WWB '05JeTe nnaarauaa, OHH He M'0rJlW csrrpars 60JlhllleH pojlw B pactwtejlhhoh npo-,l{ykl.\hhst'0ro pactehwjl. POLLEN METHOD OF EVALUATON NSECTS POLLNATNG RED CLOVER Surnmary The authors used pollen analysis metbod for the evałuaźion of póllen loads of wild Apoidea visijting red clover. n nvestagations were carried out in four places of the Lublin district. On the selected plam:tjatiollis twice per week wild Apoidea were collected 5 times a dav for 5 minutes, The total of 3647 specimens were collected włnch were classified in to 7 species (iab. ). The majonity of the above were burnble bees (309), mainly Bombuś tercestras and B. lapidariub. 8

15 Microscopic analysis of polten indtcated that T. pratens poblen was found at 3 species which dominated at species (tab,, 3). ''hree groups of Apoidea of different value for pollinatlen of T. pratense were separared on lhe basis ot mioroscopic analysis.. The most valuable pollanators of T. pratense are: B. hortorum, B. lajpidarius. B. muscorum, B. silvarum. The short tongue bumble bee B. terrestris is wortn mentioning, t is found in great numbers and half of their polłen was from T. pratense. Wild bees are not so important for the pollrnation of T. pratense. Admittedły some species, as Andrena gelriae, Haldotus.tumulorum and some others, had as much as 00% oi T. pratense pollen on <Vheirbodies, but they do not OOllSlitute a large populatton 0 the owers of red clover.