Marcin Król John Locke i początki liberalizmu

Transkrypt

1 Test diagnostyczny przeznaczony dla uczniów klasy II szkoły ponadgimnazjalnej Opracowała: Małgorzata Niewiadomska Czytanie ze zrozumieniem Przeczytaj uważnie zamieszczony niżej tekst i wykonaj odnoszące się do niego polecenia. Udzielaj tylu odpowiedzi, o ile jesteś proszony. Cytuj tylko wtedy, gdy polecenie jasno tego wymaga. Marcin Król John Locke i początki liberalizmu *. 8 października 704 roku w Oates w Essex w Anglii umarł John Jocke. To on, mimo że klarowność wykładu jego poglądów i ich spójność pozostawiają wiele do życzenia, był niewątpliwym ojcem założycielem myśli liberalnej. Miał 7 lata, całe życie chorował, ale też przez całe życie zajmował się polityką. Był wielkim filozofem empirystą, ale dla nas najważniejsze są zapewne jego dzieła z zakresu filozofii politycznej. Powstały one na emigracji, kiedy to razem ze swoim protektorem, księciem Shaftesbury, spędził kilka lat w Holandii.. W historii filozofii, w historii kultury przymusowe wygnanie lub nawet uwięzienie często okazywało się dla ludzi czynu okresem błogosławionym, bo mieli czas myśleć i pisać. Tak było w przypadku Machiavellego i tak też było w przypadku Locke a. Oba jego podstawowe dzieła Rozważania dotyczące umysłu ludzkiego oraz Dwa traktaty o rządzie zostały opublikowane w 689 roku, także równie ważny, lecz objętościowo niewielki List o tolerancji w tymże roku. Popularność prac Locke a była jak na pierwszą połowę XVIII wieku nieprawdopodobna. Według niektórych szacunków w XVIII wieku jego dzieła opublikowano w Anglii i w tłumaczeniach (...) w setkach tysięcy egzemplarzy. Wszyscy jesteśmy do dzisiaj jego dłużnikami i spadkobiercami, chociaż bardzo wielu myślicieli liberalnych odeszło od optymizmu, jaki cechował prace Locke a. [...] ** 3. Locke musiał przede wszystkim przeciwstawić się potężnej myśli Tomasza Hobbesa i tak rozpoczął się spór, który trwa w myśli liberalnej do naszych czasów. Rozumowanie rozpoczął jak wszyscy filozofowie polityczni, tyle że nie wszyscy mówią o tym wprost - od opisu natury ludzkiej. 4. Otóż dla Hobbesa w stanie natury "człowiek jest człowiekowi wilkiem", czyli powodują nami egoistyczne motywacje, a agresja jest właśnie naturalna. Po to zatem powstaje stan polityczny, żeby tej nieustannej wojny wszystkich ze wszystkimi uniknąć. Stan polityczny, czyli rządy suwerena, pojawia się w wyniku naszej wspólnej zgody na rezygnację z pełnej wolności, jaka przysługuje nam w stanie natury, na rzecz bezpieczeństwa, które zapewnia dopiero powstanie państwa. Ludzie wiążą się ze sobą wspólnymi prawami, bowiem boją się swojej natury i za lepsze rozwiązanie uważają bezpieczne życie mimo ograniczenia wolności. [...] 5. Rozumowanie Locke'a jest radykalnie odmienne. Warto przy okazji zdać sobie sprawę z tego, że wyrażając swoje poglądy na to, jaka jest ludzka natura, myśliciele polityczni musieli odwoływać się zawsze do założeń. Nie mamy bowiem żadnego dostatecznego dowodu, jaka - dobra, zła, ulepszalna, nieulepszalna - jest ta natura, i nigdy takiego dowodu nie zdobędziemy. Możemy się opierać na wielu obserwacjach empirycznych, ale żadna z nich nie doprowadzi nas do ostatecznej konkluzji. Jednak pogląd na ludzką naturę stanowi fundament myśli politycznej i w tym zakresie John Locke był wielkim optymistą. W stanie natury ludzie znajdują się w "stanie zupełnej wolności" i w "stanie równości". Już wtedy rządzi nimi wiele praw, a są to prawa natury. Dlaczego zatem ludzie w ogóle opuszczają stan natury i zawierają umowę społeczną, której owocem jest społeczeństwo polityczne? Dlatego że dzięki temu ich życie jest lepsze, a to z kolei dlatego, że społeczeństwo polityczne umożliwia realizację dobra publicznego. 6. Ten podstawowy pogląd Locke'a stanowi do dzisiaj uzasadnienie dla całego nurtu w liberalizmie, który opiera się na przeświadczeniu, że władza nie jest koniecznością, lecz jedynie formą organizacji społeczeństwa obywatelskiego, a wobec tego powinna być ograniczona do wykonywania tych funkcji, które są usługowe wobec społeczeństwa. Władza jest potrzebna, ale

2 w ograniczonym stopniu, bowiem dobrzy z natury ludzie sami się organizują najlepiej, trzeba tylko im pomóc. 7. Locke pisze wprost: "Przyjmuję zatem, że władza polityczna jest to uprawnienie do tworzenia praw, włącznie z karą śmierci i w konsekwencji z wszystkimi pomniejszymi karami, w celu określenia i zachowania własności, a także użycia siły społeczności do wykonywania tych praw oraz w obronie wspólnoty przed zagrożeniem zewnętrznym, a wszystko dla dobra publicznego". Władza jest, powtórzmy, dla dobra publicznego, i to określa, czy i jak długo ma prawo rządzić. Jeżeli nie zapewnia dobra publicznego, jeżeli - co więcej - nie przysparza go, jej rola staje się zbędna i taka władza ulega usunięciu. *** 8. Locke, przeciwstawiając się demonicznej wizji polityki Hobbesa, ustanowił tendencję czy wizję, jaka jest silnie obecna także w naszych czasach - wizję samoorganizującego się społeczeństwa i pomocnej mu w tym władzy. Wciąż mamy do wyboru politykę jako domenę amoralności jak u Machiavellego, jako domenę szatana - jak pisał Max Weber - oraz politykę jako wspólną troskę o dobro publiczne. Zasługa Locke'a jest tu ogromna, bowiem to on pierwszy w czasach nowożytnych tak wielką rolę przypisał wspólnocie obywatelskiej i był też silnie przekonany, że pod rządami prawa ludziom będzie się żyło najlepiej. Naturalnie spór nowożytny, który możemy przedstawiać jako spór Locke'a z Hobbesem, miał tradycję antyczną, ale jego nowa wykładnia doprowadziła do kolosalnych praktycznych konsekwencji. 9. [...] Współczesny wybitny brytyjski myśliciel polityczny John Gray określił to w sposób następujący: istnieją dwie twarze czy też dwa oblicza liberalizmu. Pierwsza tendencja reprezentowana przez tradycję ciągnącą się od Johna Locke'a po Johna Rawlsa opiera się na nadziei, że liberalizm ma wymiar uniwersalny i że stopniowe rozszerzanie i pogłębianie liberalizmu będzie prowadziło do budowania coraz lepszego świata. Druga natomiast, związana z tradycją od Tomasza Hobbesa po Michaela Oakeshotta, ogranicza się do tego, by utrzymać względny pokój społeczny, czyli modus vivendi, co jest już bardzo poważnym zwycięstwem nad wszystkimi zagrożeniami i przede wszystkim stanowi zabezpieczenie przed najpoważniejszym niebezpieczeństwem dla życia publicznego, jakim jest wojna domowa. 0. Locke pisze: "Uniknięcie stanu wojny [...] stanowi najważniejszą przyczynę, dla której ludzie łączą się w społeczeństwo i opuszczają stan natury". Różnica między dwoma tendencjami w liberalizmie nie jest zatem we wszystkich kwestiach zasadnicza. Nadzieja na uniknięcie wojny była całkowicie zrozumiała po ponad stu latach wojen religijnych i jest w dalszym ciągu zrozumiała dzisiaj. Jednak powstaje pytanie, czy ta nadzieja jest uprawniona, czy rzeczywiście wolni - i jak dodałby Locke - rozumni ludzie są w stanie zagwarantować stały pokój. Locke udziela optymistycznej odpowiedzi. Wiemy jednak, że mimo długiej tradycji liberalnej walki przeciwko wojnie wojny toczyły się i toczą nieustannie. Dlaczego? Na to pytanie u liberałów z tradycji locke'owskiej odpowiedzi nie uzyskamy. Jedyna powtarzana często odpowiedź brzmi następująco: to rządy, złe rządy są odpowiedzialne za wojny. Jeżeli nawet odpowiedź ta nie w pełni nas satysfakcjonuje, to musimy docenić rozumowanie Locke'a zmierzające do ograniczenia władzy rządu, do podziału władz i do zapewnienia obywatelskiej kontroli nad wszystkimi władzami. ****. Po raz pierwszy w nowożytnej historii zadaniem i przedmiotem myśli politycznej staje się nie tylko legitymizacja* władzy, natura władzy i typ ustroju, lecz także, czy może przede wszystkim, ograniczenie władzy i kontrola nad nią. Już u Locke'a pojawia się myśl, którą potem podejmie Monteskiusz, a która jest znacznie mniej znana od jego idei rozdziału władz. Chodzi mianowicie o depersonalizację władzy. W ówczesnych wyobrażeniach najdalej posuniętą formą takiej depersonalizacji była monarchia konstytucyjna, ale w istocie chodziło o to, że rządzi prawo i w zasadzie jest obojętne, kto wykonuje to prawo. Co więcej, nie tylko jest, ale powinno być obojętne, tak by osobiste cechy jakiegokolwiek przywódcy politycznego nie wywierały wpływu na decyzje, jakie on podejmuje.. Oczywiście droga demokracji do pełnego zrealizowania tego postulatu okazała się bardzo długa i jeszcze nie jesteśmy u jej końca, ale coraz lepiej wiemy, że w sytuacji normalnej i stabilnej

3 nie jest szczególnie ważne, kto rządzi, aby tylko rządził zgodnie z prawem. Reszta jest zadaniem społeczeństwa obywatelskiego. [...] I tylko dlatego wciąż wracamy do poszukiwania silnego lub charyzmatycznego przywódcy, że rzadko żyjemy w sytuacji w pełni stabilnej. Gdyby tak było, jakość przywództwa politycznego nie odgrywałaby żadnej roli. Niewątpliwie demokracja poczyniła w tym zakresie postępy, które często komentatorzy jej rozwoju oceniają negatywnie, skarżą się na upadek elit politycznych, na coraz niższą rangę klasy politycznej. Teoretycznie jednak jest to w całkowitym porządku. Demokracji nie są potrzebni silni przywódcy, lecz raczej anonimowi urzędnicy. Dopiero sytuacje kryzysowe powodują potrzebę przywództwa, ale my, niestety, żyjemy w stanie nieustannego kryzysu, i to nie tylko my w Polsce, ale my na całym świecie. ***** 3. "Wszędzie, gdzie kończy się prawo, rozpoczyna się tyrania" - powiada John Locke. Prawo zaś oparte jest na naturalnym ludzkim rozumie i na naturalnej ludzkiej skłonności do bezpiecznego posiadania własności, własności w najszerszym rozumieniu tego słowa. 4. Trudno przecenić wagę tych sformułowań. Możemy wskazywać na rozmaite słabości rozumowania Locke'a, na niewątpliwy brak realizmu w ocenie sytuacji politycznej, na pewną naiwność w osądzie natury ludzkiej. Możemy, ale nie jestem pewien, czy ma to sens. Albowiem od niego rozpoczyna się wielki marsz ludzkiej myśli zmierzającej do rządów ograniczonych, sprawiedliwych i sprawowanych dla dobra publicznego. 5. Nie mamy dzisiaj wątpliwości, że daleko nam jeszcze do mety, że często czynimy dwa kroki do przodu, by potem się cofnąć, tak jak to jest teraz od września. Z drugiej jednak strony, gdyby poprzestać na przeświadczeniu, że człowiekowi należy nałożyć wędzidła, a władza jest tylko po to, żeby nie pozwalała ludziom prowadzić nieustającej wzajemnej wojny, to po co byłaby nam demokracja? Locke rozpoczął pochód liberalizmu i demokracji i nie należy go oskarżać za to, że tak bardzo dalecy jesteśmy od doskonałości. *Marcin Król jest historykiem idei, redaktorem naczelnym pisma "Res Publica Nowa". legitymizacja uprawomocnienie Gazeta Wyborcza, 30 października listopada 004

4 Zadania. Jaki gatunek wypowiedzi publicystycznej reprezentuje tekst Marcina Króla? p.. Jakie znaczenie autor tekstu przypisuje okresowi emigracji w życiu Johna Locke a? Odpowiedz jednym zdaniem. p. 3. Wykorzystując treść akapitu 5., wyjaśnij, do jakich konsekwencji prowadzi fakt, że u podstaw wszelkich teorii na temat ludzkiej natury zawsze leżą założenia. p. 4. Na podstawie akapitów sformułuj dwie różnice między poglądami Locke a a teorią Hobbesa. p. 5. Wykorzystując informacje z drugiej i trzeciej części tekstu, zdefiniuj liberalizm w ujęciu Johna Locke a. p. 6. W tekście posłużono się pojęciami: charyzmatyczny, empirysta, tyrania. Wyjaśnij dwa spośród nich. p. 7. Odwołując się do wiedzy zawartej w akapitach.., wyjaśnij, na czym polega depersonalizacja władzy postulowana w liberalizmie oraz dlaczego idea depersonalizacji rzadko znajduje zastosowanie we współczesnej polityce. p. 8. Autor tekstu przypisał poglądom Locke a cechę: p. a) radykalizmu, b) pesymizmu, c) optymizmu, d) demoniczności. 9. Tekst składa się z pięciu wyraźnie wydzielonych części. a) W jednym zdaniu sformułuj temat trzeciej części tekstu. p. b) Określ, jakie treści przedstawione w części pierwszej i ostatniej ujmują cały wywód w kompozycyjną i tematyczną klamrę? p. 0. Ostatnią część tekstu cechuje perswazyjność. Udowodnij to, wypisując z tekstu dwa różne środki perswazji. Nazwij każdy z nich. p.. Wypowiedź Marcina Króla ma charakter: p. a) popularnonaukowy, b) naukowy, c) retoryczny, d) urzędowy.. Wymień dwie cechy, reprezentatywne dla tekstów tego rodzaju, jakie wystąpiły w wypowiedzi Marcina Króla? p. 3. Udowodnij, że tekst ma także charakter rocznicowy. p.

5 Model odpowiedzi Zadanie Projektowane odpowiedzi Liczba punktów. esej/wykład/artykuł popularnonaukowy. Okres emigracji w twórczości Locke a dał mu okazję do rozmyślań i pisania. Plonem tego okresu stały się najbardziej znaczące dzieła filozofa. 3. To, że u podstaw wszelkich teorii na temat natury ludzkiej leżą założenia, sprawia, że teoriom tym brakuje pewności nie są niepodważalne. 4.. Hobbes przyjął, że w stanie natury ludzie są wobec siebie wrogo nastawieni / agresywni, zaś Locke założył, że w stanie natury ludzie są równi i wolni / dobrzy.. Konsekwencją założenia Hobbesa był wniosek, że ludzie łączą się w społeczeństwo wyłącznie ( z konieczności) dla uniknięcia wojny wszystkich ze wszystkimi / prawo to forma obrony przed naturą ludzką. Locke natomiast uznał, że ludzie z własnego wyboru tworzą społeczeństwo, które może się doskonalić zjednoczone ideą dobra publicznego /władza to organizacja społeczeństwa obywatelskiego. Za każdą wskazaną poprawnie różnicę z wyraźnym zestawieniem poglądów obu filozofów p. 5. Liberalizm w ujęciu Locke a to koncepcja zakładająca, że ludzie na drodze wolnego wyboru łączą się w społeczeństwo, oddając się prawu chroniącemu wspólne dobro / koncepcja zakładająca swobodę jednostki, uznająca, że władza powoływana jest dla dobra publicznego; 6. charyzmatyczny obdarzony wyjątkowym autorytetem, cechami przywódczymi, umiejętnością pociągania za sobą innych; empirysta zwolennik doświadczalnego poznania świata; tyrania władza absolutna, oparta na przemocy; stosowanie ucisku wobec poddanych 7. Depersonalizacja władzy zakłada, że rządy dyktowane są przez prawo, dlatego nieistotne jest, kto je wykonuje / ważniejsze jest samo prawo niż to, kto je wykonuje. (p.) Współcześnie ta zasada rzadko funkcjonuje, gdyż społeczeństwa żyjące w nie do końca stabilnej sytuacji (a stabilizacja jest trudna do osiągnięcia) potrzebują silnego, charyzmatycznego przywódcy. (p.) 8. c) optymizmu 9. a) Dwa oblicza liberalizmu w historii p. b) Kompozycyjną, tematyczną klamrę tworzą treści: ukazanie Locke a jako ojca liberalizmu, eksponowanie zasług filozofa, określenie jego 3 koncepcji jako optymistycznej p. (jeśli wymienione zostaną dwie różne treści) 0. Środki perswazji: powtórzenie - posiadania własności, własności w najszerszym rozumieniu tego słowa ; posługiwanie się liczbą mnogą nie mamy, możemy, jesteśmy ; metafory marsz ludzkiej myśli, daleko nam jeszcze do mety, czynimy dwa kroki do przodu, pochód liberalizmu i demokracji ; posłużenie się cytatem Wszędzie, gdzie kończy się prawo... ; pytanie retoryczne...po co byłaby nam demokracja? ; wyliczenie rządów ograniczonych, sprawiedliwych i sprawowanych dla dobra publicznego ;

6 odwołanie się do najnowszej historii atak na World Trade Center września 00. Przyznajemy po jednym punkcie za każdy prawidłowo zacytowany i nazwany środek perswazji.. a) styl popularnonaukowy. erudycyjność, terminologia, prezentowanie i konfrontowanie różnych poglądów, powoływanie się na autorytety, przytaczanie różnych opinii 3. Tekst powstał z okazji dwusetnej rocznicy śmierci Johna Locke a, o czym informuje pierwsze zdanie tekstu oraz data jego wydania w Gazecie Wyborczej zamieszczona pod tekstem. 0 punktów