INSTYTUT PSYCHIATRII I NEUROLOGII W WARSZAWIE ZAK AD PSYCHOLOGII I PROMOCJI ZDROWIA PSYCHICZNEGO PRACOWNIA PROFILAKTYKI M ODZIE OWEJ Pro-M

Transkrypt

1 INSTYTUT PSYCHIATRII I NEUROLOGII W WARSZAWIE ZAK AD PSYCHOLOGII I PROMOCJI ZDROWIA PSYCHICZNEGO PRACOWNIA PROFILAKTYKI M ODZIE OWEJ Pro-M RAPORT TECHNICZNY z realizacji projektu badawczego p.n. Monitorowanie trendów u ywania substancji psychoaktywnych oraz wskaÿników innych wybranych aspektów zdrowia psychicznego u m³odzie y szkolnej Zespó³ autorów Krzysztof Ostaszewski, Krzysztof Bobrowski, Anna Borucka, Katarzyna Kocoñ, Katarzyna Okulicz-Kozaryn, Agnieszka Pisarska Praca naukowa finansowana ze œrodków bud etowych na naukê w latach jako projekt badawczy. Korespondencjê nale y kierowaæ do kierownika projektu Krzysztofa Ostaszewskiego, Pracownia Profilaktyki M³odzie owej Pro-M, Instytut Psychiatrii i Neurologii w Warszawie, ul. Sobieskiego 9, Warszawa, ostasz@ipin.edu.pl WARSZAWA 2005

2 2 RAPORT TECHNICZNY

3 Multiplex PCR for E. coli enterotoxins 3 Spis treœci Streszczenie najwa niejszych wyników badañ... 5 Wprowadzenie... 6 Metoda... 6 WskaŸniki i sposoby ich pomiaru... 8 Wyniki i ich omówienie Czêœæ I. Trendy w u ywaniu substancji psychoaktywnych w latach (bez drugorocznych) Nielegalne substancje psychoaktywne (narkotyki) Leki uspokajaj¹ce lub/i nasenne Papierosy Picie alkoholu Towarzystwo, w jakim m³odzie pije alkohol Wybrane wskaÿniki u ywania substancji psychoaktywnych a drugorocznoœæ (starszy wiek uczniów) Czêœæ II. Inne wskaÿniki zdrowia psychicznego m³odzie y wyniki badania przeprowadzonego w 2004 roku Inne zachowania problemowe Symptomy z³ego stanu zdrowia psychicznego Wybrane aspekty stylu ycia m³odzie y Przemoc, zachowania sprzeczne z prawem i elementy stylu ycia a picie alkoholu i u ywanie narkotyków Omówienie wyników Ograniczenia badañ Podsumowanie i wnioski Piœmiennictwo Za³¹cznik... 35

4 4 RAPORT TECHNICZNY

5 5 Streszczenie najwa niejszych wyników badañ Podstawowym celem badañ mokotowskich jest obserwacja trendów w zakresie u ywania substancji psychoaktywnych (alkoholu, tytoniu, narkotyków i leków uspokajaj¹cych/nasennych) przez 15-letni¹ m³odzie. W ostatniej edycji w 2004 roku poszerzono zakres badañ o wybrane zachowania problemowe m³odzie y (przemoc i zachowania sprzeczne z prawem), wybrane wskaÿniki zdrowia psychicznego (dystres, objawy depresyjne, z³e samopoczucie) i wybrane elementy stylu ycia (np. Internet, piercing, tatua, telefon komórkowy, gry komputerowe). Metoda. Do tej pory przeprowadzono szeœæ edycji badañ mokotowskich w latach 1984, 1988, 1992, 1996, 2000 i Dla zachowania porównywalnoœci danych od pocz¹tku badañ stosuje siê tak¹ sam¹ procedurê badawcz¹ oraz taki sam podstawowy zestaw pytañ ankietowych. W badaniach wykonanych w 2004 roku (N = 1471) podobnie jak w poprzednich latach populacjê stanowili 15-letni uczniowie ucz¹cy siê w szko³ach na tym samym obszarze obejmuj¹cym dzielnice Warszawy: Mokotów, Ursynów oraz Wilanów (teren dawnej dzielnicy Mokotów). Ankietowe badania by³y prowadzone w klasach metod¹ audytoryjn¹ przez przeszkolonych ankieterów spoza szko³y z zachowaniem anonimowoœci osób badanych, klas i szkó³ bior¹cych udzia³ w badaniu. Wyniki trendy. Wyniki ostatniej edycji badañ mokotowskich wskazuj¹, e wœród 15-letniej m³odzie y ucz¹cej siê w warszawskich szko³ach na Mokotowie, Ursynowie i w Wilanowie: n po raz pierwszy od rozpoczêcia badañ w 1984 roku zmniejszy³o siê rozpowszechnienie picia piwa, napoju alkoholowego najczêœciej spo ywanego przez m³odzie, n znacz¹co zmniejszy³o siê rozpowszechnienie palenia papierosów, w tym zmniejszy³y siê odsetki 15-latków pal¹cych papierosy okazjonalnie i pal¹cych ogó³em, n zahamowaniu uleg³ trend wzrostowy w u ywaniu narkotyków, n zmniejszy³o siê rozpowszechnienie udzia³u m³odzie y w imprezach towarzyskich, gdzie u ywano narkotyków. P³eæ a trendy w u ywaniu substancji psychoaktywnych. Wyniki tych badañ ilustruj¹ inn¹ dynamikê zmian w u ywaniu substancji psychoaktywnych u 15-letnich dziewcz¹t i u ch³opców. Inna dynamika zmian w paleniu papierosów oraz w piciu alkoholu obserwowana w latach u ch³opców (zahamowanie lub spadek rozpowszechnienia) i u dziewcz¹t (wzrost lub zahamowanie) spowodowa³a, e w 2004 roku dziewczêta wyprzedzi³y ch³opców we wszystkich wskaÿnikach palenia: paleniu codziennym, paleniu okazjonalnym i paleniu ogó³em oraz w piciu alkoholu (mierzonego rozpowszechnieniem przypadków picia w ostatnich 30 dniach). Ta odmienna dynamika odpowiada równie, za zatarcie siê w 2004 roku wczeœniej wystêpuj¹cych ró nic w czêstym i okazjonalnym u ywaniu narkotyków oraz w upijaniu siê alkoholem w ostatnich 30 dniach. Dynamika zmian w u ywaniu substancji psychoaktywnych obserwowana w latach w grupach 15-letnich dziewcz¹t jest prawdopodobnie jednym z objawów szerszych przemian obyczajowych wœród m³odych kobiet w Polsce. Inne wyniki. Dziewczêta czêœciej doœwiadczaj¹ problemów ze zdrowiem psychicznym, objawów depresji oraz podwy szonego poziomu stresu. Wyniki badañ mokotowskich z 2004 roku potwierdzaj¹, e udzia³ w przemocy i w bójkach oraz zachowania sprzeczne z prawem ³¹cz¹ siê wyraÿnie z u ywaniem substancji psychoaktywnych. Wskazuj¹ tak e, e niektóre modne elementy stylu ycia m³odzie y (piercing, tatua, komórka, Internet) wi¹ ¹ siê z czêstszym u ywaniem substancji psychoaktywnych.

6 6 RAPORT TECHNICZNY Wprowadzenie Badania ankietowe prowadzone w warszawskiej dzielnicy Mokotów, zwane badaniami mokotowskimi, s¹ w naszym kraju pod wieloma wzglêdami wyj¹tkowe. Po pierwsze, s¹ to badania o najd³u szej historii wœród projektów badawczych, których przedmiotem jest ocena zmian w kontaktach m³odzie y szkolnej z substancjami psychoaktywnymi. Badania zosta³y zainicjowane przez B. Wolniewicz-Grzelak w 1983 roku (Wolniewicz-Grzelak i Ostaszewski 1983), a nastêpnie pocz¹wszy od 1984 by³y powtarzane co cztery lata, czyli wykonywano je w latach: 1984, 1988, 1992, 1996, W paÿdzierniku 2004 roku zosta³a przeprowadzona szósta edycja badañ mokotowskich. Dziêki tak d³ugiej historii badania mokotowskie sta³y siê cennym Ÿród³em informacji o trendach w piciu alkoholu, paleniu papierosów, u ywaniu narkotyków i leków przez m³odzie szkoln¹ (Wolniewicz-Grzelak 1995, Okulicz-Kozaryn i Borucka 1997, 2001, Ostaszewski 2001, 2003). Obejmuj¹ one okres istotnych przemian ustrojowych z prze³omu lat 80. i 90. oraz okres tzw. transformacji, w którym nasili³o siê dzia³anie ró norodnych czynników ryzyka dla zdrowia psychicznego m³odego pokolenia. Metoda W 2004 roku, podobnie jak w latach 1984, 1988, 1992, 1996 i 2000 badan¹ populacjê stanowili 15-letni uczniowie ucz¹cy siê w szko³ach publicznych i niepublicznych w dzielnicach Warszawa-Mokotów, Ursynów oraz Wilanów (w latach 80. by³a to jedna dzielnica Mokotów). W 1999 roku rozpoczê³a siê reforma szkolnictwa, która wprowadzi³a nowy typ szko³y gimnazjum. Zmieni³o to organizacjê nauczania w grupie wiekowej objêtej badaniami. Do 2000 roku 15-latkowie uczyli siê w pierwszych klasach szkó³ ponadpodstawowych. Aktualnie m³odzie w tym wieku uczêszcza do trzeciej klasy gimnazjum. Wobec tego badania w 2004 roku zosta³y przeprowadzone w trzecich klasach gimnazjalnych, tak aby zachowaæ ci¹g³oœæ badania tej samej grupy wiekowej. Dobór próby. W roku 2004 zastosowano losowy dobór reprezentatywnej próby klas trzecich ze wszystkich gimnazjów publicznych i niepublicznych znajduj¹cych siê na obszarze Mokotowa, Wilanowa i Ursynowa. Jednostk¹ doboru losowego by³a klasa szkolna. Losowanie prowadzono oddzielnie dla klas z gimnazjów publicznych i oddzielnie dla niepublicznych. W obu przypadkach wylosowano 55% klas, co stanowi³o 69 klas trzecich z gimnazjów publicznych i 13 klas trzecich z gimnazjów niepublicznych. W tych klasach w paÿdzierniku 2004 roku, czyli podobnie jak w poprzednich edycjach, przeprowadzono badania. Wed³ug informacji uzyskanych od uczniów ponad po³owa z nich (55%) mia³o przynajmniej jednego rodzica z wy szym wykszta³ceniem. Tylko ok. 5% rodziców mia³o wykszta³cenie podstawowe lub niepe³ne œrednie. Oko³o 10% badanych nie zna³a wykszta³cenia swoich rodziców. Ankieterami by³y osoby spoza szko³y. Badania prowadzono z zachowaniem procedur postêpowania zapewniaj¹cych anonimowoœæ odpowiedzi pojedynczych uczniów, klas i szkó³. Dyrektorzy dwóch wylosowanych gimnazjów publicznych i jednego niepublicznego nie wyrazili zgody na przeprowadzenie badañ. W zwi¹zku z tym do wylosowania próby dobrano klasy z dwóch szkó³: jednej publicznej i jednej niepublicznej, w których zosta³y przeprowadzone badania. W badaniach wziê³y udzia³ 1493 osoby, stanowi³o to 90% wylosowanej próby. Dwadzieœcia dwie ankiety uznano za niewiarygodne ze wzglêdu na znaczne braki danych, sposób wype³niania i komentarze œwiadcz¹ce o niepowa nym stosunku do badañ, a nastêpnie wyeliminowano je z obliczeñ. Wobec powy szego w obliczeniach danych z 2004 roku uwzglêdniono ankiety 1471 osób, z czego 52% stanowili ch³opcy. Tabela 1 przedstawia zestawienie liczebnoœci badanych grup w latach We wszystkich edycjach badañ odsetki uczniów, którzy w czasie badania byli nieobecni w szkole, by³y zbli one i wynosi³y: 6% próby w 1988 roku, 8% w latach 1984, 1992 i 2000 oraz 10% w 1996 i 2004 roku. Przez lata w badanej populacji by³o wiêcej dziewcz¹t (51 53%) ni ch³opców (47 49%). W 2004 roku odsetek dziewcz¹t w badanej populacji zmniejszy³ siê i wyniós³ 48%. By³o to prawdopodobnie zwi¹zane ze zmianami demograficznymi w populacji 15-latków ucz¹cych siê na Mokotowie w Warszawie. Ró nice w proporcjach dziewcz¹t/ch³opców pomiêdzy prób¹ z 2004 roku i pozosta³ymi próbami s¹ znacz¹ce (z wyj¹tkiem porównania prób z lat 2000 i 2004). W zwi¹zku z tym bardziej miarodajne dla oceny trendów s¹ dane ujmowane oddzielnie dla dziewcz¹t i oddzielnie dla ch³opców, ni dane ujmowane ogó³em.

7 METODA 7 Tabela 1. Zestawienie liczebnoœci prób. Badania mokotowskie Rok badania Ch³opcy (%) Dziewczêta (%) Razem* (47%) 1802 (53%) (47%) 2088 (53%) (46%) 1082 (54%) (47%) 1309 (53%) (49%) 1266 (51%) (52%) 703 (48%) 1461 * Rzeczywista liczba badanych w poszczególnych rocznikach by³a nieco wiêksza. W powy szej tabeli zosta³y pominiête osoby, które nie poda³y w ankiecie informacji o swojej p³ci. Zdecydowana wiêkszoœæ uczniów (93%) bior¹cych udzia³ w ostatniej edycji badañ urodzi³a siê w 1989 roku, czyli prawdopodobnie realizowa³a obowi¹zek nauki zgodnie z planem i w dniu badania mia³a ukoñczone 15 lat. Oko³o 7% badanych uczniów urodzi³o siê przed 1989 rokiem. S¹ to uczniowie, którzy z ró nych powodów s¹ opóÿnieni w swojej edukacji szkolnej. Najprawdopodobniej powtarzali kiedyœ klasê. W naszych badaniach ta grupa osób okreœlana jest jako opóÿnieni w realizacji obowi¹zku szkolnego w skrócie drugoroczni. Odsetki uczniów opóÿnionych w nauce, a wiêc starszych, znacz¹co zmniejsza³y lub zwiêksza³y siê pomiêdzy poszczególnymi edycjami badañ. W 2004 roku odsetek drugorocznych wynosi³ 7% i by³ znacz¹co mniejszy ni w poprzednich edycjach badañ (tabela 2). Ze wzglêdu na te ró nice dla zachowania porównywalnoœci danych, wyniki dotycz¹ce trendów w u ywaniu substancji psychoaktywnych w latach zosta³y przeliczone, tak aby uwzglêdnia³y dane tylko dla osób nieopóÿnionych w nauce. Ze wzglêdów technicznych przeliczenie w taki sposób danych z 1984 roku nie by³o mo liwe. Tabela 2. Odsetki uczniów opóÿnionych w nauce w badanych próbach (starsze roczniki). Badania mokotowskie Rok badania Ch³opcy Dziewczêta Razem ,0% 12,5% 15,1% ,0% 9,7%** 13,9% ,8%** 9,7% 12,0% ,3% 8,5% 11,2% ,3%*** 11,5%** 15,3%*** ,5%*** 4,2%*** 7,0% *** ** p < 0,01, *** p < 0,001 (w ka dym przypadku dotyczy porównania z poprzednim badaniem) W latach 80. na Mokotowie istnia³y tylko dwie szko³y niepañstwowe (mêska i eñska szko³a katolicka), które by³y objête badaniami od 1984 roku (tabela 3). W latach 90. powsta³y szko³y spo³eczne i prywatne. W zwi¹zku z tym, pocz¹wszy od 1996 roku do badanej próby do³¹czano losowo dobran¹ próbkê klas z nowopowsta³ych szkó³ niepublicznych. Tabela 3. Proporcje uczniów w badanej próbie ze wzglêdu na szko³y publiczne/niepubliczne. Badania mokotowskie Rok badania Szko³y publiczne Szko³y niepubliczne % 4% % 4% % 4% ,5% 12,5% ,6% 11,4% ,5% 10,5%

8 8 RAPORT TECHNICZNY WskaŸniki i sposoby ich pomiaru U ywanie substancji psychoaktywnych (narkotyki, tytoñ i leki uspokajaj¹ce/nasenne). Do pomiaru u ywania substancji psychoaktywnych wykorzystano ankietê opracowan¹ przez B. Wolniewicz-Grzelak (Wolniewicz-Grzelak i Ostaszewski 1983). Pytania ankiety NAN zosta³y tak skonstruowane, aby ograniczyæ uzyskiwane dane do doœwiadczeñ ostatniego roku. Do porównañ zmian zachodz¹cych w czasie wybrano kilka wskaÿników okreœlaj¹cych stopieñ nasilenia (czêstoœæ) badanych zachowañ w ostatnim roku. W przypadku narkotyków i leków uspokajaj¹cych/nasennych wskaÿnikami, które s³u y³y do porównañ, by³o u ywanie tych œrodków przynajmniej raz w ci¹gu ostatniego roku, u ywanie okazjonalne (raz, dwa lub kilka razy w ci¹gu ostatniego roku), oraz u ywanie czêste (przynajmniej kilkanaœcie razy w ci¹gu ostatniego roku). Uczestniczenie w m³odzie owych spotkaniach towarzyskich, podczas których u ywa siê narkotyków. Do porównañ s³u y³y nastêpuj¹ce wskaÿniki: uczestniczenie choæ raz (przynajmniej raz w ci¹gu ostatniego roku), uczestniczenie okazjonalne (raz, dwa lub kilka razy w ci¹gu ostatniego roku), uczestniczenie czêste (przynajmniej kilkanaœcie razy w ci¹gu ostatniego roku). Do zbierania informacji na temat rodzajów œrodków psychoaktywnych (narkotyków) u ywanych przez m³odzie w czasie spotkañ towarzyskich wykorzystano pytanie, które umo liwia zakreœlanie odpowiedzi z listy substancji lub dopisanie przez respondenta nazwy substancji, jeœli nie ma jej na tej liœcie (kategorie dychotomiczne odpowiedzi: wystêpuje, nie wystêpuje). Do oceny zmian w trendach palenia papierosów przez 15-letni¹ m³odzie wybrano trzy wskaÿniki: palenie ogó³em, który okreœla odsetki m³odzie y przyznaj¹cej siê do palenia papierosów bez wzglêdu na czêstoœæ tego zachowania oraz dwa bardziej szczegó³owe wskaÿniki okreœlaj¹ce stopieñ nasilenia badanego zachowania: palenie okazjonalne (od kilku razy w roku do kilku razy w tygodniu) i palenie codzienne. Picie alkoholu. Do pomiaru spo ywania napojów alkoholowych wykorzystano ankietê Piwo-Wino- Wódka (Wolniewicz-Grzelak 1995), która dotyczy charakterystyki ostatniego przypadku picia poszczególnych napojów alkoholowych (kiedy, ile i z kim pi³ piwo, wino, wódkê). Do porównañ zmian zachodz¹cych w czasie wybrano nastêpuj¹ce wskaÿniki: Bycie abstynentem (niepicie alkoholu nigdy w yciu), Czêste picie alkoholu (picie alkoholu w ostatnich 30 dniach poprzedzaj¹cych badanie), Upijanie siê, za B. Wolniewicz-Grzelak (1985) przyjêto, e wypicie przy ostatniej okazji 60 i wiêcej gramów 100% alkoholu oznacza upicie siê. Odpowiada to: trzem lub wiêcej butelkom piwa, trzem i wiêcej lampkom wina oraz przynajmniej trzem du ym kieliszkom wódki. Przemoc. Do pomiaru zachowañ i doœwiadczeñ zwi¹zanych z przemoc¹ zastosowano cztery pytania ankietowe. Dotyczy³y one uczestniczenia w aktach przemocy skierowanych wobec innych uczniów w szkole lub w jej pobli u oraz uczestniczenia w bójkach na terenie szko³y. Pytania s¹ adaptacj¹ pytañ wykorzystywanych w badaniach Ontario Student Drug Survey (Adlaf i Paglia 2001), dokonan¹ za zgod¹ autorów w ramach badañ statutowych Instytutu Psychiatrii i Neurologii w Warszawie (Czaba³a i wsp. 2004). Odpowiadaj¹ce im wskaÿniki by³y nastêpuj¹ce: czêste doœwiadczania przemocy, co najmniej raz na tydzieñ (vs. rzadziej lub nigdy), czêste branie udzia³u w przemocy wobec innych, tak e co najmniej raz na tydzieñ (vs. rzadziej lub nigdy), czêste bycie œwiadkiem przemocy, wskaÿnik okreœlony analogicznie, jak poprzednie, branie udzia³u w bójkach na terenie szko³y, przynajmniej raz w ostatnich 12 miesi¹cach.

9 WSKA NIKI I SPOSOBY ICH POMIARU 9 Zachowania sprzeczne z prawem. Do pomiaru zachowañ sprzecznych z prawem wykorzystano 7 pytañ dotycz¹cych takich zachowañ jak: kradzie, kradzie samochodu w celu przeja d ki, handel narkotykami, celowe niszczenie rzeczy nale ¹cych do innych osób, pobicia innych osób, ucieczki z domu oraz œci¹ganie na zajêciach w szkole. Pytania dotyczy³y ostatnich 12 miesiêcy (dychotomiczne kategorie odpowiedzi: tak, nie). Dystres psychiczny. Do pomiaru ogólnego stanu zdrowia psychicznego zastosowano dostosowan¹ do m³odzie y szkolnej skrócon¹ wersjê skali D. Goldberga General Health Questionnaire (GHQ-12), która sk³ada siê z 12 pytañ dotycz¹cych stanu zdrowia psychicznego. Przyjêto za autorami kanadyjskimi (Adlaf i Paglia, 2001), e wskaÿnikiem podwy szonego poziomu stresu psychicznego (dystresu) by³o wystêpowanie przynajmniej trzech spoœród 12 objawów pogorszonego samopoczucia psychicznego. Jest to zgodne z wynikami badañ autorek polskiej adaptacji kwestionariusza GHQ-12 (Makowska i Merecz 2001). Wykazuj¹ one, e wynik 2 lub 3 punkty i powy ej jest wskaÿnikiem podwy szonego, nieprzypadkowego prawdopodobieñstwa zaburzeñ psychicznych. W celu obliczenia tego wskaÿnika odpowiedzi na ka de z 12 pytañ sk³adowych zosta³y zdychotomizowane (np. odpowiedzi czu³em siê napiêty nieco bardziej ni zwykle lub du o bardziej ni zwykle wskazywa³y na podwy szony poziom stresu psychicznego). Objawy depresyjne. Do pomiaru tej zmiennej wykorzystano skrócon¹ skalê CES-D sk³adaj¹c¹ siê z 4 pytañ, o objawy smutku, samotnoœci, przygnêbienia i p³aczu w ci¹gu ostatnich 7 dni przed badaniem. Jest to adaptacja skali wykorzystywanej w badaniach Ontario Student Drug Survey (Adlaf i Paglia 2001), dokonana za zgod¹ autorów w ramach badañ statutowych IPiN (Czaba³a i wsp. 2004). Przyjêto za autorami kanadyjskimi (Adlaf, Paglia, 2001), e wystêpowanie czterech objawów (czyli odpowiedzi czêsto lub zawsze na wszystkie cztery pytania) jest wskaÿnikiem znacznego ryzyka depresji. Samoocena stanu zdrowia psychicznego w ostatnich 30 dniach. Do pomiaru tej zmiennej wykorzystano pojedyncze pytanie o ocenê stanu zdrowia psychicznego w ostatnich 30 dniach przed badaniem. Przyjêto, e wskaÿnikiem czêstych problemów ze zdrowiem psychicznym jest wystêpowanie w ostatnim miesi¹cu przynajmniej 14 dni pogorszonego samopoczucia. Pytanie to stanowi adaptacjê w³asn¹ pytania zaczerpniêtego ze skali mierz¹cej jakoœæ ycia zwi¹zan¹ ze zdrowiem HRQOL (Center for Disease Control and Prevention 1998). Styl ycia. Do pomiaru ró nych aspektów stylu ycia i udzia³u m³odzie y w kulturze masowej wykorzystano 10 pytañ opracowanych przez autorów badañ. Wyró niono nastêpuj¹ce wskaÿniki: u ywanie Internetu w celu porozumiewania siê z innymi (tak lub nie), u ywanie na co dzieñ telefonu komórkowego (vs. u ywanie tylko w wyj¹tkowych sytuacjach lub wcale), posiadanie lub nieposiadanie tatua u (tak e nietrwa³ego) (tak lub nie), noszenie kolczyków typu piercing (tak lub nie), Internet (surfowanie, komunikacja, gry on-line, itp.) korzystanie codziennie do 2 godzin (vs. ponad 2 godziny), gry komputerowe j.w., ogl¹danie TV, DVD lub video j.w., zajmowanie siê swoim hobby j.w., czas spêdzany poza domem (na podwórku, osiedlu, na mieœcie) j.w., czas na odrabianie lekcji: poni ej 1 godziny dziennie vs. ponad godzinê dziennie. Zmienne socjo-demograficzne: p³eæ, wiek badanych, typ szko³y (publiczna, niepubliczna) oraz wykszta³cenie rodziców. Analizy statystyczne. Dla oceny istotnoœci ró nic wyników ze wzglêdu na p³eæ, drugorocznoœæ oraz poszczególne edycje badañ zastosowano test chi kwadrat. Ankieta zastosowana w badaniach za³¹cznik.

10 10 RAPORT TECHNICZNY

11 TRENDY W U YWANIU SUBSTANCJI PSYCHOAKTYWNYCH W LATACH WYNIKI I ICH OMÓWIENIE Czêœæ pierwsza: trendy w u ywaniu substancji psychoaktywnych w latach (bez drugorocznych) Nielegalne substancje psychoaktywne (narkotyki) W tabelach 4, 5 i 7 zestawione s¹ wyniki dotycz¹ce kontaktów m³odzie y z nielegalnymi substancjami psychoaktywnymi w ostatnim roku przed badaniem. Przez ca³e lata 90. od 1988 roku do 2000 roku obserwowana by³a wyraÿna tendencja wzrostowa w tym zakresie. Skokowy wzrost obejmowa³ zarówno liczbê Tabela 4. Uczestniczenie w ostatnim roku w spotkaniach towarzyskich, podczas których u ywano nielegalnych substancji psychoaktywnych. Dane od 15-letnich uczniów ze szkó³ Mokotowa. Badania mokotowskie Rok badania Liczba respondentów Nie uczestniczyli W roku poprzedzaj¹cym badanie (odsetki badanych) Uczestniczyli okazjonalnie (raz, dwa lub kilka razy) Dziewczêta ,2 7, ,1 3,0 0,8 3, ,1 13,5*** 1,4 14,9*** ,1 27,0*** 5,8*** 32,9*** ,1 34,4*** 11,5*** 45,9*** ,1 32,0 13,0 44,9 Ch³opcy , ,4 3,5 1,1 4, ,5 10,1*** 3,4*** 13,5*** ,5 25,1*** 7,4*** 32,5*** ,9 30,3** 13,8*** 44,1*** ,0 23,2** 9,8** 33,0*** Razem Uczestniczyli czêsto (przynajmniej kilkanaœcie razy) Uczestniczyli choæ raz (kolumna razem) ,2 7, ,8 3,2 0,9 4, ,6 12,2*** 2,3*** 14,4*** ,4 26,1*** 6,5*** 32,6*** ,0 32,5*** 12,6*** 45,0*** ,0 27,7** 11,3 39,0*** Odsetek braków danych na to pytanie waha³ siê od 0,1% do 0,6%. ** p<0,01; *** p<0,001 (w ka dym przypadku dotyczy porównania z poprzednim badaniem) Uwaga! Dane z roku 1984 dotycz¹ wszystkich uczniów opóÿnionych i nieopóÿnionych w nauce. Ze wzglêdów technicznych nie jest mo liwe wyodrêbnienie z bazy danych z 1984 roku uczniów nieopóÿnionych w nauce i w zwi¹zku z tym nie s¹ sprawdzane istotnoœci ró nic statystycznych miêdzy rokiem 1984 a Dane z 1984 roku, jeœli s¹ podawane, dotycz¹ ca³ej badanej próby ³¹cznie z drugorocznymi.

12 12 RAPORT TECHNICZNY Tabela 5. U ywanie w ostatnim roku nielegalnych substancji psychoaktywnych. Dane od 15-letnich uczniów ze szkó³ Mokotowa. Badania mokotowskie Rok badania Liczba respondentów Nie u ywali W roku poprzedzaj¹cym badanie (odsetki badanych) U ywali okazjonalnie (raz, dwa lub kilka razy) U ywali czêsto (przynajmniej kilkanaœcie razy) U yli choæ raz (kolumna razem) Dziewczêta 1983 Brak inf ,6 2,0 0,4 2, ,6 4,8*** 0,6 5,4*** ,2 10,1*** 1,7* 11,8*** ,4 13,0* 3,6** 16,6*** ,0 13,5 4,5 18,0 Ch³opcy 1983 Brak inf ,0 1,6 0,4 2, ,5 6,6*** 0,9 7,5*** ,9 12,4*** 3,7*** 16,1*** ,8 13,6 4,6 18, ,1 13,1 3,9 16,9 Razem ,4 2,0 0,6 2, ,8 1,8 0,4 2, ,7 5,6*** 0,7 6,3*** ,3 11,1*** 2,6*** 13,7*** ,7 13,3* 4,0** 17,3*** ,6 13,2 4,2 17,4 Odsetek braków danych na to pytanie waha³ siê od 0,1% do 0,6%. * p<0,05; ** p<0,01,*** p<0,001 (w ka dym przypadku dotyczy porównania z poprzednim badaniem) Uwaga! Dane z roku 1983 dotycz¹ wszystkich uczniów opóÿnionych i nieopóÿnionych w nauce. Ze wzglêdów technicznych nie jest mo liwe wyodrêbnienie z bazy danych z 1983 roku uczniów nieopóÿnionych w nauce i w zwi¹zku z tym nie s¹ sprawdzane istotnoœci ró nic statystycznych miêdzy rokiem 1983 a uczniów, którzy stykali siê z tymi substancjami na spotkaniach towarzyskich (wzrost z ok. 4% uczestnicz¹cych w 1988 roku do 45% w 2000 roku) (rycina 1), jak równie liczbê uczniów, którzy u ywali tych substancji (wzrost z ok. 2% u ywaj¹cych w 1988 roku do ok. 17% w 2000 roku (rycina 2). W tym Rycina 1. Trendy w uczestniczeniu w spotkaniach m³odzie owych, podczas których u ywano narkotyków, lata

13 Tabela 6. Porównanie wybranych wskaÿników u ywania substancji psychoaktywnych ze wzglêdu p³eæ w latach odsetki Dziewczêta Ch³opcy 1992 odsetki Picie alkoholu 30 dni 26,3 33,8*** 46,0 55,7*** 47,2 54,8*** 51,9 53,0 53,9 45,1*** N = 1830 N = 1426 N = 954 N = 770 N = 1177 N = 982 N = 1106 N = 948 N = 662 N = 657 Codzienne palenie papierosów 4,7 9,0*** 8,3 10,7 12,8 14,7 14,2 13,6 14,8 9,1*** N = 1873 N = 1462 N = 971 N = 773 N = 1182 N = 984 N = 1107 N = 961 N = 664 N = 673 U ywanie narkotyków rok 2,4 2,0 5,4 7,5* 11,8 16,1** 16,6 18,2 18,0 16,9 N = 901 N = 702 N = 968 N = 771 N = 1182 N = 983 N = 1112 N = 962 N = 666 N = 673 U ywanie leków nasennych/ uspokajaj¹cych 18,8 4,7*** 18,5 6,4*** 21,3 7,5*** 20,2 9,1*** 22,0 8,7*** N = 1872 N = 1456 N = 968 N = 769 N = 1181 N = 985 N = 1107 N = 960 N = 664 N = 670 Upijanie siê 30 dni 4,1 11,9*** 7,6 21,0*** 14,6 26,9*** 15,1 26,3*** 18,8 21,0 N = 1815 N = 1415 N = 955 N = 768 N = 1174 N = 978 N = 1095 N = 945 N = 649 N = 653 * p<0,05, ** p<0,01, *** p<0,001 (w ka dym roku dotyczy porównania dziewczêta/ch³opcy) 1996 odsetki 2000 odsetki Dziewczêta Ch³opcy Dziewczêta Ch³opcy Dziewczêta Ch³opcy 2004 odsetki Dziewczêta Ch³opcy TRENDY W U YWANIU SUBSTANCJI PSYCHOAKTYWNYCH W LATACH

14 14 RAPORT TECHNICZNY Tabela 7. Rodzaje substancji psychoaktywnych u ywanych podczas m³odzie owych spotkañ towarzyskich. Dane od 15-letnich uczniów ze szkó³ Mokotowa. Badania mokotowskie Rodzaje substancji u ywanych w czasie tych spotkañ Rok 1992 N = 1712 Odsetki uczniów, którzy wymieniali poszczególne substancje psychoaktywne u ywane w czasie tych spotkañ Rok 1996 N = 2024 Rok 2000 N = 2027 Rok 2004 N = 1330 Marihuana lub haszysz 10,3 24,1 41,4 36,0 Substancje wziewne (kleje) 2,9 1,0 3,6 2,9 LSD i inne halucynogeny 2,0 8,1 8,7 3,4 Leki psychotropowe i uspokajaj¹ce 1,5 0,5 4,3 2,6 Amfetamina 0,5 8,1 11,4 5,2 Opiaty (w tym kompot i heroina) 0,3 1,0 7,6 3,0 Kokaina 0,2 0,4 3,6 1,8 Ecstasy Nie by³o 1,3 6,7 5,3 Sterydy anaboliczne Nie by³o 0,2 3,2 2,8 Inne (trudne do interpretacji, nieznane) 0,7 2,2 1,6 2,6 Uwaga! Odsetek braków odpowiedzi w pomiarach z lat 1992 i 1996 wynosi³ oko³o 14% (pytanie otwarte), a w latach 2000 i 2004 roku poni ej 5% (pytanie z gotowymi kategoriami odpowiedzi). okresie wzros³a równie liczba 15-latków, którzy czêsto (kilkanaœcie razy lub czêœciej w ci¹gu ostatniego roku) siêgali po narkotyki w 1988 roku 0,4%, a w 2000 roku 4,2% (tabela 5, rycina 2). Wyniki ostatniej edycji badañ na Mokotowie sugeruj¹ jednak, e pomiêdzy latami 2000 i 2004 nast¹pi³a pewna stabilizacja kontaktów m³odzie y z substancjami nielegalnymi. Wskazuj¹ na to zarówno mniejsze ni w 2000 roku odsetki m³odzie y uczestnicz¹cej w spotkaniach, gdzie u ywano takich œrodków (znacz¹cy spadek z 45% do ok. 39%) (tabela 4, rycina 1) oraz utrzymuj¹ce siê na tym samym poziomie jak w 2000 roku odsetki m³odzie y przyznaj¹cej siê do u ywania narkotyków. W 2004 roku oko³o 17% badanej m³odzie y u ywa³o przynajmniej raz w ci¹gu ostatniego roku jednej z nielegalnych substancji psychoaktywnych, czyli podobnie jak w 2000 roku (tabela 5, rycina 2). Na przestrzeni lat najbardziej popularnymi substancjami u ywanymi podczas m³odzie owych spotkañ towarzyskich pozostawa³y przetwory konopi indyjskich (marihuana i haszysz) (rycina 3). Oko³o 36 41% badanych 15-latków w latach uczestniczy³a w spotkaniach towarzyskich, Rycina 2. P³eæ a trendy w u ywaniu narkotyków przez m³odzie w latach

15 TRENDY W U YWANIU SUBSTANCJI PSYCHOAKTYWNYCH W LATACH Rycina 3. Dostêpnoœæ poszczególnych narkotyków na m³odzie owych spotkaniach towarzyskich w latach gdzie u ywano marihuanê lub haszysz. Pozosta³e substancje by³y mniej dostêpne na spotkaniach towarzyskich m³odzie y, choæ nale y odnotowaæ, e w latach 90. w œrodowiskach m³odzie y szkolnej na Mokotowie wzrasta³a dostêpnoœæ prawie wszystkich substancji nielegalnych, w tym amfetaminy, heroiny, LSD i innych halucynogenów, ekstazy, kokainy, a tak e sterydów anabolicznych. Wyniki ostatniej edycji sugeruj¹, e w roku 2004 w porównaniu z 2000 rokiem w m³odzie owych krêgach zmniejszy³a siê dostêpnoœæ niektórych substancji np. heroiny, amfetaminy, LSD i innych halucynogenów (tabela 7, rycina 3). Wyniki dotycz¹ce rodzajów substancji maj¹ jedynie charakter orientacyjny, poniewa ze wzglêdu na zmiany w konstrukcji pytania (w latach 1992 i 1996 by³o to pytanie otwarte, a w latach 2000 i 2004 zastosowano pytanie z list¹ odpowiedzi, która zawiera³a nazwy substancji psychoaktywnych) zrezygnowano z obliczeñ istotnoœci ró nic. Tendencje obserwowane w zakresie kontaktów i u ywania nielegalnych substancji psychoaktywnych nieco inaczej wygl¹daj¹ u dziewcz¹t ni u ch³opców (tabela 4, 5, 6). O ile u 15-letnich ch³opców z 2004 roku mo na mówiæ o symptomach zmniejszaj¹cego siê zainteresowania tymi substancjami (znacz¹co mniejszy odsetek uczestnicz¹cych w spotkaniach oraz stabilizacja wskaÿników u ywania narkotyków), to u 15-letnich dziewcz¹t mo na mówiæ o stabilizacji kontaktów z narkotykami na poziomie obserwowanym wczeœniej w 2000 roku Leki uspokajaj¹ce lub/i nasenne W tabelach 8 i 6 zestawione s¹ dane dotycz¹ce przyjmowania leków uspokajaj¹cych lub/i nasennych w ostatnim roku przed badaniem. W kolejnych analizowanych latach systematycznie choæ powoli zwiêksza³y siê odsetki 15-latków, którym podawano leki uspokajaj¹ce lub nasenne. Nastolatków, którzy choæ raz w ci¹gu roku u yli takiego leku by³o w 1984 roku ok. 12% zaœ w 2004 roku ok. 15%. Wzrost u ywania widoczny jest zw³aszcza w grupie dziewcz¹t. W ci¹gu 20 lat odsetek nastolatek siêgaj¹cych po leki uspokajaj¹ce lub nasenne wzrós³ z ok. 17% w 1984 roku do 22% w roku 2004 (rycina 4). Wzros³y równie odsetki uczniów (zarówno ch³opców jak i dziewcz¹t), którzy w ostatnim roku brali takie leki czêsto (kilkanaœcie razy lub wiêcej w ci¹gu ostatniego roku). Ze wzglêdów technicznych nie dysponujemy takimi informacjami z roku 1984, natomiast porównanie danych z lat wskazuje, e odsetki 15-latków czêsto bior¹cych leki uspokajaj¹ce lub nasenne wzros³y niemal dwukrotnie, w 1988 roku by³o ich 1,5% zaœ w roku ,8%. Odsetki dziewcz¹t siêgaj¹cych po leki we wszystkich analizowanych latach by³y istotnie wy sze ni odsetki ch³opców. Na przyk³ad, w 2004 roku 9% ch³opców oraz 22% dziewcz¹t zaznaczy³o w ankiecie, e w ostatnim roku przynajmniej raz podano im leki uspokajaj¹ce b¹dÿ nasenne.

16 16 RAPORT TECHNICZNY Tabela 8. U ywanie przez m³odzie leków uspokajaj¹cych i nasennych. Dane od 15-letnich uczniów ze szkó³ Mokotowa. Badania mokotowskie Rok badania Liczba respondentów Nie u ywali W roku poprzedzaj¹cym badanie (odsetki badanych) U ywali okazjonalnie (raz, dwa lub kilka razy) U ywali czêsto (przynajmniej kilkanaœcie razy) U yli choæ raz (kolumna razem) Dziewczêta ,3 16, ,2 16,7 2,1 18, ,5 17,0 1,4 18, ,7 18,4 3,0* 21, ,8 16,9 3,3 20, ,0 17,9 4,1 22,0 Ch³opcy ,8 6, ,3 4,1 0,7 4, ,6 5,6 0,8 6, ,5 6,2 1,3 7, ,9 7,9 1,1 9, ,3 7,2 1,5 8,7 Razem ,8 12, ,3 11,1 1,5 12, ,8 12,0 1,2 13, ,0 12,8 2,2 15, ,8 12,8 2,3 15, ,7 12,6 2,8 15,3 Odsetek braków danych na to pytanie waha³ siê od 0,2% do 0,9%. * p<0,05; (w ka dym przypadku dotyczy porównania z poprzednim badaniem) Uwaga! Dane z roku 1984 dotycz¹ wszystkich uczniów opóÿnionych i nieopóÿnionych w nauce. Ze wzglêdów technicznych nie jest mo liwe wyodrêbnienie z bazy danych z 1984 roku uczniów nieopóÿnionych w nauce i w zwi¹zku z tym nie s¹ sprawdzane istotnoœci ró nic statystycznych miêdzy rokiem 1984 a Papierosy W tabeli 9 zestawione s¹ dane dotycz¹ce palenia papierosów w latach Na przestrzeni ostatnich 20 lat liczba pal¹cych 15-latków ucz¹cych siê na Mokotowie podlega³a wahaniom. Wzrost odsetka pal¹cych 15-latków nastêpowa³ pomiêdzy latami 1988 i 1996, natomiast w latach nast¹pi³o zahamowanie trendu wzrostowego, a w latach odnotowano zmniejszenie siê liczby pal¹cych. Ostatnie dwa pomiary w 2000 i 2004 roku wskazuj¹ wyraÿnie na stabilizacjê liczby pal¹cych 15-latków, a nawet ich zmniejszenie. Œwiadcz¹ o tym, przede wszystkim, wyniki uzyskane w ostatnim pomiarze w 2004 roku, w którym w porównaniu z poprzednimi dwoma pomiarami nast¹pi³o zmniejszenie siê odsetka pal¹cych ogó³em oraz pal¹cych okazjonalnie. Od 1988 roku do pomiaru w 2000 roku obserwowany by³ systematyczny przyrost odsetka 15-letnich dziewcz¹t pal¹cych papierosy. Grupa pal¹cych uczennic zwiêkszy³a siê z ok % w 1988 roku do ok % w 2000 roku, na co wp³yw mia³ przede wszystkim prawie trzykrotny wzrost odsetka dziewcz¹t pal¹cych codziennie (z ok. 5% do 14%) (rycina 5, tabela 6). Jednoczeœnie powiêkszy³a siê grupa dziewcz¹t pal¹cych okazjonalnie (tabela 9). O zahamowaniu trendu wzrostowego œwiadcz¹ wyniki z 2004 roku, kiedy to zmniejszy³ siê odsetek uczennic pal¹cych w ogóle oraz odsetek pal¹cych okazjonalnie. Jednoczeœnie na tym samym poziomie (14 15%) utrzyma³a siê liczba dziewcz¹t pal¹cych codziennie. Inaczej przedstawia³y siê zmiany w grupie ch³opców, u których ogólny wzrost odsetka pal¹cych nastêpowa³ pomiêdzy latami 1992 i 1996, natomiast w latach nast¹pi³o zahamowanie trendu

17 TRENDY W U YWANIU SUBSTANCJI PSYCHOAKTYWNYCH W LATACH Rycina 4. P³eæ a trendy w u ywaniu leków uspokajaj¹cych/nasennych przez m³odzie w latach Rycina 5. P³eæ a trendy w paleniu papierosów przez m³odzie w latach wzrostowego, a w latach zmniejszenie siê liczby pal¹cych. Grupa ch³opców pal¹cych papierosy ogó³em i codziennie znacz¹co zmniejszy³a siê w 2004 roku (tabela 9, rycina 5). Inna dynamika zmian w paleniu papierosów obserwowana w latach u ch³opców i u dziewcz¹t spowodowa³a, e dziewczêta wyprzedzi³y ch³opców we wszystkich uwzglêdnianych wskaÿnikach palenia: paleniu codziennym, paleniu okazjonalnym i paleniu ogó³em.

18 18 RAPORT TECHNICZNY Tabela 9. Palenie papierosów. Dane od 15-letnich uczniów ze szkó³ Mokotowa. Badania mokotowskie Rok badania Liczba respondentów W roku poprzedzaj¹cym badanie (odsetki badanych) Nie palili Palili okazjonalnie Palili codziennie Palenie ogó³em (kolumna razem) Dziewczêta ,5 13,8 4,7 18, ,6 19,1*** 8,3*** 27,4*** ,4 18,9 12,8*** 31,6* ,4 22,4* 14,2 36,6** ,8 16,4** 14,8 31,2* Ch³opcy ,8 16,1 9,0 25, ,6 15,7 10,7 26, ,2 20,0** 14,7** 34,8*** ,1 14,3*** 13,6 27,9*** ,3 12,6 9,1** 21,7** Razem ,6 14,8 6,6 21, ,9 17,6** 9,5*** 27,1*** ,9 19,4 13,7*** 33,1*** ,5 18,6 13,9 32, ,6 14,5** 12,0 26,4*** Odsetek braków danych na to pytanie waha³ siê od 0,1% do 0,5%. * p<0,05; ** p<0,01, *** p<0,001 (w ka dym przypadku dotyczy porównania z poprzednim badaniem) Uwaga! Dane z roku 1984 dotycz¹ wszystkich uczniów opóÿnionych i nieopóÿnionych w nauce. Ze wzglêdów technicznych nie jest mo liwe wyodrêbnienie z bazy danych z 1984 roku uczniów nieopóÿnionych w nauce i w zwi¹zku z tym nie s¹ sprawdzane istotnoœci ró nic statystycznych miêdzy rokiem 1984 a Picie alkoholu W tabelach zestawione s¹ wyniki dotycz¹ce picia napojów alkoholowych przez m³odzie. Niepij¹cy. Dane zamieszczone w tabeli 10 wskazuj¹, e na przestrzeni lat systematycznie zmniejsza³y siê odsetki m³odzie y, która nigdy nie pi³a napojów alkoholowych z ok. 22% w 1984 do ok. 10% w 1996 roku. Miêdzy rokiem 1996 a 2004 obserwujemy stabilizacjê odsetka niepij¹cych, co oznacza, e odsetek ten utrzymywa³ siê na wzglêdnie sta³ym poziomie tj %. Stabilizacja tych wskaÿników jest wypadkow¹ zmian zachodz¹cych inaczej w grupie ch³opców i inaczej w grupie dziewcz¹t. W grupie ch³opców miêdzy rokiem 1996 i 2004 odnotowano wzrost odsetka abstynentów z 8% do blisko 16%, natomiast w grupie dziewcz¹t pog³êbia³y siê zmiany obserwowane od 1988 roku. Od tego okresu systematycznie mala³ odsetek dziewcz¹t, które nigdy nie pi³y napojów alkoholowych z ok. 30% w roku 1988 do ok. 8% w 2004 roku. Picie w ostatnich 30 dniach przed badaniem. Po skokowym wzroœcie, który mia³ miejsce na prze³omie lat 80. i 90. (z ok. 29% uczniów w 1988 roku do ok. 50% w 1992 roku ), w kolejnych latach nast¹pi³a stabilizacja w rozpowszechnieniu picia w ostatnich 30 dniach (tabele 10 i 6). Od pierwszej po³owy lat 90. odsetek 15-latków, którzy pili alkohol w ostatnich 30 dniach utrzymywa³ siê na wzglêdnie sta³ym poziomie i oscylowa³ wokó³ 50%. W grupie dziewcz¹t pomiêdzy latami 2000 i 2004 obserwujemy stabilizacjê trendu ponad 50% dziewcz¹t pi³a alkohol w ci¹gu ostatnich 30 dni, natomiast wœród ch³opców o 8 punktów procentowych zmniejszy³a siê grupa uczniów pij¹cych napoje alkoholowe w ostatnim miesi¹cu (z 53% w roku 2000 do 45% w 2004 roku) (rycina 6).

19 TRENDY W U YWANIU SUBSTANCJI PSYCHOAKTYWNYCH W LATACH Tabela 10. Picie napojów alkoholowych ogó³em. Dane od 15-letnich uczniów ze szkó³ Mokotowa. Badania mokotowskie Rok badania Liczba respondentów Odsetki uczniów, którzy pili napoje alkoholowe Nigdy nie pili Pili w ci¹gu ostatnich 30 dni Ch³opcy Upili siê w ci¹gu ostatnich 30 dni , ,2 33,8 11, ,5*** 55,7*** 21,0*** ,2* 54,8 26,9** ,7 53,0 26, ,8** 45,1** 21,0* Dziewczêta , ,7 26,3 4, ,6*** 46,0*** 7,6*** ,0* 47,2 14,6*** ,0 51,9* 15, ,7 53,9 18,8* Ogó³em , ,5 29,6 7, ,7*** 50,4*** 13,6*** ,3** 50,7 20,2*** ,3 52,5 20, ,7 49,4 19,8 Odsetek braków danych waha³ siê od najni szego 0,5% do najwy szego 3,6%. * p<0,05, ** p<0,01, *** p<0,001 (w ka dym przypadku dotyczy porównania z poprzednim badaniem) Uwaga! Dane z roku 1984 dotycz¹ wszystkich uczniów opóÿnionych i nieopóÿnionych w nauce. Ze wzglêdów technicznych nie jest mo liwe wyodrêbnienie z bazy danych z 1984 roku uczniów nieopóÿnionych w nauce i w zwi¹zku z tym nie s¹ sprawdzane istotnoœci ró nic statystycznych miêdzy rokiem 1984 a Tabela 11. Picie piwa. Dane od 15-letnich uczniów ze szkó³ Mokotowa. Badania mokotowskie Rok badania Liczba respondentów Nigdy nie pili Odsetki uczniów, którzy pili piwo Ch³opcy Pili w ci¹gu ostatnich 30 dni ,7 19,0 Upili siê w ci¹gu ostatnich 30 dni ,8 24,0 6, ,8*** 49,5*** 12,7*** ,6* 50,3 15, ,4*** 47,0 16, ,8** 38,3** 13,9 Dziewczêta ,7 9, ,3 12,9 1, ,6*** 35,1*** 2, ,0*** 40,2* 4,7** ,1 43,2 6, ,0 42,4 7,6

20 20 RAPORT TECHNICZNY Rok badania Liczba respondentów Nigdy nie pili Odsetki uczniów, którzy pili piwo Ogó³em Pili w ci¹gu ostatnich 30 dni ,8 14,1 Upili siê w ci¹gu ostatnich 30 dni ,0 17,8 3, ,2*** 41,5*** 7,0*** ,0*** 44,9* 9,8** ,2 45,0 11, ,3 40,4** 10,7 C.d. tab. 11 Odsetek braków danych waha³ siê od najni szego 0,2% do najwy szego 2%. * p<0,05, ** p<0,01, *** p<0,001 (w ka dym przypadku dotyczy porównania z poprzednim badaniem) Uwaga! Dane z roku 1984 dotycz¹ wszystkich uczniów opóÿnionych i nieopóÿnionych w nauce. Ze wzglêdów technicznych nie jest mo liwe wyodrêbnienie z bazy danych z 1984 roku uczniów nieopóÿnionych w nauce i w zwi¹zku z tym nie s¹ sprawdzane istotnoœci ró nic statystycznych miêdzy rokiem 1984 a Tabela 12. Picie wina. Dane od 15-letnich uczniów ze szkó³ Mokotowa. Badania mokotowskie Rok badania Liczba respondentów Nigdy nie pili Odsetki uczniów, którzy pili wino Ch³opcy Pili w ci¹gu ostatnich 30 dni ,8 20, ,8 22,2 7,6 Upili siê w ci¹gu ostatnich 30 dni ,0** 30,2*** 11,5** ,3 20,5*** 10, ,2 20,8 6,2** ,2 18,5 5,4 Dziewczêta ,6 20, ,3 20,8 2, ,4*** 28,4*** 4,6* ,9** 20,9*** 6, ,7** 26,4** 6, ,3* 25,7 5,8 Ogó³em ,6 20, ,8 21,4 4, ,0*** 29,3*** 7,6*** ,5** 20,7*** 7, ,0 23,9* 6,1* ,4 22,0 5,6 Odsetek braków danych waha³ siê od najni szego 0,4% do najwy szego 1,8%. * p<0,05, ** p<0,01, *** p<0,001 (w ka dym przypadku dotyczy porównania z poprzednim badaniem) Uwaga! Dane z roku 1984 dotycz¹ wszystkich uczniów opóÿnionych i nieopóÿnionych w nauce. Ze wzglêdów technicznych nie jest mo liwe wyodrêbnienie z bazy danych z 1984 roku uczniów nieopóÿnionych w nauce i w zwi¹zku z tym nie s¹ sprawdzane istotnoœci ró nic statystycznych miêdzy rokiem 1984 a Upijanie siê. Odsetek uczniów upijaj¹cych siê napojami alkoholowymi systematycznie rós³ na przestrzeni lat (z 7,5% w 1988 do 20% w 1996 roku) (tabela 10). W latach nie stwierdzono istotnego wzrostu wskaÿników upijania siê napojami alkoholowymi przez 15-latków. Do roku 1996

21 TRENDY W U YWANIU SUBSTANCJI PSYCHOAKTYWNYCH W LATACH Tabela 13. Picie wódki. Dane od 15-letnich uczniów ze szkó³ Mokotowa. Badania mokotowskie Rok badania Liczba respondentów Nigdy nie pili Odsetki uczniów, którzy pili wódkê Ch³opcy Pili w ci¹gu ostatnich 30 dni ,4 12,0 Upili siê w ci¹gu ostatnich 30 dni ,0 7,9 4, ,3*** 21,6*** 8,5*** ,2*** 23,1 17,0*** ,5 22,7 14, ,6 18,4* 12,1 Dziewczêta ,5 5, ,9 3,4 0, ,3*** 11,8*** 3,1*** ,4*** 15,8** 8,0*** ,6*** 16,8 7, ,8** 23,3** 12,4** Ogó³em ,4 8, ,3 5,4 2, ,0*** 16,2*** 5,5*** ,5*** 19,1* 12,1*** ,0* 19,6 11, ,7** 20,7 12,2 Odsetek braków danych waha³ siê od najni szego 0.3% do najwy szego 3,1%. * p<0,05, ** p < 0,01, *** p<0,001 (w ka dym przypadku dotyczy porównania z poprzednim badaniem) Uwaga! Dane z roku 1984 dotycz¹ wszystkich uczniów opóÿnionych i nieopóÿnionych w nauce. Ze wzglêdów technicznych nie jest mo liwe wyodrêbnienie z bazy danych z 1984 roku uczniów nieopóÿnionych w nauce i w zwi¹zku z tym nie s¹ sprawdzane istotnoœci ró nic statystycznych miêdzy rokiem 1984 a zarówno w grupie ch³opców jak i dziewcz¹t odsetki upijaj¹cych siê napojami alkoholowymi stopniowo wzrasta³y. Przy czym utrzymywa³y siê wyraÿne ró nice w tym zakresie miêdzy ch³opcami i dziewczêtami. W latach blisko co 4 ch³opiec i co 6 dziewczynka upijali siê alkoholem. W roku 2004 zatar³y siê ró nice miêdzy tymi grupami. W grupie ch³opców nast¹pi³ spadek odsetka upijaj¹cych siê (z ok. 26% w 2000 roku do 21% w 2004 roku), podczas gdy w grupie dziewcz¹t wzrós³ odpowiednio z 15% do 19% (rycina 6). Picie piwa. W latach objêtymi badaniami piwo sta³o siê najbardziej rozpowszechnionym wœród m³odzie- y napojem alkoholowym. Odsetek uczniów, którzy pili piwo systematycznie wzrasta³ w latach (tabela 11, rycina 7). Od roku 1996 nast¹pi³a stabilizacja trendu. Odsetek uczniów siêgaj¹cych kiedykolwiek po piwo kszta³towa³ siê na poziomie nieco wy szym ni 80% (85% w roku 1996, 83% w 2000, 81% w 2004 roku). Od pocz¹tku lat 90. wzrasta³ systematycznie odsetek dziewcz¹t pij¹cych piwo. Stopniowo zbli a³ siê on do odsetka pij¹cych piwo ch³opców. Punkt przeciêcia nast¹pi³ w roku 2004, w którym to zaobserwowano wiêcej ch³opców ni dziewcz¹t niepij¹cych piwa (odpowiednio 23% i 16%). W grupie dziewcz¹t ten wzrostowy trend jest widoczny równie w czêstym piciu piwa. Wiêcej dziewcz¹t (42%) ni ch³opców (38%) pi³o czêsto piwo w 2004 roku. Miêdzy latami 2000 i 2004 odsetek upijaj¹cych siê piwem ch³opców i dziewcz¹t utrzymywa³ siê na wzglêdnie sta³ym poziomie (mniej wiêcej co 6 7 ch³opiec i co dziewczynka upijali siê piwem) (tabela 11). Picie wina. Miêdzy rokiem 1988 a 1992 znacz¹co zmala³ odsetek uczniów, którzy nigdy nie pili wina (z 35% w roku 1988 do 24% w 1992). Natomiast w roku 1996 w porównaniu z 1992 obserwujemy wzrost odsetka uczniów niepij¹cych wina (do 28,5%). W nastêpnych latach objêtych badaniami widoczna jest stabilizacja trendu (tabela 12, rycina 7). Jest ona wypadkow¹ zmian, jakie zachodz¹c¹ w grupach ch³opców i dziewcz¹t. Od roku 1992 wœród ch³opców nast¹pi³a stabilizacja trendu w zakresie picia wina co trzeci

22 22 RAPORT TECHNICZNY Rycina 6. P³eæ a trendy w piciu alkoholu przez m³odzie w latach Rycina 7. Trendy w piciu poszczególnych napojów alkoholowych przez m³odzie w latach ch³opiec nigdy nie pi³ tego trunku. Natomiast w grupie dziewcz¹t od roku 1988 odsetek, tych, które nie pi³y wina systematycznie spada³ (z 36% w 1988 roku do 17% w roku 2004). Podobne zmiany stwierdzono w zakresie wskaÿnika czêstego picia wina. Odsetek uczniów pij¹cych wino czêsto wzrós³ w latach (z ok. 21% w roku 1988 do ok. 29% w 1992). Nastêpnie w roku 1996 zmniejszy³ siê do ok. 21% i nieznacznie wzrós³ do ok. 24% w 2000 roku. Zmiany te znajduj¹ swoje odbicie w grupach ch³opców i dziewcz¹t. Przy czym w grupie ch³opców od 1996 roku nast¹pi³a stabilizacja trendu, a w grupie dziewcz¹t w 2000 roku wzrós³ odsetek pij¹cych czêsto wino (z ok. 21% w roku 1996 do ok. 26% w roku 2000). Miêdzy rokiem 2000 i 2004 nie stwierdzono zmian w zakresie czêstego picia wina przez mokotowskich 15-latków. Wzrost miêdzy rokiem odsetka uczniów, którzy pili czêsto wino, znajduje swoje odbicie i we wskaÿnikach upijania siê tym trunkiem (odpowiednio z ok. 5% do blisko 8%). Podobne trendy s¹ widoczne w grupach ch³opców i dziewcz¹t. Natomiast od roku 1996 w grupie ch³opców spad³a, b¹dÿ

23 TRENDY W U YWANIU SUBSTANCJI PSYCHOAKTYWNYCH W LATACH utrzymywa³a siê na podobnym poziomie odsetek tych, którzy upili siê winem w ci¹gu 30 dni przed badaniem. W grupie dziewcz¹t nast¹pi³a stabilizacja trendu i na przestrzeni lat odsetek upijaj¹cych siê winem kszta³towa³ siê na poziomie ok. 6%. Picie wódki. Na przestrzeni lat objêtych badaniami widoczne jest zmniejszanie siê odsetków m³odzie y, która nie pi³a nigdy wódki (z ok. 82% w roku 1988 do ok. 43% w roku 2004) (tabela 13). Na tê wyraÿn¹ zmianê stwierdzon¹ w ca³ej badanej grupie wp³ywaj¹ wyniki odnotowane wœród dziewcz¹t, wskazuj¹ce na systematyczny spadek odsetka niepij¹cych wódki. W grupie ch³opców od 1996 roku nie stwierdzono istotnych zmian w tym zakresie. W roku 1992 odnotowano dynamiczny wzrost wskaÿników dotycz¹cych czêstego picia wódki i upijania siê zarówno w grupie ch³opców, jak i dziewcz¹t. W grupie ch³opców znacz¹co wzrós³ odsetek tych, którzy pili czêsto wódkê z ok. 8% w 1988 roku do 22% w roku Ten wynik utrzymywa³ siê do roku 2000 na wzglêdnie sta³ym poziomie. Miêdzy rokiem 2000 i 2004 nast¹pi³ nieznaczny spadek odsetka tych ch³opców, którzy pili wódkê w ci¹gu 30 dni przed badaniem (odpowiednio z ok. 23% do 18%). Natomiast w grupie dziewcz¹t obserwujemy zwiêkszanie siê odsetka pij¹cych czêsto wódkê od 3% w 1988 roku do 23% w roku W 2004 roku w grupie dziewcz¹t znacz¹co wzrós³ odsetek tych, które upi³y siê wódk¹ (z 8% w 2000 roku do 12% w 2004 roku). Natomiast w grupie ch³opców w porównaniu z rokiem 2000 odsetek upijaj¹cych siê utrzyma³ siê na poziomie ok %. W 2004 r. po raz pierwszy w historii tych badañ wiêcej dziewcz¹t ni ch³opców pi³o wódkê czêsto i tyle samo dziewcz¹t co ch³opców upi³o siê ni¹ Towarzystwo, w jakim m³odzie pije alkohol W tabelach zestawiono wyniki dotycz¹ce towarzystwa, z jakim m³odzie pije alkohol. Obraz tego, z kim m³odzie najczêœciej pije alkohol w zasadzie pozostaje niezmieniony na przestrzeni ca³ego okresu prowadzenia badañ. W latach najczêœciej piwo i wódkê uczniowie pili w towarzystwie m³odzie owym (tabele 14 i 16). Przy czym rozpowszechnienie picia alkoholu skokowo wzros³o na prze- ³omie lat 80. i 90. Wtedy te nast¹pi³ wyraÿny wzrost popularnoœci picia w gronie m³odzie owym. Tabela 14. Picie piwa w towarzystwie. Dane od 15-letnich uczniów ze szkó³ Mokotowa. Badania mokotowskie Rok Liczba Odsetki uczniów, którzy pili piwo w towarzystwie badania respondentów z rodzicami z innymi doros³ymi tylko z m³odzie ¹ samotnie Ch³opcy ,3 3,5 71,3 8, ,8 4,0 79,2 6, ,1 3,8 78,2 5, ,5 3,3 79,7 4, ,6 6,9 73,9 4,7 Dziewczêta ,8 5,5 62,6 5, ,7 5,5 74,0 2, ,3 3,0 78,8 3, ,7 3,1 81,9 1, ,1 5,6 76,9 2,5 Ogó³em ,7 4,4 67,3 7, ,3 4,7 76,6 4, ,3 3,4 78,5 4, ,7 3,2 80,9 3, ,0 6,1 75,4 3,5 Uwaga! Procenty w kolumnach nie sumuj¹ siê do 100% poniewa w tabeli pominiêto odpowiedzi osób, które pi³y alkohol w towarzystwie np. m³odzie y i doros³ych. Postaw¹ do obliczania odsetków by³a liczba osób pij¹cych piwo.

24 24 RAPORT TECHNICZNY Tabela 15. Picie wina w towarzystwie. Dane od 15-letnich uczniów ze szkó³ Mokotowa. Badania mokotowskie Rok badania Liczba respondentów Odsetki uczniów, którzy pili piwo w towarzystwie z rodzicami z innymi doros³ymi tylko z m³odzie ¹ samotnie Ch³opcy ,4 5,1 60,6 5, ,2 8,5 64,2 1, ,9 8,1 58,6 3, ,5 8,8 45,9 5, ,0 9,8 41,6 4,2 Dziewczêta ,1 10,7 53,9 2, ,6 12,4 56,0 2, ,9 12,4 46,4 2, ,9 11,8 42,4 1, ,5 12,8 40,1 3,5 Ogó³em ,0 8,2 56,9 3, ,7 10,8 59,5 2, ,2 10,5 51,9 2, ,0 10,6 43,8 3, ,3 11,4 40,7 3,9 Uwaga! Procenty w kolumnach nie sumuj¹ siê do 100% poniewa w tabeli pominiêto odpowiedzi osób, które pi³y alkohol w towarzystwie np. m³odzie y i doros³ych. Postaw¹ do obliczania odsetków by³a liczba osób pij¹cych wino. Tabela 16. Picie wódki w towarzystwie. Dane od 15-letnich uczniów ze szkó³ Mokotowa. Badania mokotowskie Rok Liczba Odsetki uczniów, którzy pili wódkê w towarzystwie badania respondentów z rodzicami z innymi doros³ymi tylko z m³odzie ¹ samotnie Ch³opcy ,8 11,3 69,9 11, ,7 4,0 86,5 5, ,6 3,1 87,9 4, ,1 5,1 81,8 5, ,6 8,1 79,2 5,1 Dziewczêta ,1 10,9 75,4 5, ,0 6,2 85,4 4, ,3 3,3 86,9 5, ,6 4,9 84,7 3, ,3 6,7 80,7 4,0 Ogó³em ,9 11,1 72,0 9, ,8 5,1 85,6 5, ,4 3,2 87,5 4, ,8 5,0 83,2 4, ,5 7,3 80,0 4,5 Uwaga! Procenty w kolumnach nie sumuj¹ siê do 100% poniewa w tabeli pominiêto odpowiedzi osób, które pi³y alkohol w towarzystwie np. m³odzie y i doros³ych. Postaw¹ do obliczania odsetków by³a liczba osób pij¹cych wódkê.